Tot verheffing
der Menschen
Nieuwe kansen voor oude successen
PZC
21
Fré Cohen
De zon geeft reliëfbeelden
op het gekromde oppervlak
kunst cultuur
VRIJDAG 18 JUNI 1993
Nederlandse SS-ers stuiten
10 juni 1943 in Borne op
een Joodse onderduikster. Ze
wordt gearresteerd, slikt
enkele gifpillen en overlijdt
twee dagen later. Er wordt een
naamloos g raf voor haar
gedolven. De kunstenares Fré
Cohen is 39 jaar oud geworden.
Ze laat een groot oeuvre na.
Het is tot september te zien in
het Amsterdams Historisch
Museum.
Het werk van Fré Cohen (1903-
1943) heeft een inspiratiebron
gevonden in wat zij ervoer als de
strijd om rechtvaardigheid. Zij
wortelde even sterk in de sociaal
democratie als in de Joodse ge
meenschap. Vader Levie was dia
mantbewerker. moeder Esther de
dochter van een sigarenmaker. De
kleine Joodse luyden zagen licht
en uitkomst in de opkomende ar
beidersbeweging. Er werd politiek
bedreven in de SDAP en voor de
jongeren was er de AJC. Het meisje
Fré zong en tekende graag. In de
avonduren nam ze tekenlessen,
daarna volgde ze de opleiding van
het Instituut voor Kunstnijver
heidsonderwijs. Ze joeg bevlogen
op werk en verzamelde in de loop
van weinig jaren een respectabel
aantal opdrachten.
Vanaf het begin was er een duide
lijke gerichtheid op de grafiek als
dienende vorm van kunst. Fré ont
wierp en liet drukken 'voor direct
gebruik': pamfletten, boekomsla
gen, zakelijk drukwerk, postkaar
ten. brochures, vignetten, affiches,
brochures, illustraties, trouwkaar-
ten en kalenders.
Ze vestigde tussen de twee oorlo
gen een naam en verliet de aanvan
kelijk zwaar op het Art Deco leu
nende stijl voor een meer persoon
lijk geluid.
Vooruitgang
Fré Cohen is ten nauwste verbon
den met de plaats en betekenis van
de sociaal-democratische instel
lingen in haar tijd. Voor de velen is
dat nu grauwe geschiedenis gewor
den. De ontwikkelingen hebben
Het Ideaal goeddeels terzijde ge
schoven, al is er een kleine kern die
zegt dat hetzelfde ideaal nog
steeds springlevend is. Verheffing-
van de lagere klassen was een doel
dat in de drang tot nivelleren ten
onder is gegaan. Het Morgenrood
vond met het klimmen van de zon
niet altijd een vervolg. Het doel
van bewegingen als de AJC had
zeer veel met volksverheffing te
doen. De wegen heetten onder
meer sport, spel, studie, kunst- en
natuurbeleving, zelfwerkzaam
heid. Het is onmogelijk het werk
van Fré Cohen los te zien van die
beweging. Ze zette zich in en werd
in niet onbelangrijke mate be
loond.
Haar opdrachtgevers waren met
name te vinden in de hoek van de
sociaal-democratie: Dagblad Het
Volk, drukkerij Vooruitgang, de
NV Ontwikkeling, de Socialisti
sche Vrouwen-Bibliotheek, de Ar
beiders Jeugd Centrale, de Stich
ting voor Zon en Vrijheid, de Am-
sterdamsche Kunstkring voor Al
len, het Instituut voor Arbeiders
ontwikkeling, SDAP en NVV.
Daarnaast werkte ze voor Joodse
instellingen, de gemeente Amster
dam, de uitgevers Querido, Veen,
Wereldbibliotheek, Meulenhoff,
Strengholt, Allert de Lange en de
Arbeiderspers.
De kunstenarse maakte ook ont
werpen voor ruimtelijke objecten,
maquettes, tentoonstellingen.
Tijdsbeeld
We kunnen de overzichtstentoon
stelling in Amsterdam zien als het
beeld van een tijd, die de uitloper
van de ene wereldoorlog met het
begin van de volgende verbond.
Waarden en normen veranderden
snel, idealen vervluchtigden. De
roep om méér leidde niet altijd tot
een vorm van hogere kwaliteit.
Ook de sociaal-democratie kende
en kent haai- rekkelijken en precie-
zen. De discussie tussaen verhef-
Fré Cohen: Groet aan de eeuwigheid, oostindische inkt met waterverf, 1921.
6o JAARGANG No. 7
JULI 1930
Fré Cohen: Koptitel van De Toorts, cultureel maandblad der moderne
arbeidersontwikkeling, juli 1930.
'ANlVlPV^FMOPBOI^gx
Fré Cohen: Vignetten uit het cultureel maandblad De Toorts, 1928.
fers en nivelleerders duurt voort
tot op de dag van vandaag. Er zijn
heel wat principes geofferd aan de
koestering van de macht; wat
'nimmer' zou gebeuren, gebeurt
telkens opnieuw en wordt bijge
schreven op de verdraagzame re
kening van 'de politieke realiteit'.
Héél lang geleden is het alles niet,
maar voor wie niet weet lijkt het
een eeuwigheid. Zo wordt op deze
tentoonstelling De Drinker aan de
kaak gesteld, wordt gesproken
over Menschenjongens en Vrolijke
Meisjes, volksdansavonden, Het
Sosialisme als Kuituurbeweging,
de Mei-bode, Staat en Maatschap
pij, Strijd en Opbouw, Natuur en
Mensch. Zo klinkt ook:
Over uw lippen stort een lied-Le
vend. mooi mensch geniet!
De kwaliteit van het werk is zeer
ongelijk; tussen krachtige bladen
wankelen de aarzelende aanzet
ten. Het past in het totaalbeeld,
dat mede contouren krijgt door
het boek dat bij deze tentoonstel
ling verscheen. Het is zowel catalo
gus als biografie, steunt op veel do
cumenten en een kernachtige
tekst. Een markante uitgave bij
het werkzame leven van een mar
kante vrouw.
Andreas Oosthoek
Boek: Fré CohenLeven en werken van
een bewogen kunstenares, door Peter
van Dam en Philip van Praag. 160 pp.
geïllustreerd. Uitgave: Uniepers. Ab
coude. Prijs: f 49.90
Tentoonstelling: Amsterdams Histo
risch Museum, tot 29 augustus
Waterzuiveringsstation 'Wrange'
Danielsweg Kapelle
architect: Theo Gruisen te Terneuzen
ontwerp: juli 1991
uitvoering: 1992
Niéuwe architectuur stoffeert de ruimte. Soms opvallend, soms aan het oog onttrokken. De rubriek
Jonge Bouw besteedt aandacht aan de jonge bouwkunst in Zeeland.
Suizend over de snelweg
schiet men rakelings de
blauwe buis voorbij, die temid
den van het grijs-groene land
schap niet onmiddellijk opvalt.
Wie op een rustige zondagmid
dag op het gemakje door het
Zuidbevelandse landschap
toert, maakt een betere kans op
een langduriger ontmoeting
met het gebouw.
Vanaf de dorpskant ziet het ge
bouw er ook beter uit. Althans
dat vindt de architect ervan.
Men moet het pompstation
vooral zien als een heldere uit
spraak. Een duidelijk gebaar.
Dat is het tenslotte Ook in poli
tieke zin. dus waarom zou je dat
niet op een architectonische
manier kunnen uitwerken?
Mensen moeten wel eens geprik
keld worden.
Inderdaad, een duidelijk gebaar
kun je in architectuur heel goed
uitwerken. Maar je moet je er
dan wel van bewust zijn dat er
op zo'n moment meer gebeurt
dan dat. Vroeger, in het moder
nisme. was het zo, dat een ge
bouw de uitdrukking moest zijn
van wat er in plaatsvond. De
functie van een gebouw moest
aan de buitenkant af te lezen
zijn. Een prachtig voorbeeld
hiervan is de beroemde Van Nel-
lefabriek van Brinkman en Van
der Vlugt in Rotterdam 1925-
1931). Door de grote mate van
transparantie van het gebouw,
is af te lezen dat het hier om een
fabriek gaat.
Venturi
Misschien heeft Gruisen het
idee gehad om dit concept door
te zetten. Toch gaat er dan iets
mis. Wat je namelijk ziet is een
brutale blauwe buis. die zodanig
het beeld gaat beheersen dat ze
tot metafoor wordt en het zicht
op de functie totaal verloren
laat gaan. Een stap te ver. Of be
ter, een stap in een andere rich
ting. Sinds het boek Learning
from Las Vegas (1974) van Ro
bert Venturi, is het beeld van ar
chitectuur, als post-modern fe
nomeen. bespreekbaar gewor
den. Architectuur, zegt Venturi,
is als een opgesierde of aange
klede schuur.
Natuurlijk is de buis symbool
voor de infrastructuur die aan
gelegd wordt door Deltan en na
tuurlijk is blauw de kleur van
water, dat geleverd wordt door
Deltan. Het is het beeld van de
Nutsbedrijven dat getoond
wordt en niet de functie van het
gebouw. De zuivering van het
oppervlaktewater, waarvoor de
pompinstallatie - die volgens de
opdrachtgever perfect in de
ruimte staat opgesteld en al
even goed functioneert - in de
buis verstopt zit. laat niets van
zich merken in de omhulling: de
vorm van het gebouw.
Gruisen is zelfs heel dicht en let
terlijk bij de tekst van Venturi
gebleven. Hij vertelt dat derge
lijke utilitaire gebouwen er
doorgaans uitzien als 'schuren'.
En alsof die in Zuid-Beveland
niet passend zouden zijn. stelt
hij daar tegenover dat het land
schap ook wat wil. En zo komt
hij dan terecht bij de buis.
Conceptual art
Het is wel.aardig om nu een lijn
tje uit te zetten naar de beelden
de kunst. Want die richting gaat
het blauwe gevaarte ook een
beetje op. Met zijn verhaal over
versierde, op reclame en uitstra
lend imago gebaseerde archi
tectuur, richt trouwens ook
Venturi een steelse blik op ont
luikende tendensen in de beel
dende kunst. Conceptual art.
zoals die in Amerika gemaakt
wordt, kan hiertoe als voorbeeld
dienen. Evenals de tot enorme
proporties opgeblazen ge
bruiksvoorwerpen van Claes Ol
denburg. die dikwijls op on
verklaarbare wijze het stads
beeld opvrolijken, door hun gra
tuite en compleet nutteloze aan
wezigheid.
Blijft de vraag of het landschap
gediend is met een gebaar in ab
stracta. zoals er nu is neerge
legd. Hoe dan ook. de buis heeft
op een paar punten duidelijke
relaties met de omgeving. De
metalen huid bijvoorbeeld. Het
zou best mogelijk zijn geweest
om de betonconstructie, waar
van het gebouw gemaakt is, bui
ten ongepolijst zichtbaar te la
ten. Toch is er een huid omheen
getrokken. Door de textuur van
het materiaal reageert het ge
bouw nu op de natuur. De zon
geeft prachtige reliëfbeelden op
het gekromde oppervlak, wol
ken en regen veroorzaken ver
kleuringen en schaduwen die
als pigmentvlekken de huid tot
leven wekken. Dit is de enige re
den waarom ik zou concluderen
dat het pompstation ternauwer
nood ontkomen is aan decoratie
of zinloze, opdringerige aanwe
zigheid.
Johan de Koning
A ■- •5'*—- v-
fotografie Lex de Meester
Illustratie van Sylvia Weve in Beestachtig van Rindert Kromhout.
De enorme produktie van kinder- en
jeugdboeken betekent dat voor veel
uitgaven, zelfs in een wekelijkse rubriek,
geen ruimte is. Herdrukken laten zich
dan te gemakkelijk aan de kant schui
ven.
De Deense auteur Ole Lund Kirkegaard
(1940-1979) heeft zich ook in Nederland
een groot lezerspubliek verworven. Zijn
boeken verschenen hier al in de jaren ze
ventig, maar waren na bundeling in de
omnibus Lutje Giel en andere verhalen
te lang niet verkrijgbaar. In 1987 startte
uitgeverij Van Goor met het mede dank
zij de schitterende verfilming populaire
Pudding Tarzan een herdrukprogram-
ma waarin achtereenvolgens Lutje Giel
Orla de kikker slikker. Albert, Hodja uit
Port. Otto is een neushoorn en het niet
eerder vertaalde Peer en Maatje aan de
beurt kwamen.
Ole Lund Kirkegaard was de provo van
de kinderliteratuur. Zijn jeugdige perso
nages zijn dan ook stuk voor stuk sympa
thieke en fantasierijke, maar ook ge
haaide. rare snuitertjes voor wie niets zo
uitdagend is als het uit de tent lokken
van iedereen die groter is dan zijzelf. De
slimmigheden waarmee ze vervolgens
telkens weer aan loszittende handen we
ten te ontsnappen is nog een reden waar
om hun avonturen zo aanslaan.
Voor de heruitgave van het uit 1979 date
rende Frodo werd Kirkegaards vaste
vertaler Niels Brouwer opnieuw aan het
werk gezet. Hij had in zijn eerste verta
ling een van de donderstenen een wat al
te parmantig gebruikt woord in de mond
gelegd en moest daarom die stevige, te
pas en te onpas, maar heel onschuldig
gehanteerde krachtterm proberen af te
zwakken tot een voor iedereen accepta
bel alternatief. In een moeite door knap
te hij het toch al zo geestige verhaal op
door alle mooischrijverij weg te strepen.
Ongeveer in dezelfde tijd als Ole Lund
Kirkegaard vestigde Burny Bos met
voorleesverhalen over de buurkinderen
Henkie en Elsje zijn naam als schrijver
voor jonge kinderen. Ze werden uitge
zonden in het kleuterprogramma "Radio
Lawaaipapagaai' en door Leopold ge
bundeld in onder andere Zand op je bo
terham en Een april kikker in je bil. Ter
gelegenheid van de respectievelijk vijfde
en zevende druk kregen de boeken een
kleiner formaat en echte illustraties in
plaats van de truttige plaatjes die Wie-
teke van Dort maakte voor de eerste
druk. Doordat enkele minder geslaagde
of door de tijd achterhaalde verhalen
werden weggelaten, is wat overbleef ster
ker geworden.
Sinds enkele jaren verschijnt van succes
volle prentenboeken soms een tweede
druk in mini-uitvoering. In de reeks Zak
boekjes van De Vier Windstreken ver
schenen twee prentenboekjes over de bij
kleuters razend populaire pinguin Pit.
Pit. de kleine pinguin en Pit en de zee
beesten meten 10.3 x 9.4 centimeter en
zijn 0,3 cm dik. Het formaat en de uitvoe
ring in een slap kaftje maken dat de
boekjes waarschijnlijk slechts kort ge
koesterd kunnen worden en al snel
spoorloos zullen zijn.
Het verkleinen van oorspronkelijk grote
prentenboeken tot miniboekjes is een
merkwaardige trend die wel te maken zal
hebben, met de commerciële wijsheid
dat volwassenen graag klein zien. Dat
men voor weinig geld over het algemeen
ook weinig krijgt spreekt vanzelf. De vier
door C. de Vries-Brouwers uitgegeven
prentenboekjes van Shirley Hughes over
de ondernemende peuter Alfie en zijn
jongere zusje Annie-Rose zien er in hun
cassette van 15 x 15 x 3.7 centimeter be
geerlijk uit. De prijs is er ook naar. maar
het setje is in ieder geval een cadeautje
waar je mee voor de dag kunt komen.
Uitgeverij Gottmer deed met twee suc
cesvolle titels van twintig jaar geleden
precies het omgekeerde. Dat is heel wat
voor een kat van Judith Viorst over het
verwerken van verdriet na de dood van
een lievelingsdier verscheen indertijd als
pocketje. maar kan nu als groot prenten
boek aan een echt leven beginnen. Haar
geestige Monsters en vampieren, spoken
en boemannen, duivels en dwergen, le
vende lijken en griezelige dingesen be
staan niet. zegt mijn moeder werd tot
hetzelfde formaat opgeblazen.
Querido's Jeugdsalamander is een reeks
waarin dankzij de medewerking van col
lega-uitgevers het beste van het beste
herdrukt kan worden. Een van de vier
nieuwe aanwinsten in de verzorgd uitge
geven pocketserie is Beestachtig van
Rindert Kromhout. Het is een lekker
vals en heerlijk kolderiek verhaal over
vier huisdieren die zo verontwaardigd
zijn over hun verwaarlozing, dat ze onbe
kommerd korte metten maken met hun
baasjes en vervolgens met de baasjes
van die baasjes. Maar wat een droevig lot
wacht de beestjes.
Jan Smeekens
Ole Lund Kirkegaard: Frodo. Een knotsgekke
detective voor kinderen en andere verstan
dige mensen met illustraties van de auteur.
Vertaling Niels BrouwerVan Goor. Amster
dam. vanaf 6 jaar; f20.-.
Burny Bos: Zand op je boterham en Eén april
kikker in je bil met tekeningen van Jan Jutte.
Leopold Amsterdam: 4-6 jaar: f 14.90 per stuk.
Marcus Pfister: Pit. de kleine pinguïn en Pit en
de zeebeesten De Vier Windstreken. Den
Haag: vanaf 3 jaar; f4.50 per stuk.
Shirley Hughes: De Alfie Geschenkenboekjes,
vier deeltjes in cassette. C.de Vries-Brouwers,
Antxverpen; vanaf 3 jaar: f45.-.
Judith Viorst met illustraties van Erik Bleg-
vad: Dat is heel wat vooreen kat.J H. Gottmer
H J. W.Becht, Bloemendaal; vanaf 3 jaar-
f 14.90.
Judith Viorst met illustraties van Kay Chorao:
Monsters en vampiers. J. H.Gottmer!
H. J. W.Becht. Bloemendaal; vanaf 3 jaar;f 15,-
Rindert Kromhout en Sylvia WeveBeestach
tig. Querido. Amsterdamvanaf 6 jaar, f 12.50.
