Weerbare
kunst in
culturele
hoofdstad
PZC
CULTURELE
HOOFDSTAD
VAN EUROPA
werpen 93
VRIJDA
VRIJDAG 26 MAART 1993
Antwerpen mag zich met ingang van vandaag (vrijdag) Culturele
Hoofdstad van Europa noemen. Dat de Seheldestad die titel niet
als een loze naamgeving beschouwt, blijkt uit het groots opgezette
programma. Ondanks de lege stadskas, ondanks het oprukkend ex
treem-rechtse gevaar wordt er de komende maanden een cultureel
festijn gepresenteerd, dat miljoenen bezoekers een zinvol verblijf
moet bieden aan de oevers van de vuilste rivier van Europa. De orga
nisatoren van Antwerpen 93 hebben zich niet willen afsluiten voor
de ontwikkelingen in een tobbende stadssamenleving. Onder het
motto 'Kunst wil begrip voor het andere, voor de ander' wordt het
recht op eigenzinnigheid geproclameerd. Om met artistiek directeur
Eric Antonis te spreken: „Geen slogans, geen antwoorden, maar vra
gen."
De witte vlaggen wapperen fier
op de kade, op de Grote Markt,
langs de belangrijkste invalswegen.
Antwerpen 93 - Culturele Hoofdstad
van Europa. De steigers, die bijna
een vast onderdeel waren geworden
van de toren van de Onze-Lieve-
Vrouwekathedraal, zijn verdwenen.
Inwoners tooien zich met buttons,
waarop aangegeven staat dat de
bezoeker te maken heeft met een
'aanspreekbare Antwerpenaar', die
maar al te bereid is de weg te wijzen
naar het Museum voor Schone
Kunsten of het Bourla Theater.
Antwerpen roept zichzelf uit tot een
Bezette Stad, die tot het eind van het
jaar kunst met een grote K schrijft.
Na Athene, Firenze, Amsterdam, Ber
lijn, Parijs, Glasgow, Dublin en Ma
drid mag Antwerpen zich tijdelijk de cul
turele voortrekker van het continent wa
nen. Naar schatting wordt voor de hele
manifestatie - inclusief de sponsorgelden
- 50 miljoen gulden uitgetrokken. De ver
wachtingen zijn hoog gespannen. Stads
bestuur en organisatoren rekenen op 4
miljoen bezoekers.
De voorpret, die de Antwerpenaren aan
hun uitverkiezing hadden kunnen bele
ven, werd in 1991 deerlijk bedorven. De
verkiezingswinst van het extreem-rechtse
Vlaams Blok wierp een smet op de stad,
die zich niet meer liet wegpoetsen. Het
vooruitzicht, dat volgend jaar een Vlaams
Blokker kans heeft de burgemeesterss
jerp om te hangen, doet vele inwoners van
de Sinjorenstad het ergste vrezen. En
werpt de vraag op of een metropool, waar
het bruin gedachtengoed klaarblijkelijk
zo diep wortel heeft geschoten, zich onbe
kommerd aan een rijke culturele dis kan
zetten.
De organisatoren van Antwerpen 93 heb
ben voor de tegenaanval gekozen. Hoewel
het openingsweekeinde met een invasie
van 40 Belgische fanfares anders doet ver
moeden, is de ondertoon van de culturele
happening serieus. Kunst maakt van een
stad een vrijplaats, is het parool, een cen
trum waar exposities en voorstellingen
ademruimte scheppen voor iedereen die
zich een moment over het 'wat, waarom en
hoe van de wereld' wil buigen. In de bro
chures wordt het motto fraai verwoord:
„Kunst wil ruimte, vrijheid, begxip voor
het andere en de ander. Kunst ontmas
kert, confronteert, houdt nergens halt."
Kan kunst de wereld redden?, is één van
de vragen waarmee de programmama
kers hun publiek op kleurige affiches be
groeten. De vraag had ook een beperktere
strekking kunnen hebben: Kan kunst de
Sinjorenstad redden?
Het antwoord op die vraag laat zich pas
geven als volgend jaar de burgemeesters-
verkiezing achter de rug is. Voorlopig
richt cultuurminnend Antwerpen zich op
de nabije toekomst. De billboards op de
markten en langs de hoofdverkeersaders
tonen geen verkiezingsleuzen, maar zijn
gesierd met de aankondigingen van ten
toonstellingen, workshops en theater- en
muziekuitvoeringen.
Restauraties
Een culturele uitspatting dus, die meer
wil zijn dan een vrijblijvende, voorbij
gaande gebeurtenis. Dat uitgangspunt
laat zich op diverse punten in de Sehelde
stad traceren. De restauraties van beeld
bepalende bouwwerken als de Onze-Lieve-
Vrouwekathedraal, het Centraal Station
en het Bourla Theater behouden hun
waarde ook als het feestgedruis is ver
stomd. De gebouwen zijn ankerpunten,
die een cultuur-historische wandeling ex
tra cachet geven. Maar er is meer dan die
monumenten-top-drie. Voor wie er oog
voor wil hebben: de restauratiewoede
kreeg ook vat op .het Bisschoppelijk Pa
leis, het Koninklijk Paleis (in 1748 ge
bouwd naar een ontwerp van J. P. Baur-
scheit de jonge), het Stadhuis, de Stads
feestzaal, de Handelsbeurs, de Grand Ba
zar, het Karbonkelhuis, de Grote en
Kleine Biekorf. de St.-Carolus Borro-
meuskerk, de St.-Pauluskerk, het Jor-
daenshuis, het Plantin-Moretusmuseum.
Ruim voldoende om de bezoekers van
Antwerpen de komende jaren op beelden
de 'stadsparcoursen' te tracteren.
De opknapbeurt van paleizen, kerken en
musea kan al te gemakkelijk worden afge
daan als een elitaire aangelegenheid,
waaraan de Antwerpenaar in de verkrotte
binnenwijken geen boodschap heeft. Die
gedachte moet ook de organisatie van
Antwerpen 93 door het hoofd zijn gescho
ten. Het project Stroom aan de Schelde,
dat van de oude haven een nieuwe blik
vanger wil maken, voorziet in terrassen
waar alle Antwerpenaren zich in een voor
jaarszonnetje kunnen koesteren.
Nog doelgerichter is het programma Open
Stad, waarin de stedebouw en architec
tuur kritisch onder de loep worden geno
men. Deskundigen uit binnen- en buiten
land buigen zich ondermeer over de 19e-
eeuwse uitbreidingen, die tussen de oude
vesten en de nieuwe Ring zitten inge
klemd. Het zijn juist die wijken met grote
concentraties migranten, die al jarenlang
als kansarm worden betiteld. De wonin
gen verpauperen en culturele en sportieve
voorzieningen ontbreken. De bouw van
een multifunctioneel wijkcentrum in het
Stuivenbergkwartier wordt als een eerste
- voorzichtige - stap gezien die tot een op
waardering van een te lang verslonsd
woongebied moet leiden.
De overige programma-onderdelen van
Antwerpen 93 hebben, als ze überhaupt al
in verband kunnen worden gebracht met
de leefbaarheid van Antwerpen, slechts
indirect met de dreigende machtsgreep
fotografie Wim Riemens
van rechts te maken. Kunst stemt tot na
denken en kan - voor wie er gevoelig voor
is - tot een grotere verdraagzaamheid lei
den.
Naast enkele gegarandeerde publieks
trekkers als Eurosail, de diamantshow en
de jubilerende Zoo, die niet voor niets een
plaats hebben gekregen in het 'zijpro
gramma', wordt er ruim baan geboden
aan de serieuze kunst en cultuur.
De stad een podium, het woord is aan de
kunst. Als koning Boudewijn vandaag
(vrijdag) zijn opwachting maakt tijdens
de officiële opening, kan hij een indruk
krijgen van wat de stad de komende
maanden te wachten staat. Prominente
trekker is zonder meer de expositie van
het werk van barokschilder Jacob Jor-
daens, die 400 jaar geleden in Antwerpen
geboren werd. De voorbereiding van de
tentoonstelling in het Koninklijk Mu
seum voor Schone Kunsten was enkele ja
ren geleden voor burgemeester Cools aan
leiding om naar de verwerkelijking van
een breder kunstzinnig initiatief te stre
ven. Het fenomeen Culturele Hoofdstad
bood hem een passend kader voor de im
mer groeiende stapel ideeën en voorstel
len.
Met Jordaens (1593-1678) wordt uitge
breid teruggeblikt op het roemrijke
kunstzinnige verleden van de stad. De
schilder was na het overlijden van Rubens
(1640) en Van Dijck (1641) de toonaange
vende grootmeester in de Zuidelijke Ne
derlanden. Jordaens liet zich niets gele
gen liggen aan politieke tegenstellingen:
hij nam opdrachten aan van de Spaanse
koning en van Amalia van Solms. de we
duwe van stadhouder Frederik-Hendrik.
De tentoonstelling Rubens Cantoor in het
Rubenshuis, gecombineerd met een expo-
itie van Rubensgrafiek in het Rockockx-
huis, toont originele ontwerpen van Peter
Paul Rubens, die met Van Dijck en Jor
daens het aanzien van zijn tijd bepaalde.
Allure
Antwerpen 93 neemt ruimschoots de gele
genheid te baat om de historie van de ha
venstad voor het voetlicht te brengen.
Daar is, vanuit Zuidnederlands oogpunt,
alle reden voor. In de 15e en 16e eeuw ont
wikkelde de stad zich tot een wereldhan
delscentrum van ongekende allure. De op
standige gewesten maakten onder leiding
van Amsterdam een einde aan de wel
vaart, sluiting van de Schelde blokkeerde
verdere groei. In 1585 leidde de Spaanse
inname bovendien tot een intellectuele
aderlating, duizenden vooraanstaande
kunstenaars, denkers en kooplui namen
de wijk naar Middelburg, Leiden en Am
sterdam. Daar leverden zij een belangrij
ke bijdrage aan de Nederlandse Gouden
Eeuw. Antwerpen zelf werd een katholiek
bolwerk, waai- de kerkbarok een propa
gandamiddel was in de strijd van de con
traremonstranten. In het Hessenhuis ver
tellen kunstwerken uit de 16e en 17e eeuw
het Verhaal van een metropool. De ten
toonstelling van Antwerpse retabels - al
taarstukken - in de Onze-Lieve-Vrouwe-
kathedraal en de botanische expositie in
Museum Plantin-Moretus grijpen even
eens terug op die bloeiperiode. Nostalgi-
scher van aard is De panoramische
droom, een terugblik op de wereldten
toonstellingen die in 1885, 1894 en 1930 in
Antwerpen werden gehouden.
Voor de hand liggende kritiek die de orga
nisatoren inmiddels in diverse publika-
ties tot zich hebben kunnen nemen is, dat
met het muziek-, theater- en beeldende
kunstprogramma te weinig op het brede
publiek zou zijn gemikt. Het uitgebreide
overzicht, elders in deze bijlage, laat zien
dat die verwijten wel erg gemakkelijk aan
het papier werden toevertrouwd. Als er al
van een elitair karakter sprake is, dan
heeft dat veel meer te maken met de kos
ten die een bezoek aan Antwerpen 93 met
zich mee brengt. Voor een theatervoor
stelling of concert moet al gauw f 50,- wor
den neergeteld. Voor de meeste Zeeuwen
staat daar tegenover dat de Seheldestad
dankzij de pas geopende Zoomweg veel
bereikbaarder is geworden.
Artistiek directeur Eric Antonis heeft
zich, zij het met moeite, ver kunnen hou
den van het Vlaams politiek gekrakeel.
Van de onzalige gewoonte om van elke ge
zindte een vertegenwoordiger op te ne
men in overkoepelende organisaties heeft
hij zich niets aangetrokken. Dat het pro
gramma te weinig Vlaams van karakter
zou zijn heeft hem evenmin van zijn stuk
kunnen brengen.
Divers
Een kritische kanttekening die wellicht
wèl hout snijdt heeft betrekking op de om
vang van het programma. Te veel, te on
overzichtelijk, door de vele bomen zie je
het bos niet meer. Anderzijds, een mager
aanbod verkleint de keuzemogelijkheden,
nu wordt eenieder geacht iets van zijn ga
ding te kunnen vinden. Of het nu gaat om
de beeldhouwkunst in het Openluchtmu
seum Middelheim, het Koninklijk Mu
seum voor Schone Kunsten en het MuH-
KA (Museum voor Hedendaagse Kunst),
symfonische muziek van het fin de siècle,
nieuwe muziek van jonge componisten,
experimentele werkstukken van media
kunstenaars, nieuwe creaties van Vlaam
se en Europese theatermakers: wat ook
over de keuze gezegd mag worden, het
aanbod is in elk geval divers.
De Nederlandse inbreng in Antwerpen 93
is niet beeldbepalend. Voor de exposities
Het verhaal van een metropool, Jacob
Jordaens, Rubens Cantoor en Antwerpse
retabels hebben diverse Nederlandse mu
sea, kerken en bibliotheken bruiklenen
geleverd. Aan het muziekprogramma
wordt een opvallender bijdrage geleverd.
Het Nederlands Blazersensemble, het Ko
ninklijk Concertgebouworkest, het piano
duo Cees van Zeeland en Gerard Bouw
huis geven concerten, en Bernard Haitink
dirigeert het European Community
Yourth Orchestra in een uitvoering van
Mahlers Negende Symfonie.
In de theatersector is het Zuidelijk Toneel
vertegenwoordigd met Medea en Hamlet,
de Trust brengt Koliek op de planken. De
Rotterdammer Henri van Zanten is één
van de veertien jonge theatermakers, die
in het op de Schelde drijvende theater De
Ark acte de présence geeft. In de sector
fotografie maakte Hans Aarsman een
stadsreportage. Nederlandse bijdragen
voor het onderdeel Vertoog en Literatuur
worden geleverd door Willem Frijhoff,
Frank Reijnders, Jan Ritsema, Jacq Vo
gelaar en Cornelis Verhoeven.
In het overvolle programma levert het Ne
derlandse aandeel slechts een licht ac
cent. De Vlamingen lijken er niet op ge
brand hun Noorderburen in al te grote
aantallen aan te laten rukken. In Frank
rijk, Duitsland en Italië zijn in de voorver
koop kaarten verkrijgbaar via reisbu
reaus. Nederlanders hebben die mogelijk
heid niet, zij moeten zich in Antwerpen
vervoegen. Ervan uitgaande dat meerdere
voorstellingen al op voorhand zijn uitver
kocht, kan die kant van de organisatie
niet bepaald publieksvriendelijk worden
genoemd.
De veel geplaagde burgemeester Bob
Cools zal zich het hoofd over dergelijke fu
tiliteiten niet breken. Hij heeft zijn Ant
werpen 93 en zal daar later, als de nade
rende verkiezingen hem weer met beide
voeten op de grond hebben geplaatst, nog
wel eens fijntjes aan herinneren. Een ris
kant onderwerp voor een burgemeester,
die de afgelopen jaren kunst- en cultuur
zaken in zijn takenpakket heeft gehad,
zonder betrapt te kunnen worden op een
duidelijke visie. Wat dat betreft is het voor
de nog immer trotse Seheldestad te hopen
dat de uitverkiezing tot Culturele Hoofd
stad behalve in de architectuur ook in het
kunstenbeleid blijvende sporen nalaat.
Jan van Dam me
