Jazz opende nieuwe wereld
Niet improviseren om het improviseren
regen de
stroom in
Muziek waarvan
de stukken alle
kanten opvliegen
kunst cultuur
19
VRIJDAG 19 FEBRUARI 1993
Ze waren nog jongens, 15
jaar, in Amsterdam. Op
{en middag kreeg een van hen
jen koffergrammafoon met wat
platen. En nog redelijk
modern ook voor die tijd.
Toeval. Erroll Garner zat erbij
en het orkest van Johnny
Dankworth. Het was meteen
raak. Henk Bernlef en Wim van
Eijle waren gegrepen door de
jazz. Andere ritmes, nieuwe
klanken, emoties die ze nog
niet kenden. Een wereld ging
apen. Een concert van Stan
Kenton bevestigde kort daarna
ivat ze die middag al hadden
gevoeld. Bernlef werd schrijver
Van Eijle maakte naam in
bet marktonderzoek. Maar de
jazz heeft hen nooit verlaten.
Willem Breuker voorkwam dat de avant-garde verdronk.
foto Wim Riemens
Bij Bernlef is het soms een in
spiratie, maar bij Wim van Eij
le een soort levensvervulling. In
het Noordhollandse Sint Maarten
leeft hij omgeven door een wereld
van muziek: platen, boeken, tijd-
schrijften en de voorraad cd's
groeit ook al aardig. Intussen ver
zamelt hij rustig verder, want
nooit zal de collectie compleet
kunnen zijn. De jazz blijft zich ont
wikkelen.
Logisch bijna, dat hij meewerkt
aan de vijfdelige televisieserie Jazz
in Nederland van 1919 tot heden.
Alsof hij er bij was vertelt hij over
de oer-jazz in Amerika. Over or
kestjes aan boord van riverboats
die het lange reizen op de Missis
sippi aangenaam moesten maken.
Over zwarte muzikanten in de
zuidelijke States, die vrolijk mar
sen spelend terugkwamen van een
begrafenis. „De dode was begon
nen aan een nieuw, mooi leven.
Dus waarom getreurd?" Oude ver
halen die Van Eijle hoorde van zo
velen die daar nog bij waren.
In 1917 werd in Amerika de eerste
jazz-plaat opgenomen. Maai- het
waren de danslokalen die de jazz in
Nederland introduceerden. Een
violist en cellist, begeleid door een
drummer. Die drummer maakte
het 'hot'. Hun bladmuziek haalden
ze uit Engeland. De komst van
Paul Whiteman en zijn orkest in
1926 werd een openbaring, maar
bracht ook een schok teweeg, want
menigeen zag hierin het einde van
de muziek. Hoewel... In Duitsland
liet Kurt Weill zich hoorbaar inspi
reren door de jazz.
De jazz ontwikkelde zich onder
studenten. „Het werd crisis, maar
hun vaders hadden geld en daar
om konden zij feesten geven mèt
muziek. Ook na de oorlog was er
weinig geld en daarom is jazz tot de
jaren zestig muziek voor een elite
gebleven, zoals de moderne jazz
dat nu is voor een andere elite: de
mensen die hebben geleerd ernaar
te luisteren."
Een belangrijke impuls brachten
The Ramblers. „Een professioneel
orkest. Ze speelden met The Bos-
well Sisters, Benny Carter en Cole
man Hawkins. Hij was op toernee
met een blanke band en mocht als
neger in de jaren dertig niet mee
naar Duitsland. Hij bleef hier. Hij
ging niet uit pure nood bij The
Ramblers spelen, blijkbaar vond
hij de band gewoon goed. Hij had
immers ook in Engeland met bij
voorbeeld Jack Hilton kunnen
spelen."
Combo
The Ramblers brachten via gram
mofoonplaten, de VARA-radio en
toernees van deze omroep de jazz
onder het volk. Perfect koppelde
orkestleider Theo Uden Masman
de show aan prachtige jazz-stuk-
ken. „Ook na de oorlog. Uden Mas
man durfde het toen aan om ook
een combo uit de band te laten op
treden met moderne stukken."
„Tot in de jaren vijftig lopen The
Ramblers als een rode draad dooi
de Nederlandse jazz. Tot de pop
muziek kwam. Ene Rob de Nijs
kwam erbij zingen. Dat werd het
einde. De VARA ging niet bepaald
chique om met het orkest. Het ver
dwijnen van de band werd indirect
de dood van Theo Uden Masman."
The Ramblers spelen ook een gro
te rol als in de tweede NOS-uitzen-
ding de oorlog aan de orde komt.
Het orkest speelde door, want 'de
bakker bleef toch ook bakken'. En
wie speelde hoefde niet naar Duits
land. Na de oorlog is Uden Mas
man geschorst, maar de joodse
Sem Nijveen verdedigde hem. De
orkestleider had hem immers lang
tegen de Duitsers kunnen bescher
men."
De oorlog remde de ontwikkeling
van de Nederlandse jazz. „Jazz was
verboden. Een nummer als 'South
Rampert Street Parade' werd toen
'Ramp in de Zoutmanstraat'. Toch
hoorde je bij Dick Willebrands in
een zaal voor NSB'ers een drum
solo. Wisten die lui veel. En in
plaats van met het 'Wilhelmus' be
sloten ze met 'Waar de blanke top
der duinen'. Maar Ernst van 't Hof
speelde wèl in Berlijn..."
Een groot deel van de jazz ging on
dergronds. Er werd gespeeld in
studentenkringen en er ontston
den combo's als The Millers en The
Swingpapa's van Peter Schilpe-
roort. „En dat terwijl in Amerika
de bebop ontstond."
Millers
„Ook na de bevrijding veranderde
er weinig. Platen werden niet ge
maakt. En als je al een plaat kon
kopen, moest je daar twee of drie
oude voor inleveren, opdat ze die
konden smelten. En de orkesten
speelden in Duitsland voor de
Amerikanen: The Millers met Pia
Beek. het Atlanta Kwintet en The
Ramblers."
„Het jazz-leven kwam pas op gang
met de radio-orkesten, de bands
die uit Duitsland terugkwamen. In
Den Haag maakten de Dutch
Swing College Band. de Down
Town Jazz band en de Dixieland
Pipers furore. Maar dat was naspe
len. niets origineels. „Je hoorde di
xieland, tot vervelens toe. Altijd
dezelfde nummers. Net als nu. Ho
peloos."
Een nieuwe ontwikkeling ziet Van
Eijle als Pete Felleman, 'dj avant-
la-lettre' via Amerikaanse vrien
den nieuwe platen kan draaien.
„Hij bouwde iets op met Tommy
Dorsey, Glenn Miller, Harry Ja
mes. daarna Arti Shaw en Stan
Kenton."
Maar de enige plek om jazz te 'on
dergaan' was het Amsterdamse
'Sheherazade'. „En alleen omdat
The Diamond Five die daar speel
de, de zaak zelf had gekocht: Cees
Slinger, Harry Verbeke, John En
gels, Jacques Schols en Cees Smal.
Amerikanen kwamen hier pas in
1950, met de Amsterdamse nacht-
concerten. En Stan Getz speelde
onopgemerkt in 'Sheherazade'."
Er kwam groei, maar de jazz kreeg
een nieuwe handicap: jazz heette
'obscuur'. „Theo Loevendie, die
nooit dronk, spoot of snoof, werd
een jaar lang achtervolgd door een
man van de narcotica-brigade.
Want hij speelde jazz in een club."
Meesterdrummer
Vernieuwing bracht toen Wessel
Ilcken, 'een meesterdrummer', die
in 1956 een groep vormde met
Toon van Vliet, Rita Reys en haar
broer Karei. „Daar gebeurde wat.
En dan Rob Pronk. Rob Agerbeek,
Rob Matna. Indische jongens, die
nog tot in 1942 in Indonesië de
Amerikaanse invloeden konden
ondergaan. Die speelden geen di
xieland meer. Die waren veel rij
per. Die 'kenden' Charlie Shavers
en Roy Eldrigde, de basis voor wat
Dizzy Gillespie zou gaan doen.
Er onstaan dan drie nieuwe centra
voor Nederlandse jazz. „Naast Am
sterdam had je de Haarlemse Jazz
club en in Zaandam 'De Waak
zaamheid', waai'je kon spelen zon
der door de barhouder te worden
weggekeken. Daar ontstaat de Ne
derlandse bebop. Een beetje in
teelt was het natuurlijk wel."
„Tegen 1960 hoort Van Eijle hoe
Theo Loevendie de cultuur van
zijn Turkse vrouw gaat gebruiken
en hoe Willem Breuker samen
werkt met Otto Ketting en inspira
tie vindt bij Kurt Weill en fanfare
muziek. „Han Bennink. een prima
dixielanddrummer. ontdekte
dankzij Eric Dolphy en Charles
Mingus, dat het ook anders kon.
Misja Mengelberg leerde van The-
lonious Monk dat dissonanten ook
de moeite waard konden zijn. En
dan... komen de The Beatles en
The Stones en ging de jazz op
nieuw 'ondergronds'."
„Jazz-musici als Piet Noordijk en
Ruud Brink, 'de Nederlandse
Getz', verdwenen in radio-orkes
ten. Pim Jacobs ging in de com
mercie, de Louis van Dijk-lijn:
'Jazz for the people'. Maar Breuker
ging door en vocht voor subsidie.
Daardoor is de avant-garde niet
verdronken. Belangrijk, want
voorlopers moetje steunen. Ook al
komen er maar zeventien mensen
kijken."
Webster
Vernieuwend waren ook work
shops van Nedley Elstak. Veel
goed deed ook Hans Dulfer met
Han Bennink, één van de vernieuwers van de Nederlandse jazz.
foto Wim Riemens.
Jazz in Paradiso. „Maar een Ben
Webster speelde daar slechts een
enkele keer. Vreemd, want hij
wóónde in Amsterdam. Net als
Don Byaz. die nóóit werd ge
vraagd. onbegrijpelijk."
Nieuwe impulsen komen ook uit
India en vooral Suriname. Van Eij
le noemt het Surinam Music En
semble Fra Fra Sound. Enthou
siast is hij over de invloed van
Hans Eisler en Bartok. „En kijk
naar Pierre Courbois, die nieuwe
mogelijkheden van het slagwerk
ontdekt en Maarten Altena. die de
tango gebruikt."
Het werk van componist Guus
Janssen noemt hij een mijlpaal.
„Jazz hoeft niet per se te swingen.
Je mag ervan genieten, maar er
moet ook plaats zijn voor een Peter
van Bergen, die solo's speelt van
anderhalf uur. Dat swingt niet,
maai- het is pure emotie. Ga er
maar op dansen, thuis, in je een
tje."
„De Nederlandse jazz is bepaald
serieus te nemen, meer dan ooit.
Zoals Breuker theater maakt: dat
is uniek. Han Bennink is beroemd
in Japan. Als het om de vernieu
wing gaat, kijkt de wereld tegen
woordig naai- ons."
Dat is niet vanzelf gegaan. „De pla
tenmaatschappijen speelden na
de oorlog een bedenkelijke rol.
Philips had de Dutch Swing Col
lege Band onder contract en gaf
daarvan steeds hetzelfde reper
toire uit, muziek zonder risico.
Daarom heeft Breuker de BV
Haast opgericht. Platen maken
met eigen geld, waai- dan ook
steeds weer geld bij moest. Maar ze
déden het. Net als het Cat-label,
voor oude stijl, maar dan wel met
verrassende opnamen."
Festivals
De hausse van jazzfestivals doet
vermoeden dat de jazz nu populair
is. Het North Sea Jazz Festival bij
voorbeeld. Maar toch... „Helaas is
dat festival wat verworden door al
die groepen die niets met jazz te
maken hebben. Net zo goed als al
die andere festivals. Ze begonnen
met de beste bedoelingen maar
zijn ontaard in kroegentochten,
waar de jazzliefhebber niet aan zijn
trekken komt. De meeste organi
saties hebben geen kennis van za
ken en geen ontzag voor muzikan
ten."
Is met al die moderne, soms èrg
marginale stromingen, de jazz
toch niet weggegraakt van de
kern. van de blues, waarmee het al
lemaal lang geleden begon? Van
Eijle maakt zich geen zorgen. „Al
spelen ze nog zo modern, nog zo on
begrijpelijk, als ze hun wortels niet
kennen, de bron, vallen ze door de
mand. Dan is het geen jazz. Dat
hoor je meteen."
Hans Visser
De serie Jazz m Nederland van 1919 tot
heden wordt uitgezonden van 23 fe
bruari thn 23 maart elke dinsdag, NOS
Nederland 3.
Toetsenist Jasper van 't Hof en
saxofonist Dick de Graaf zijn
de zwaargewichten die zondag 28
februari te bewonderen maar bo
venal te horen zijn in de jazzclub
Porgy Bess in Temeuzen. Beide
namen staan garant voor muzikale
verrassingen. Als ware alchimis
ten zullen ze diverse potjes op het
vuur zetten en de luisteraars een
hutspot van Rambo-jazz voor
schotelen, met grote intensiteit
opgediend door gespierde provin-
ciaaltjes. Beide musici, zo leren
eerdere ervaringen, zullen met hun
niet aflatend enthousiasme niet
eerder rusten voordat de zaak plat-
gespeeld is.
Jasper van 't Hof is een buiten
beentje in de Nederlandse jazzwe-
reld. De man uit Twello treedt ei
genlijk meer buiten onze lands
grenzen op dan erbinnen. De 45-ja-
rige pianist speelde in groepen met
musici als Archie Shepp, Bob Ma-
lach, Dave Friedman, Philip Ca
therine, Kenny Wheeler en Aldo
Romano. Buiten onze landsgren
zen is hij een van de meest ge
vraagde Nederlandse jazzartiesten
die goed uit de voeten kan met
mensen die nieuwe wegen inslaan.
Als pianist bij deze modernisten
heeft Van 't Hof zijn talenten na
drukkelijk aangetoond. De pianist
prefereert het buitenland omdat
hij niet wil rondtoeren in het Ne
derlandse subsidiecircuit waar
vriendjespolitiek hoogtij viert.
Dick de Graaf is de man 'met de
vier longen' die met zijn eigen sep
tet eveneens veel te beluisteren
valt op allerlei festivals. Dit jaar
was dit onder meer op het North-
sea Jazz Festival en een groot Ca
nadees Festival in Montreal. Verle
den jaar oogstte de man uit Vleu
ten met zijn eigen groep succes in
Porgy Bess. Met Serge Lazare-
vitch vormt hij eveneens een kwar
tet.
Het repertoire waai- het Jasper van
't Hof kwartet uit put bestaat uit
melodieuze en grillige composities
waarin elementen uit de moderne
jazz en de Europese geïmprovi
seerde muziek terug te vinden zijn.
Deze stijlen worden op verfrissen
de wijze met elkaar gecombineerd.
Het doet denken aan de freejazz
waar spelopvattingen uit de he
dendaagse Amerikaanse en Neder
landse geïmproviseerde muziek el
kaar vinden. Maar het etiketje free
jazz wordt afgewezen. Van 't Hof en
De Graaf vinden dat improvisatie
het kernbegrip in hun muziek is
waarover eerstgenoemde zegt: „Ik
vind improvisatie geweldig waar
devol. Improvisatie doet een veel
groter beroep op iemands creativi
teit dan reproducerend musiceren.
Je moet als improvisator een
standpunt innemen, wat je wel en
watje niet wil. Het is bij het kwar
tet niet louter improviseren om het
improviseren. De improvisaties
liggen ingebed in eigen composi
ties waar het kwartet uit put."
Pompeus
Een criticus beschreef Van 't Hof
als volgt: „Het is alsof het voortbe
staan van de wereld ervan afhangt
zo wordt hij één met de toetsen:
dan weer pompeus, dan weer met
de romantiek van een knappend
haardvuur." Van 't Hof gaat ervan
uit dat je je eigen publiek moet ver
dienen. In Duitsland is de pianist
gewend voor zalen met 800 of 1500
toeschouwers te spelen. Zijn spel is
goed voor lovende recensies waar
in de pianist een echte 'Künstler'
wordt genoemd.
In Temeuzen maakt bassist Eric
van der Westen, die eerder speelde
bij het sextet van Paul Kemenade.
deel uit van het kwartet. Op drums
zit Dries Bijlsma, die in zijn eerste
jeugd de legendarische tenorist,
toentertijd in Amsterdam wonen
de Don Byas, heeft begeleid.
In het voorpragramma staan The
Feen Brothers, die na het succes
op de Middelburgse Zeeuwse Jazz-
dag in Temeuzen ook willen sco
ren. Pianist Mark van der Feen zal
ongetwijfeld de aandacht met zijn
pianosoio's opeisen. Al was het
maar om aan collega Jasper van 't
Hof te bewijzen dat er in het
Zeeuwse niet stilgezeten wordt.
Arnold Parre
Het Jasper van 't Hof kwartet, zondag
28 februari om 16.30 uur in Porgy Bess
Temeuzenom 15 uur: The Feen Bro
thers.
De nieuwe plaat van Ein
stürzende Neubauten, het
Berlijnse rockcollectief dat al
dertien jaar opvallend veel
schroot- en smidseklanken in
de muziek stopt, heet Tabula
Rasa. Zeven stukken muziek
die variëren van concrete en
compacte songs tot hoorspel
achtige 'soundscapes'. „Ja, het
is een album geworden als een
versplinterende steen, waar
van de stukken alle kanten uit
vliegen", zegt metaalslagwer
ker F. M. Einheit, geheel in
stijl.
Tabula Rasa betekent zoveel
als 'schone lei'. Een nieuw be
gin. Al is er in dit geval nog
sprake van het opruimen van
restjes. Vier van de zeven stuk
ken op het album werden de af
gelopen jaren - in een iets an
dere vorm - in opdracht ge
schreven. Drie voor een voor
stelling van de dansgroep La
La Human Steps. Eén stuk, het
vijftien minuten durende
'Headcleaner', is de verkorte
bewerking van een theatraal
project in Wenen, waarbij de
groep op een wagen langs his
torische plaatsen in de stad
werd gereden en ter plekke op
de omgeving moest inspelen
F. M. Einheit geeft grif toe, dat
Tabula Rasa daardoor het ka
rakter van een compilatie-al
bum heeft gekregen. „Maar
daar zit ik niet mee. Ik heb nog
nooit één concept-album ge
hoord dat ik mooi vond. En ook
door onze platen blijkt achter
af meestal wel een rode draad
te lopen." Een soort 'over
gangsplaat' eigenlijk. En daar
sluit de openingssong 'Die In-
terimsliebenden' feilloos bij
aan. „Es gibtsich gestern nicht
mehr und morgen noch nicht",
zingt vocalist Blixa Bargeld
veelbetekenend.
Olievaten
Dertien jaar bestaan ze reeds.
Als enige groep zijn ze nog over
van de rockexplosie die des
tijds als 'Deutsche Welle' werd
bestempeld. Als enige op se
rieuze schaal aan de weg tim
merende band. althans. En dat
zullen destijds toch weinigen
verwacht hebben van het vijf
tal dat zich profileerde door het
traditionele drumstel uit hun
rockmuziek te weren. Daar
voor in de plaats kwamen olie
vaten, autowrakken en super
marktkarretjes die op het po
dium bewerkt werden met ha
mers, boor-, zaag- en slijpma
chines.
Maar de kracht van Einstür
zende Neubauten was altijd -
en is nog steeds - dat ze hun ij
zerslagerij nooit als doel op
zich hebben beschouwd. Zoals
het Newyorkse Sonic Youth
het songschrijven ontwikkeld
heeft vanuit een nieuw gitaar
geluid. doen de Berlijners dat
vanuit een nieuw percussiege
luid. „In tegenstelling tot wat
veel mensen denken, is het
voor ons nooit zo belangrijk ge
weest dat we metaal gebruik
ten". zegt F. M. Einheit. „Be
langrijk was dat we ons eigen
universum creëerden. Door zo
maar met geluiden en materia
len te experimenteren, kom je
nergens uit."
Hij wil ook niet dat de concer
ten van de groep als een soort
muzikale laboratorium-experi
menten beschouwd worden.
„Mijn laboratorium heb ik
thuis. Daar laat ik ook geen
pottekijkers toe. Op het mo
ment dat we het podium op
gaan is het duidelijk wat we
doen."
Eigenlijk heet hij Mufti
Strauss, maar in de tijd dat
Neubauten als muzikaal anar-
cho-collectief in het Berlijnse
kraakkwartier Kreuzberg be
gon. was die naam natuurlijk
not. done'. Vandaar het pseu
doniem 'F. M. Einheit'. Ein
stürzende Neubauten ont
stond uit onvrede met de be
staande muziekcultuur, zoals
onvrede nog altijd Mufti's voor
naamse bron van inspiratie is.
„Als ik iets moois hoor, dan
hoef ik dat niet nog eens over te
doen. Maar als ik drie liefdes
liedjes gehoord heb die ik ver
schrikkelijk vind, dan krijg ik
de drang om eens een goed lief
desliedje te maken."
Overschreden
Dat blijkt de kurk waarop Neu
bauten drijft. F. M. Einheit, gi
tarist/zanger Blixa Bargeld, gi
tarist Alexander Hacke. bas
sist Marc Chung en percussio
nist Ennuh Uriruh hebben
naast de groep ieder hun eigen
activiteiten. Soms in een an
dere popband, maar vaak ook
bij film of theater. Einstürzen
de Neubauten heeft van het be
gin af aan de grenzen van het
pop- en rockcircuit overschre
den. Behalve bij dans- en thea
tervoorstellingen. speelden ze
ook op beeldende kunstmani
festaties als de Dokumenta in
Kassei en de Biënnale van Pa
rijs. Daarnaast bewerkten ze
het stuk Die Hamletmachine
van de befaamde Duitse thea
termaker Heiner Kuiler en
staat er voor de nabije toe
komst een door de Oostenrijk
se schrijver Werner Schwaab
bewerkte versie van Goethe's
Faust op het programma van
de groep. ..Met Blixa Bargeld
in de rol van Mefisto", merkt
Einstürzende
Neubauten
F. M. Einheit met een glimlach
op. „Als je je klasieken niet
kent, hoe kun je dan modern
zijn?"
En als de beeldende kunst ter
sprake komt refereert hij aan
Anselm Kiefer, de schilder die
afgelopen decennium furore
maakte door de Duitse ge
schiedenis te reflecteren op pa
nelen vol gele en bruine verf,
klei en gestold lood. „Kiefers
werk heeft de kracht die de mu
ziek van Einstürzende Neubau
ten ook heeft."
Ooit begonnen in Kreuzberg
bij De Muur'. Tussen alle slag
werk-orkanen op het debuutal
bum Kollaps. een beklemmend
tijdsbeeld uit 1981, stond ook
dat ene breekbare liedje 'Sehn-
sucht' (ist die einzige Energie).
Zou Einstürzende Neubauten
nu, na de 'Wende', zo'n plaat
met zo'n liedje nu kunnen ma
ken? „Nee", zegt Mufti beslist -
veelbetekenend nippend van
zijn zojuist bestelde champag
ne. ,,'Sehnsucht' blijft een klas
sieke lovesong. Maar we zijn
geen twintig meer en niet zo
naïef als toen we dat nummer
schreven. Het is belachelijk om
je als 'angry young men' te ge
dragen als je niet jong meer
bent. Maar dat gevoel van
'Sehnsucht' is nog steeds de
drijvende kracht achter de
groep. Het laat zich ook niet
vertalen. 'Desire'? 'Verlangen'?
Nee, dat is niet zo sterk. Dat
draagt geen 'Sucht' in zich."
Peter Bruyn
Op 12 apnl geeft Einstürzende Neu
bauten een concert in het Amster
damse Paradiso.
F. M. Einheit van de Berlijnse avant-garde groep Einstürzende
Neubauten: Sehnsucht is de drijvende kracht, foto Lex van Rossen
