Hij maakte geen omweg
Misschien is niet weten beter
PZC
Het klimaatgebouw is fraai,
maar mist een fundament
Kunstbeurs van Maastricht
lijkt net een groeibriljant
kunst cultuur
17
Manfred Lemm zingt Gebirtig
VRIJDAG 19 FEBRUARI 1993
Op 4 juni 1942 werd Mordechaj Gebirtig door Duitse
soldaten neergeschoten in Kazimierz, het joodse getto
in Krakau, Polen. Gebirtig was een eenvoudige timmerman,
een beminnelijk mens, die liederen schreef om aan zijn
emoties, ongenoegen, angst en hoop uitdrukking te geven.
Het leven van Gebirtig werd beëindigd, zijn stem leeft
echter voort in de negentig ontroerende liederen die hij
tijdens zijn leven schreef en die behoren tot de allermooiste
in de jiddische taalcultuur.
De Duitse zanger Manfred Lemm heeft zich over de erfenis
van Gebirtig ontfermd. Volgende week donderdag laat hij de
liederen van Gebirtig klinken in Brugge.
De Duitse journalist-zanger
Manfred Lemm heeft zijn ar
tistieke loopbaan verbonden aan
het interpreteren, arrangeren en
uitvoeren van Gebirtig's liederen.
Hij maakte vijf langspeelplaten,
waarop hij de gedichten vertolkte
en schreef een boek over het leven
en werk van de Poolse Jood. Lemm
wordt algemeen erkend als de au
toriteit over alles wat met Gebirtig
te maken heeft. Niet alleen zijn uit
zonderlijke kennis, maar ook de in
tentie en het doel waarmee Lemm
zich op Gebirtig heeft gestort,
maakt hem een fascinerende ge
sprekspartner.
„Ik heb nog geen ander lied gevon
den, waarin zoveel warmte, mense
lijkheid en begrip naar voren
komt, als in het jiddische lied.
Doch ook ontbering en berusting
vind je er in terug. In oorsprong is
het pacifistisch van opzet. Het is
met recht een levenslied. Toch is er
altijd die hoop, de zoektocht naar
beter." Lemm kan zich voor een
groot deel identificeren met het
jiddische lied, alhoewel hij zelf
geen jood is. „Mijn ouders besloten
35 jaar geleden uit Pottsdam (toen
Oost-Duitsland) te vluchten. Het
vluchteling zijn laat enorme diepe
sporen achter bij een mens en ze
ker in het leven van een kind. Je
voelt je als boom zonder wortels.
Daar liggen parallellen met de
joodse historie: het gevoel van ge
duldig (moeten) zijn, het passeren
van de tijd in de zoektocht naar
een eigen bestemming."
De eigen jeugdervaring van Man
fred Lemm was één ingang naar
het jiddische lied. De taal een
tweede. „Het jiddisch is oorspron
kelijk ontstaan uit het hoogduits.
Door isolatie van de joodse bevol
king raakte men bepaalde begrip
pen kwijt en verving die door ver
basterde vormen van het he
breeuws. Later zijn daar weer
streekeigen - Slavische, Oosteuro-
pese en Russische - uitdrukkingen
aan toegevoegd en evolueerde de
klank en intonatie. Het duits fun
geert echter als brug om een in
gang in de tekst te verkrijgen."
zo dramatisch, zo spontaan en zo
bindend..." De Duitser zet zich van
af dat moment in om de liederen
van de Joodse dichter te bewaren
als een document voor het nage
slacht, maar ook om de mythe
rond Gebirtig te ontrafelen. „Mor
dechaj Gebirtig werd voorgesteld
als een geletterd poëet, een ver
zetsheld en wat niet meer. Hij was
echter een zeer eenvoudig mens,
een handwerker - Gebirtig was
meubelhersteller - die van zijn
schamele loon net zijn gezin kon
onderhouden. In zijn vrije tijd
schreef de man gedichten. Niet ge
kunsteld, maar hij had de gave om
wat hem bezig hield zeer treffend
in alle eenvoud en vol emotie te
verwoorden. Desondanks is het
pure literatuur. Gebirtig was een
echte arbeidersdichter. Geen com
munist, wat sommigen hem aan
wrijven. Hij schreef over het leven,
over de kleine man: liefdesliede
ren. handwerkliederen, wiege
liederen... Hij kon er niet omheen
ook sociaal bewogen teksten te
schrijven, over werkomstandighe
den. werkloosheid, onderdrukking
en later verzet tegen de Duitse
overheersing. Gebirtig was een so
ciaal voelend mens. die streed voor
gerechtigheid en gelijkheid."
Rond de vijftigste sterfdag van
Mordechaj Gebirtig stelde Lemm
het programma De Ballade van
Anna Kamienska samen. Ener
zijds een eerbetoon aan een man
die niet vergeten mag worden, an
derzijds als een signaal dat de ge
schiedenis zich dreigt te herhalen.
De journalist-zanger onderstreept
de noodzaak van die waarschu
wing, omdat - vooral in zijn thuis
land - vreemdelingenhaat, opko
mend racisme en anti-semitisme
weer flink de kop opsteken. „De
liederen van Gebirtig zijn zó actu
eel. Wat hij schrijft over de situatie
in Krakau destijds, kan zo overge
plant worden naar het hier en nu.
Waarin verschillen de omstandig
heden in Bosnië, in Rosstock met
die in Krakau en het nazi-tijdperk?
Er heerst nu eveneens oorlog, on
derdrukking, hongersnood, rasse-
haat..." Lemm geeft in Duitsland
veel opvoeringen op scholen. Hij
gebruikt de liederen van Gebirtig
als brug tussen het verleden en het
heden. „Kinderen identificeren
zich met de liederen en de situaties
zoals we ze brengen. Er is een grote
mate van herkenning. Zij zien dat
Krakau helaas niet uitzonderlijk
is", vertelt de zanger.
Melodieregels
Tekstueel kan de vertolker zich
weinig uitstapjes veroorloven, mu
zikaal ligt dat geheel anders. Mor
dechaj Gebirtig was in de eerste
plaats tekstschrijver en geen muzi
kant. Hij kon enigszins weg op de
fluit. De liederen in de originele
manuscripten bevatten slechts
melodieregels voor de zangstem en
geen accoorden of verdere muzi
kale aanwijzingen. Soms ont
breekt in het geheel een muziekno
tatie en heeft, de bewerker alle vrij
heid.
Manfred Lemm werkt met klassiek
geschoolde musici. Zijn bewerkin
gen van de liederen zijn geenszins
volks te noemen. Lemm noemt dat
een ideologische keuze. „Ik wijk
bewust af van de gebruikelijke be
nadering wat betreft instrumenten
en arrangementen. Gedegenheid
is voor mij een vereiste. Jiddische
muziek is een marginale kunst
vorm. Ze wordt meestal gerang
schikt onder de volksmuziek, soms
bij de kleinkunst, danweer bij de
folk. Door de muziek te plaatsen in
een klassieke setting wordt het be
reik veel groter. De muziek blijft
niet hangen in het enge wereldje
van de volksmuziek. Bovendien
zijn Gebirtig's liederen niet gebon
den aan de jiddische stijl of de klez-
mer. Ik gebruik instrumenten die
hij destijds gekend moet hebben.
En ritmes. Ik wil een beeld weerge
ven van zijn tijd. Dat betekent bij
voorbeeld een tango of een mars.
Wonderwel blijkt de metriek van
zijn teksten daarin te passen."
Muzikaal verantwoord of niet, het
gaat om de inhoud van het lied.
Gebirtig blijkt bovenal een bewo
gen schrijver. Of zoals Manfred
Lemm hem heel aangrijpend ty
peert: „Er hat kein Umweg ge-
macht. Er hat das Leben Ge-
kuckt!"
Marius Roeting
De Ballade van Anna Kamienska,
liederen van Mordechaj Gebirtig door
Manfred Lemm en Ensemble met bind-
teksten in het Nederlands vertaald
door Wannes van de Velde, gaat in pre
mière donderdag 25 februari om 20 uur
tijdens Brugges festival 1993.
Keerpunt
Rond 1970 kwam Lemm als jour
nalist voor het eerst in aanraking
met een lied van Mordechaj Gebir
tig. Undser schtetl brent wordt een
keerpunt in zijn leven: „Dat lied is
Manfred Lemm: Jiddische muziek is een marginale kunstvorm.
foto Künstlertreff Wuppertal
In de jeugdroman Met je rug tegen de
muur van Klaus Kordon komt een
jongen van veertien voor een keuze te
die hij door zijn opvoeding en
zijn liefde voor een joods meisjer niet
uit de weg kan. Het verhaal speelt zich
afin Berlijn tussen 31 juli 1932 toen
13.745.000 Duitsers op de NSDAP van
Hitier stemden en de brand in het
Rijksdaggebouw op 27 februari.
Hans Gebhardt is het derde
kind in een rood gezin. Hij had
graag instrumentmaker willen
worden, of machinebouwer zoals
zijn oudste broer Helle, maar om
dat zijn ouders de eindjes niet
meer aan elkaar geknoopt krijgen,
moet hij van school om te gaan
werken. Zijn turntrainer heeft hem
een baantje bezorgd in het pakhuis
van de apparaten- en motorenfa-
briek AEG. Als manusje van alles
heeft hij het nog getroffen, want
met meer dan zes miljoen werklo
zen in het land viel voor hem ner-
Het wordt donker om
Hans. Hij rukt aan zijn
boeien, maar die zitten zo ste
vig vastgebonden dat hij zijn
handen noch zijn benen kan
bewegen. Tranen van woede
komen naar boven. Dit alles
kan toch alleen maar een ge
mene grap zijn, een primi
tieve bevrediging van hun
wraaklust, vérder niets. Hem
in elkaar slaan vonden ze niet
voldoende, daarom hebben
ze deze begrafenis verzon
nen...
Gehamer! Ze timmermen de
kist rondom dicht. Stomver
baasd ligt Hans in het donker
te luisteren. Denken ze soms
dat hij daar intrapt en het van
angst in zijn broek doet, zo
dat ze naderhand iets te la
chen hebben? Zo stom is hij
niet. Hij weet heel goed dat ze
hem hier niet eeuwig kunnen
laten stikken. Een uur mis
schien, hoogstens twee...
En als ze het toch doen? Als
ze hem niet alleen maar bang
willen maken, als dit allemaal
menens is?
gens op te rekenen.
Op de morgen dat Hans voor het
eerst naar de fabriek gaat. ver
maant zijn vader hem zich niet te
laten ondersneeuwen en voor zijn
mening uit te komen: „De anderen
eten ook alleen maar aardappels.
Watje je de eerste dag welgevallen,
moet je altijd slikken." Zijn moe
der daarentegen drukt hem op het
hart zichzelf te blijven; want 'je
bent goed zo'.
Hans is niet van plan zich met poli
tiek te bemoeien, maar het ge-
koeioneer van twee SA'ers na af
loop van het werk dwingt hem par
tij te kiezen voor zijn familie. Dan
pas realiseert hij zich dat hij in al
les wat hij denkt toch een rooie is.
Vanaf het moment weet hij ook ze
ker dat hij het tweetal niet meer
kan ontlopen.
Gegrepen worden en geboeid blij
ven door het verhaal over de sym
pathieke jongen die veel te vroeg
moet ontdekken dat de werkelijk
heid zich weinig gelegen laat lig
gen aan zijn onschuldige kinder
dromen, betekent in dit spannen
de en ontroerende boek niet meer
dan in staat zijn 379 dichtbedrukte
pagina's te lezen. Wie dat kan
krijgt gaandeweg bovendien ant
woord op de vraag hoe Hitier het
Duitse volk in zijn macht kon krij
gen.
Dromen
De gewilligheid waarmee de mees
ten zich aan hem overleverden en
de machteloosheid van de verdeel
de oppositie een politiek, econo-
Klaus Kordon.
foto Holkema Warendorf
misch en maatschappelijk alterna
tief te bieden zijn terug te vinden in
wat het gezin Gebhardt overkomt.
Hans' ouders hebben hun dromen
over een partij 'die zo was dat alle
mensen van goede wil erop konden
stemmen' en over 'een rechtvaar
dige staat die op zekere dag zou be
staan' nooit verloren. Maar hun be
rusting in hoe weinig er bereikt is,
klinkt door in de reden die zijn
moeder geeft voor het feit dat ze
nog altijd in de KPD (Kommunis-
tische Partei Deutschlands) zit:
„Vanwege de partijgenoten en om
dat we toch allemaal hetzelfde wil
len en alleen maar kibbelen over
de manier waarop."
De felle discussies over het lot van
de enkeling tegenover het grote ge
luk voor iedereen lopen tenslotte
uit op een definitieve breuk in het
gezin als de zus van Hans het met
een Nazi aanlegt. Ze heeft genoeg
van het gebekvecht over wie op het
mooiste rood geabonneerd is en
dwingt haar eigen kleine geluk af
door voor het te laat is in de bruine
koets te springen.
Wanneer Hans te weten komt dat
Martha's vriend betrokken is ge
weest bij de arrestatie van zijn va
der en Helle, beseft hij dat hij zich
niet langer mag laten tegenhou
den in wat hij samen met zijn
vriendinnetje Mieze heeft beslo
ten: „Voorzichtig legt moeder haar
hand op zijn arm. Maar al te ge
vaarlijke dingen moetje uit de weg
gaan, hoor je? Niemand heeft er be
lang bij als ze jou ook nog gevan
gen zetten." Hans belooft het haai
en ze gelooft hem. Maar ze is niet
gerustgesteld. „Wisten we maar
hoe alles wordt", zegt ze zacht.
„Als we dat alleen maar wisten!
Maar misschien is het wel beter
dat we het niet weten."
Zo'n abrupt einde kan geen lezer -
die immers wel weet heeft van de
duistere tijd na 1933 - onberoerd
laten, want door het persoonlijke
drama van moedige mensen die te
zwak, te fatsoenlijk en te goed van
vertrouwen waren te verweven in
wat echt gebeurd is. maakt Klaus
Kordon geschiedenis tot een ver
haal waarbij het onmogelijk is aan
de kant te blijven.
Jan Smeekens
Klaus Kordon: Met je rug tegen de
muur. Vertaling Els van Delden: Van
Holkema Warendorf, Houten: 34,90
fotografie Lex de Meester
Nieuwe architectuur stoffeert de ruimte. Soms opvallend, soms aan het oog onttrokken. In de
rubriek Jonge bouw wordt aandacht besteed aan de moderne bouwkunst in Zeeland.
Verborgen in het hart van de
provincie, midden in de
Zeeuwse klei van Zuid-Beve
land, staat de Vitotron-Ioods
van het proefstation voor de
fruitteelt te Wilhelminadorp.
Op die plek hoort het ook. Maar
die plek is helemaal geen uit
gangspunt geweest voor het
ontwerp van Mecanoo. Want
het maken van een architecto
nisch beeld op basis van het
moderne erfgoed, verdraagt
zich nu eenmaal slecht met de
gegevens van de locatie: de Ge
nius Loei, zoals Norberg-
Schultz dit noemde. Appels en
peren, zo u wilt.
Maar hoe is Mecanoo dan tot dit
beeld gekomen?
Het klimaatgebouw is onder
deel van een groot, masterplan.
dat Mecanoo ontwierp voor het
proefstation. Alle bedrijfsge
bouwen links op het terrein zou
den hierin plaats maken voor
een bomentuin. Vanuit het ge
handhaafde hoofdgebouw zou
den langs een lange gang de
blokken voor werkruimten en
laboratoria geplaatst worden en
rechts op het terrein, waar nu de
proeftuinen liggen, zouden kas
sen en bedrijfsgebouwen gesi
tueerd worden. Het klimaatge
bouw is het enige onderdeel van
dit plan dat gerealiseerd werd.
Mecanoo, dat groot geworden is
met woningbouw gefundeerd op
flexibele plattegronden en met
frisse kleuren verrijkte jaren-
twintig beeldkenmerken. is al
tijd op zoek naar projecten
waarin ze kan tonen dat ook in
andere dan woongebouwen nog
het een en ander te vernieuwen
is. Juist in die gebouwen richt
Mecanoo zich bovenal op het de
tail. Helaas treedt hierdoor een
zekere mate van vervlakking
op. De grote keuzes die gedaan
moeten worden bij het maken
Proefstation voor de Fruitteelt, Brugstraat 51. Wilhelmina
dorp.
Architect: Architectengroep Mecanoo, Delft.
Ontwerp: mei 1987.
Uitvoering: oktober 1989.
van een ontwerp, worden te snel
gemaakt, ten behoeve van het
detail. Die details komen dan
enigszins in het luchtledige te
hangen. Mooi op zich. doch ge
baseerd op niets.
Uitdaging
Deze werkwijze resulteert in een
esthetische architectuur, die
het functionele aspekt (uit
gangspunt van de Modernen)
uit het oog heeft verloren. Het
proefstation had een vraag voor
Mecanoo. die aan uitdaging niet
te wensen overliet. Een simpele
bergruimte voor de klimaatin
stallaties. voorzien van een re
genhuid. om beschermd te zijn
tegen de invloed van het weer:
klimaat contra klimaat. Toch is
de architectengroep er in ge
slaagd een veel te mooie doos te
maken. Hoe terecht was het hier
geweest aan de slag te gaan in
de geest van Mies van der Rohe.
die met zijn adagium Less is mo
re precies verwoordde waar het
de Modernen om begonnen was.
Waar komen alle verschillende
materialen vandaan? Wat heeft
het gegolfde dak hier te beteke
nen? Moeten de 'open' kopge-
vels een almaar doorgaand ge
bouw suggereren? Dit zou dan
weer kloppen met de cyclische
vorm van het dak. Duidelijk
wordt dit alles niet. Mecanoo
doet geen enkele poging tot ver
klaren.
Technisch gezien is het ont
werp, in alle eenvoud, puntgaaf.
Het is dan ook de estetiek van
het detail dat ons een werkelijk
plezier in dit gebouw verschaft.
De afwerking van de overste
kende golven van het dak, met
een fijn geperforeerde alumi-
niumplaat. is een lust voor het
oog. Evenals de manier waarop
de ronde ramen in de golfplaten
van de gevel gezet zijn: een
scherpe stalen rand rondom
met een subtiel gootje aan de
onderkant, het glas er simpel
weg ingekit. Ook de beëindiging
van de gevel, tegenaan een
strook multiplex, die bij de ople
vering vast mooier roze geweest
zal zijn dan nu het geval is, laat
zien dat er op eenvoudige, maar
virtuoze wijze aan het gebouw
gewerkt is.
Alles getuigt van grote mate
riaalbeheersing en van groot en
thousiasme voor architectuur.
Of dat genoeg is?
Johan de Koning
Te oordelen naai- superlatieven
als groter, exclusiever, lu
xueuzer en prominenter die de or
ganisatoren van Tefaf ook nu weer
in de mond nemen, begint de inter
nationale kunst- en antiekbeurs
die jaarlijks in het Mecc in Maas
tricht wordt gehouden, steeds
meer te lijken op een groeibriljant.
Ook de beurs van dit jaar. die van
13 tot en met 21 maart plaatsvindt,
overtreft volgens de organisatie de
vorige editie in aantal deelnemers
en secties en in de kwaliteit van
het aanbod.
„Tefaf wordt zo groot, er is zoveel
belangwekkende kunst te zien, er
zijn zoveel belangrijke deelnemers
en er gebeurt zoveel rondom de
beurs, dat het nauwelijks in woor
den is uit te drukken", aldus een
lyrische Crist van der Ven, de alge
meen secretaris van de beurs. Meer
dan 35.000 bezoekers passeerden
vorig jaar de poorten van het Mecc,
29 procent meer dan het jaar daar
voor. En er werd beter verkocht
dan ooit.
Volgens Van der Ven de reden van
het grote aantal aanvragen van
nieuwe deelnemers. „Hoewel we ei
genlijk aan onze top zitten, hebben
we de beursoppervlakte met 1000
vierkante meter moeten uitbrei
den tot 17.500 vierkante meter. Er
nemen nu 160 van de bekendste en
meest prominente kunsthandela
ren en antiquairs aan Tefaf deel,
onder wie dertig nieuwe deelne
mers. En met de nieuwe secties
Boeken en Prenten en Oudheden
is het aanbod gevarieerder dan
ooit."
Het aanbod 16e- en I7e-eeuwse
meesters, waaraan Tefaf volgens
Van der Ven zijn wereldfaam
dankt, noemt de secretaris formi
dabel. Niet alleen is er werk van
schilders als De Koninck, Aver-
kamp, De Boer en Steen, maar ook
veel schilderstukken van leerlin
gen van Rembrandt: Lievens,
Drost, Van Santvoort, Keil en Des
Rousseax. Een opvallend kunst
werk dat de Parijse galerie Moatti
op Tefaf presenteert, is een onder
deel van een altaarstuk dat'Ru
bens in 1605 vervaardigde.
Andere topstukken zijn een ver
guld zilveren pronkbokaal uit 1691
van Willem Zeestra, twee meube
len van David Roentgen (een van
de belangrijkste Europese meubel
makers uit de 18e eeuw) en een bro
che, gezet met de Garoupa. een in
India gedolven groene diamant
van 8.19 karaat, omgeven met saf
fieren en smaragden. De organi
satoren noemen de door belangrij
ke juweliers als Cartier uit Parijs.
Winston uit New York en Buccel-
lati uit Milaan ingerichte sectie La
Haute Joaillerie du Monde „het
meest schitterende paviljoen van
de beurs."
Hoe groot de variatie op Tefaf is,
toont de wereld van verschil tus
sen de afdeling Moderne Kunst
met meesterwerken van onder an
deren Appel, Comeille, Van Don
gen. De Kooning en Van Velde
(„Het accent ligt op de klassiek-
modeme kunst", aldus Van der
Ven) en de nieuwe sectie Oudhe
den met Griekse vazen en stenen
beelden, Egyptische bronzen en
oude munten. In de afdeling Tex
tiele Kunsten (Texture) trekken
Peruaanse en Turkse weefsels de
aandacht.
Antwerpen
Eregast van Tefaf 93 is de stad Ant
werpen, dit jaar de culturele hoofd
stad van Europa. Zeven Antwerp
se musea hebben ruim 25 voorwer
pen in bruikleen gegeven voor de
tentoonstelling Treasures from
Antwerpen. De expositie probeert
het cultuurhistorsich belang van
Antwerpen in de Nederlanden te
onderstrepen.
Het nevenprogramma van Tefaf
vermeldt lezingen en een groot
aantal concerten. Daaronder een
opvoering van de opera Boris Go-
doenov van Moessorgsky door de
Staatsopera van Kiev en een con
cert van de Wiener Symphoniker
die onder leiding van Raphael Frü-
beck de Burgos onder meer Shehe-
razade van Rimsky-Korsakov zul
len uitvoeren. Beide concerten
hebben plaats in het nieuwe Thea
ter aan het Vrijthof.
Jos Frusch
The European Fine Art Fair 1993 wordt
gehouden in het Mecc te Maastricht en
duurt van 13 tol en met 21 maart. Open
van maandag tot en met zaterdag van
11 tot 20 uur. zaterdag en zondag van 11
tot 18 uurEntree f45,- inclusief catalo
gus.
