Europa kan toekomst
van Turkije bepalen
Alleen Lords
PZC
De Islam
in de
Turkse
politiek
Moskeeën schieten uit de grond
Paradijs voor rokers
reportage
25
ZATERDAG 30 JANUARI 1993
De moord op de Turkse
journalist Ugur Mumcu
van afgelopen zondag door een
radicale fundamentalistische
beweging liet aan
duidelijkheid niets te wensen
over. De moord kwam evenmin
als een verrassing. Mumcu was
een van de laatsten in Turkije
die onverminderd bleef
waarschuwen voor het
islamitisch fundamentalisme
dat zich langzaam maar zeker
ook de staatsinstellingen heeft
weten binnen te dringen. Hij
werd ook voortdurend
bedreigd. Nog maar een paar
dagen geleden wond hij zich op
over een wetsvoorstel dat een
dezer dagen in het parlement
besproken zal worden: de
toelating van imams tot het
leger.
„Waarom zou iemand met een
religieuze opleiding rechter,
gouverneur of officier willen
worden? En wie is het brein
achter dit lange termijnproject
van infiltratie in het onderwijs
en de bureaucratie? Weet u
wanneer het allemaal
begonnen is, met de
coupplegers van '80, die zich
kemalist noemen!" zei hij
smalend.
Mumcu was zelf een overtuigd
kemalist-, een intellectueel
die denkt en handelt volgens de
principes van Mustafa Kemal Ata-
türk, de oprichter van de huidige
staat Turkije. Een van deze princi
pes is dat leger en politiek abso
luut verboden terrein zijn voor reli
gie.
Zonder twijfel dringt de Islam zich
meer en meer op de voorgrond in
de Turkse politiek. Betekent dit
dat Turkije op weg is een islamiti
sche staat te worden, of is de Islam
slechts een middel om politieke
macht te vergaren? De kemalisten
vinden dat 'hun' politici met vuur
spelen, want de fanatieke moslims
winnen steeds meer terrein en lig
gen op de loer om de macht over te
nemen. De grondwet verbiedt ie
dere radicale beweging, maar in
een tijd dat op steeds meer auto's
een grotesticker verschijnt met
het opschrift 'gemoedsrust ligt in
de Islam' is het onvermijdelijk dat
dit gevoel zich ook manifesteert in
de politiek.
President Özal heeft inmiddels
openlijk de oorlog verklaard aan
de voorzitter van het constitutio
nele hof omdat deze Özal's kandi
daat voor het hof afwees. De man,
een fanatiek moslim, voldeed niet
aan de wettelijke eisen. „Maai- in
middels ontvang ik nu dagelijks
dreigbrieven ondertekend door
honderden fundamentalisten. De
moed die ze verzamelen en de in
vloed die ze hebben op het ambte
narenapparaat, daar maak ik me
verschrikkelijk ongerust over",
zegt de voorzitter.
Morele waarden
Bij de parlementsverkiezingen
eind '91 en de tussentijdse gemeen
teverkiezingen van november '92
behaalde de fundamentalistische
Welvaartspartij (RP) meer stem
men dan ooit tevoren. Omdat het
verboden is een partij te stichten
op grond van geloof of ras zegt de
RP uit te zijn op herstel van de
'morele waarden'. Af en toe ont
glipt het een partijlid dat dit alleen
te bereiken is via de sheria, de reli
gieuze wetgeving.
Politicoloog prof dr E. Kalaycioglu
van de Bosporus-universiteit in Is
tanbul zegt zich geen zorgen te ma
ken over de plotselinge populari
teit van de RP. Volgens hem stem
men vooral arme stadsbewoners
op de partij omdat ze teleurgesteld
zijn in wat de gevestigde orde voor
hen doet. „De RP schopt overal te
genaan, net zoals de communisten
en fascisten. Maar als ze eenmaal
aan de macht zijn, zoals nu in een
aantal gemeenten, zullen ze zich
noodgedwongen naar het systeem
moeten voegen waarin ze net zo
weinig kunnen waarmaken als de
andere partijen èn waardoor ze
hun aantrekkingskracht verlie
zen", zo voert hij aan.
Waar de professor echter aan voor
bij gaat is het islamiseringsproces
dat sinds 1950. maar vooral na de
staatsgreep van 1980 in gang gezet
is (zie kader) door de Moederland
partij (ANAP) die van '83 t/m '91
aan de macht was. Via de ministe
ries van onderwijs, binnenlandse
en religieuze zaken kregen de Tur
ken de Islam met de paplepel inge
goten. Tot onvrede van werkge
vers is het inmiddels vaste prik ge
worden dat de werknemers op vrij
dagmiddag naar de moskee gaan.
En met ontsteltenis horen de ke-
malisten aan hoe de imams in hun
preken Atatürk en zijn principes
beledigen, de grondvesten van de
Turkse staat!
Toen de ANAP ten prooi viel aan
Twee kanten van het leven in Turkije: Een Turkse F-16 straaljager vliegt boven de Aya Sophia-moskee van Istanbu 1.
interne conflicten tussen de reli
gieuze en liberale vleugel, ontdek
te de RP het gat in de markt. Net
als de fundamentalisten in Egypte
en Algerije werd doelbewust ge
koerst op de arme massa's in de
grote stad. De partij trekt zich het
lot aan van deze groep en onder
steunt haar ook financieel. De po
tentiële kiezer is afkomstig van het
platteland en is meestal onge
schoold. Anderzijds werft de RP
actief onder jongeren in de stad,
die zij een opleiding en een baan
biedt. Zo is een goed ontwikkelde
groep ontstaan die de missie van
de partij onderschrijft. En een
kleine, georganiseerde militante
beweging kan heel wat problemen
veroorzaken, te meer als ze onder
gronds opereert, wat het geval is in
Turkije. Het meest verontrustend
is echter dat tot nu toe geen van de
aanslagen gepleegd door dit soort
groepen, serieus onderzocht wer
den. De vermoorde Mumcu zei ons
enkele dagen voor zijn dood ervan
overtuigd dat ook het politieap
paraat geïnfiltreerd is.
De meeste Turken gaan er overi
gens nog van uit dat het funda
mentalisme in hun land geen toe
komst heeft. De grote verkiezings
zege brengen zij in verband met
het mooie weer van die dag. Dege
nen die het zich konden veroorlo
ven waren een dagje uit. Alleen de
armsten waren thuis gebleven en
stemden RP.
Onze Turkse gesprekspartners la
ten niet na te vertellen hoe tole
rant de doorsnee Turkse moslim is
en hoe trots ze zijn op hun westerse
gezindheid. Maar ook bij hen on-
staat langzaam maar zeker een
groeiend onbehagen over de op
stelling van het zo bewonderde
Westen. De argumenten die de RP
maar al te graag opvoert dat de Eu
ropese Gemeenschap de Turken
niet wil omdat ze moslim zijn,
maar Turkije desalniettemin aan
het lijntje houdt uit economische
en geo-politieke overwegingen,
vinden meer en meer gehoor.
De bereidwilligheid van het Wes
ten onmiddelijk op te treden tegen
Irak in tegenstelling tot de weige
ring om in te grijpen in Bosnie-Her-
cegovina is olie op het vuur, te
meer - zo wordt gezegd - omdat de
Bosnische moslims nog westerser
zijn dan de Turkse. Bij hen bidden
mannen en vrouwen bijvoorbeeld
gemengd.
Onder de ogen van het christelijke
Westen wordt een volk uitgemoord
en het Westen doet niks omdat het
om moslims gaat die toevallig
geen olie hebben, zo luidt de rede
nering. „Zelfs een atheïst zou hier
van moslim worden, wat moet ik
dan zeggen tegen de mensen die op
Toen Mustafa Kemal Ata
türk de republiek Turkije
stichtte op de overblijfselen van
het Osmaanse Rijk, was een van
de eerste dingen die hij deed het
kalifaat afschaffen. De kalief
was voor de moslims wat de
paus is voor de katholieken: een
internationaal geloofsleider. In
plaats hiervan werd een minis
terie voor religieuze zaken opge
richt, dat geloofs-, gebeds- en
morele zaken van de Turkse
moslims tot werkterrein kreeg.
Dit ministerie wordt door veel
Turkse intellectuelen als Ata-
türk's grootste fout gezien, want
het staat haaks op het uitgangs
punt van secularisatievan
scheiding van kerk en staat. Het
ministerie zou een machtig
werktuig blijken in de handen
van religieus gezinde regerin
gen.
Dit werd voor het eerst duidelijk
na de verkiezingen van 1950, die
met een ruime meerderheid
door de Democratische Partij
gewonnen werd. De DP was
sterk beïnvloed door een intel-
Mustafa Kemal Atatürk (1881-
1938), stichter van de Repou-
bliek Turkije.
lectuele stroming die de 'Turks-
Islamitische synthese' propa
geerde. waarin nationalisme en
religie onlosmakelijk verenigd
werden. Alle beperkingen op de
promotie van de Islam die door
Atatürk ingevoerd waren, wer
den teruggedraaid. Koranscho
len en imam-opleidingen wer
den heropend, opnieuw werd be
gonnen met de bouw van mos
keeën en het gebed werd weer in
het onverstaanbare Arabisch in
plaats van het Turks gevoerd.
De leider van de militaire
staatsgreep in 1980 en zoon van
een islamitisch geestelijke, ge
neraal Evren, versterkte de reli
gieuze bewegingen als tegen
wicht tegen links. Onder zijn
presidentschap en het premier
schap van Turkuth Özal, de hui
dige president, schoten mos
keeën, koranscholen en imam
opleidingen als paddestoelen
uit de grond en werd gods
dienstonderwijs op school ver
plicht.
Özal, lid van een machtige, or
thodoxe orde, nam in de grond
wet een artikel op dat Arabisch-
islamitische financiële instellin
gen vrijstelt van belasting. Het
ministerie van religieuze zaken
telt inmiddels 88.000 werkne
mers. Ook in 1980 werd Turkije
lid van de Islamitische Confe
rentie Organisatie.
de RP stemmen?" zo riep de be
langrijkste columnist van de krant
Hurriyet uit.
Keuze
Voor Europa, lichtend voorbeeld
als verdediger van morele waarden
en democratie, ligt een belangrijke
rol weggelegd. Het heeft de keuze
tussen een overwegend seculier-
gezind Turkije met een gematigde
Islam of een radicaal Turkije. Wil
het een gematigde bondgenoot,
dan moet het aantonen niet para
noïde te zijn voor moslims. Ten
slotte gaan Turkse (en Bosnische)
moslims net zo goed een pilsje
drinken na het werk. Aangevoerd
wordt dat als de EG het lef zou heb
ben Turkije toe te laten, proble
men met fundamentalisme, men
senrechten of Koerden vanzelf
zouden verdwijnen. Want is niet
hetzelfde met Griekenland of
Spanje gebeurd, die geen haar be
ter en zeker niet rijker waren dan
wij?, zo luidt de standaard-redene
ring.
Volhardt Europa daarentegen in
zijn 'hardvochtige' en vooral 'dub
belzinnige' houding dan is dit het
groene licht voor een radicalere
opstelling van Turkije. In het ui
terste geval kan dit leiden tot een
verkiezingsoverwinning van de
fundamentalisten. Ongeacht de
binnenlandse consequenties zou
dit een breuk met het NAVO-bond-
genootschap tot gevolg hebben.
Dit is niet zo onwaarschijnlijk als
het klinkt, want nog vorige week
verklaarde de als liberaal bekend
staande parlementsvoorzitter dat
hij onder de huidige omstandighe
den geen reden zag waarom Tur
kije nog lid zou moeten blijven van
de Verenigde Naties. Volgens een
eerder deze week gepubliceerde
opiniepeiling van de Turkish Daily
News is 68,8 procent van de bevol
king tegen het ingrijpen van het
westen in Irak en 74,6 procent voor
verbetering van de relatie met dit
land.
Anders gezegd: Vanuit Turkije
wordt het risico van een nieuwe
koude oorlog als 'redelijk aanwe
zig' ingeschat. Maar dit keer tus
sen de christelijke en islamitische
wereld. De vraag is natuurlijk hoe
koud zo'n oorlog blijft.
Jessica Lutz
Zelden was ik. zo nerveus ge
weest. In mijn handen had
ik een papier dat mij toegang
zou verschaffen tot een zaal vol
heren van stand. Er zouden ge
neraals zijn die bij El Alamein
hadden gevochtenboven
meesters die goed overweg
konden met het rietje, bis chop -
pen die volgaarne de biecht af
namen. De meesten waren
lords.
De reden van mijn nervositeit
was eenvoudig. Deze vergade
ring was van MCC, 's werelds
belangrijkste cricket-cluben
ze was voor 'members only'. Ik-
was geen lid. Sterker, ik had de
uitnodiging op volstrekt laak
bare ivijze verkregen.
Mijn grootste angst was dat ik
door een stél wild geworden
lords met een cricketbat de
zaal uitgeslagen zou worden,
terwijl de vorstin onbedaarlijk
lachend toekeek iElizabeth is
het enige vrouwelijke lid). Wie
zou mij ooit gelovenIk zag er
niet uit als een vijf-sterr enge-
neraal of zelfs maar markies.
Ik was ook geen 60 jaar. de ge
middelde leeftijd van een lord.
En ik wist al helemaal niets
van cricket, zodat ik onmiddel
lijk door de mand zou vallen
als een baron een goed gesprek
met mij zou willen beginnen.
Nadat ik met mijn uitnodiging
langs de suppoosten was
geglipt, de zachtroze Fmancial
Times duidelijk zichtbaar in
mijn bimienzak, nam ik plaats
te midden van een groepje
lords die op luidruchtige wijze
de komende testmatch van En
geland tegen India bespraken.
Om duidelijk te maken dat ik
met mijn gedachten nog even
bij mijn dagelijkse beslormne-
ringen was. begon ik terstond
de aajidelenkoersen door te
nemen.
Gelukkig ivaren er. mijzelf niet
meegeteld, ruim 1.500 heren
vaji stand naar de vergadering
gekomen. Hierdoor kon ik ta
melijk onopgemerkt vanaf
mijn bankje bij de nooduitgang
toekijken.
De vergadering werd geopend
door een luitenant-kolonel die
dreigend verklaarde dat eenie
der die geen lid ivas, nog de
kans had de zaal te verlaten.
Na de voorzitter kioam een be
genadigd zakenman aan het
woord, vewolgens een veld
maarschalk, daarna een stren
ge maar rechtvaardige boven
meester.
Tamelijk snel kreeg ik door
waar het over ging. De kwestie
ivas dat ene David Gower voor
de toemee door India ivas ge-
passeeerd als aanvoerder,
hoeioel hij - zoals spreker na
spreker benadrukte een ech
te gentleman was. Onder meer
beschikte Goiver over uitste
kende tafelmanieren.
Er waren grofweg twee kam
pen. Het ene, aangevoerd door
de zakejnnan. meende dat Go-
iver wel had moeten zijn gese
lecteerd. Het andere, onder be
vel van de veldmaarschalk,
voJid van niet.
Het chibbestuur had de verga
dering eigenlijk ivillen verhin
deren. maar de rebellen onder
leiding van de zakenman had
den haar toch afgedwongen.
En a raison van 70.000 gulden
was er ook nog een leuke loka-
tie gevonden xilakbij het House
of Lords, hetgeen een goede op
komst garandeerde.
De discussie zelf ivas tamelijk
overzichtelijk. In zijn ope-
ningsiooord omschreef de za
kenman de selectoren van het
nationale team als „dwaas,
dom en incompetent"een kwa
lificatie die de lords om mij
heen tot grote geestdrift
bracht. De veldmaarschalk
vond dat „onzin". Zoals het
destijds aan Montgomery ivas
geweest om zijn staf te selecte
ren, was het aan de leiding om
de aanvoerder te kiezen, zette
hij uiteen, terwijl mijn lords rie
pen: „Sla hem neer! Sla hem
neer!"
Het hele schouwspel duurde
een uurtje of drie. Een spreker
zei: „Ik dacht dat dit een verga
dering was, maar het lijkt wel
de slag bij El Alamein." Een an
der vergeleek de veldmaar
schalk 07/i onduidelijke rede
nen met. Neville Chamberlain.
En een derde zei, zonder ook
maar een spier te vertrekken,
tot de zaal vol bejaarde lords:
„Zoals jullie je nog zult herin
neren, werd in 1928 Frank
Woolley uit de selectie gela
ten."
Slechts één spreker ivist de he
le zaal op een lijn te brengen.
Dat ivcis toen hij zijn betoog
aanving met: „Heren, als ik dat
ivoord tenminste nog kan ge
bruiken. Uit beide kampen
klonk nu het ivelgejneende:
„Gelid! Gelid!"
En terecht. Want het enige dat
wij lords nu juist gemeen had
den, was dat wij heren waren.
TT et goedkoopste gordijn in
IJ Rusland is het rookgor
dijn, grapt Viktor. Hij steekt
een 'papirosi' op en hoest goed
keurend. Begin tegen chauf
feur Viktor niet over de risico's
van het roken. „Bullshit", zegt
hij dan in zijn beste en enige
Engels. „Ik heb meer vertrou
wen in onze tabak dan in ons
drinkwater. Alles is hier le
vensgevaarlijk."
Viktor rookt sinds zijn twaalf
de al papirosi, Ruslands tradi
tionele sigaret, die qua model
de liefhebbers van een joint'
zal aanspreken. Een kwart
deel bestaat uit in een soort toi
letpapier gestoken tabak, drie
kwart gaat op aan het 'filter',
een holle kartonnen huls. Voor
hem geen import-sigaretten
van wel 300 roebel (nog geen
gulden) maar 'made in Russia'
voor 32 roebel per pakje.
Soms trakteert Viktor zichzelf.
Dan koopt hij Java filtersiga
retten, de exotische naam ten
spijt ook Russisch. Viktor
noemt de Java de 'Rolls Royce
van onze tabaksindustrie'. Niet
vanwege de kwaliteit, maar de
prijs: die varieert van 70 tot 90
roebel per pakje. Viktor is een
van Ruslands miljoenen ver
slaafden. De Russen paffen er
namelijk lustig op los: volgens
de statistieken rookt een op de
drie Russen. En niemand laat
zich van de wijs brengen door
bordjes Nje Koerit iNiet Ro
ken) in openbare gebo.uwen,
stations of vliegtuigen.
Op de binnenlandse vluchten
van Aeroflot blijft het niet-ro-
kensein permanent aan. Voor
ivie dat niet wenst te zien, is er
nog de loaarschuwing van de
stewardess bij het vertrek.
Maar als het toestel eenmaal in
de lucht hangt, het kopje bron
water is rondgedeeld en de
passagiers verder aan hun lot
ivorden overgelaten, is het
dringen geblazen bij de toilet
ten. Daar wordt staa?ide, zwij
gend en zeer ernstig gerookt.
Maar hoogst zelden ivordt
daartegen door andere passa
giers geprotesteerd. Meisje, je
zult je lippen nog branden,
hoorde ik een oudere dame
eens zeggen tegen een teenager
die zich bij de groep mannelij
ke rokers had gevoegd. Maar
wellicht had dat weinig met ro
ken te maken en meer met ver
meend onbetamelijk gedrag.
Meestal beperken de niet-ro-
kers zich tot constateringen als
'zdjes mozjno topor vjesjat'.je
kunt hier een bijl ophangen,
het Russische equivalent van
'het staat hier blauw'. Kortom,
Rusland is een paradijs voor
rokers. Voorzover ik weet is
wetenschappelijk niet aange
toond dat er verband bestaat
tussen socialisme en rookge
drag. Maar het is een feit dat
China stijf staat van de hard
nekkige rokers en de voorma
lige Sovjetunie en de vroegere
Oosteuropese 'satellietstaten
koploper zijn in de Europese
tabaksconsumptie.
In 1991 stierven er in de voor
malige Sovjetunie een half mil
joen menseJi aan kanker. Vol
gens de statistieken legde een
derde van dit aantal het loodje
vanwege de sigaret. Niettemin
is er geen sprake van door de
overheid geïnitieerde campag-
7les tege7i het roke7i. Integen
deel. De westerse tabaksgigan
ten hebben zich met steun van
de Russische regeri7ig onge7ie-
geerd op deze willige markt
va7i vijftig miljoen verslaafde7i
gestort. Niks last va7i a7iti-
rookcampag7ies of beperki7i-
ge7i op rookpropaganda, die
op de westerse 7narkten tot
scherpe daling va7i omzet e7i
winst hebbe7i geleid.
Ö7ibekommerd adverteren
merken als Ca/neZ en West op
de televisiescherme7i, Marl
boro heeft St. Petersburg en
Moskou volgeple77ipt met foei
lelijke Marlbor o-kiosken. in
Moskou rijde7i Camel-trams en
autobussen.
Maar er is hoop. Volgende
maa7id begint de Russische te
levisie 7net anti-rookspots voor
kiiideren, oh ironie, vervaar
digd door de Amerikaanse
schrijver Andrew Tobias, zn de
VS bekend va7iwege zijn
spotjes 'Kids Say Do7i't Smo
ke'. De oudere ge7ieratie is op
gegeven, zal in rook opgaan.
Istanbul, dat met het sterk toegenomen autoverkeer steeds meer op een Westerse metropool gaat lijken.