Bij de P viel de Sovjetunie
Janis Joplin was
een echte komeet
PZC
Toonder in Story
19
Negende druk
Winkler Prins
Jazz kan ook iets
te zeggen hebben
kunst cultuur
De Feen
Brothers
VRIJDAG 15 JANUARI 1993
1%/|" et een bijna vooruitziende blik
ItA werd het GOS (Gemenebest van
Onafhankelijke Staten) naar de zijlijn
verwezen. Slowakije daarentegen
mocht, inclusief vlag en wapen, op
het laatste nippertje nog meedoen. De
negende druk van de Winkler Prins
kende spannende momenten. „De
afgelopen drie jaar waren een
gigantische toestand. Dankzij ons
alfabet, waren er vaak nèt geen
problemen", constateert een
opgeluchte hoofdredacteur dr L. Röst.
Hoofdredacteur dr L. Rost van de Winkler Prins: De waan van de dag kun je overslaan.
foto Roland de Bruin
Vandaag (vrijdag) komen de de
len 21 en 22 van de WP-ency-
clopedie gereed en eind januari lig
gen ze in de winkel. Vlak voor de
eerste nieuwe twee delen in sep
tember 1990 verschenen, begon in
Oost-Europa een omwenteling en
braken voor de redactie van
Winkler Prins hectische tijden
aan. Een tempo van gemiddeld el
ke drie maanden twee nieuwe,
geactualiseerde delen. De laatste,
boek 25 en 26, verschijnen deze zo
mer. Bijna 16.000 pagina's, zo'n
honderdduizend trefwoorden,
compleet met herziene landkaar
ten. Op de redactie zal deze zomer
ongetwijfeld een zucht van verlich
ting klinken.
Rost: „In de veertien jaar dat ik
hier werk heb ik niet eerder zoveel
dingen zien veranderen. Deze ont
wikkeling in Oost-Europa is abso
luut uniek. De afgelopen drie jaar
vonden er meer veranderingen op
politiek gebied plaats dan de voor
gaande vijftig. Vroeger kostte het
maken van een volledig nieuwe
druk vijfjaar. Dankzij de moderne
technieken is het produceren nu
binnen driejaar mogelijk. Vergele
ken met dag- en weekbladen is in
ons voordeel, datje de waan van de
dag kunt overslaan. Bij ons gaat
het om de essentie. En als iets nog
niet definitief vaststaat, latén we
het weg."
Zo je al in encyclopedie-termen
zou kunnen spreken van echte
missers, dan zijn die er volgens
Röst niet echt geweest. „Integen
deel, het alfabet werkte zelfs in ons
voordeel. De ineenstorting in Al
banië kon in 1990 nog net worden
meegenomen. Het openstellen van
de Berlijnse muur op 9 november
1989 kwam keurig in deel vier 'Bel
tot Bouw') terecht. De twee artike
len over Oost- en West-Berlijn kon
den nog op het laatste moment
worden ineen geschoven."
Extra geluk
„Op onze Duitse collega's van de
Brockhaus-encyclopedie hadden
wij voor, dat zij een jaar eerder ver
schenen. Die konden de Duitse
hereniging niet meer opnemen.
Voor ons was nog een extra geluk
dat we het trefwoord Duitsland en
niet Bondsrepubliek Duitsland
hanteren. Op 3 oktober 1990 werd
de hereniging officieel een feit. We
hebben tot 1 oktober gewacht en
zijn toen als razenden beide artike
len gaan samenvoegen. Het tref
woord DDR werd teruggebracht
tot een historisch artikel en onder
andere DDR-kunst en -cultuur."
„Tegen de tijd dat we in januari
1992 bij de P belandden, begon de
Sovjetunie uiteen te vallen. Twee
maanden later konden we nog net
de Russische Federatie meene
men. Helaas bij Estland en Ka-
zachstan. nu zelfstandige staten,
lukte het niet meer die als zodanig
te vermelden."
De Sovjetunie bleef in de nu te ver
schijnen druk als trefwoord ge
handhaafd. Zij het met een uitge
breide aanpassing over de jongste
geschiedenis en de vermelding dat
de Sovjetunie per 1 januari 1992
formeel werd opgeheven. Röst:
„Voor wat betreft het GOS zagen
we aankomen dat dit geen lang le
ven beschoren zou zijn. Dat heb
ben we gelukkig naar het tref
woord Sovjetunie kunnen verwij
zen."
Het alfabet speelde ook in het
voordeel van de stad Leningrad.
Ook al weer op het laatste mo
ment. kon onder dit trefwoord een
verwijzing naar Sint Petersburg
worden opgenomen. Rost: „Ons
huzarenstukje was Boris Jeltsin.
De coup in Moskou, augustus '91.
konden we nog net in de tekst ver
werken. Aanvankelijk stond daar
in dat hij zou besluiten zijn lid
maatschap van de communisti
sche partij op te zeggen. Dat zin
netje konden we toen ook mooi
weglaten."
Het uiteenvallen van Joegoslavië
kwam te laat voor de WP en is nog
als zelfstandig land behandeld.
Deels kon het nog worden opgelost
door het bewerken van de artike
len over Servie en Slovenië. Slobo
dan Milosevic staat wel vermeld.
Nog niet als de Servische presi
dent. wel als 'Joegoslavisch staats
man van Servische afkomst'. De
deling van Tsjechoslowakije, sinds
1 januari dit jaar een feit. kon daar
entegen nog op het nippertje in
deel 21 vermeld worden. En dat
was nog even spannend.
Röst: „Probleem was dat tot op
het laatste moment niet duidelijk
was welke vlag en welk wapen
Tsjechië zou voeren. Het afgelopen
half jaar zijn daarover in het Tsje
chische parlement forse strubbe
lingen geweest en nog tot vorige
maand durfde niemand van de
Tsjechische regering te zeggen wat
het zou worden We hadden dne
correcties nodig om de juiste vlag
gen en wapens in het boek te krij
gen."
Nieuw in deze negende druk van de
WP is het opnemen van onderwer
pen als popmuziek en tv-persoon-
lijkheden. Nieuw ook is het tref
woord Kernramp. „De eerste kern
ramp was in 1957 in Windscale, het
huidige Sellafield. Later gevolgd
door Kystyn in de Sovjetunie en
toen het Amerikaanse Harrisburg
Tot nu toe hadden we hadden we
het woord kernramp nog niet op
genomen. De ramp in de kerncen
trale in Tsjernobyl in 1986 was voor
ons doorslaggevend", zegt Röst.
Nieuw ook in deel 21 zijn woorden
als snelheidsbegrenzer, stealth
(een voor radar onzichtbaar vlieg
tuig). still video en SDI. het beoog
de raketafweersysteem van de Ver
enigde Straten. Röst: „Het SDI-
programma zal waarschijnlijk niet
meer doorgaan, maar we hebben
het als fenomeen opgenomen van
belangrijke politieke ontwikkelin
gen. Bill Clinton konden we na
tuurlijk niet meer opnemen. Maar
je zult het altijd weer zien bij ons
alfabet: dat lukt straks weer wel bij
het trefwoord Verenigde Staten.
Bij ons zie je niet de actualiteit, wel
hoe het zo gekomen is."
Thea van Beek
Sommigen vinden haar de beste
blanke vertolkster van de blues die
er ooit is geweest. Anderen noemen
haar wat terughoudender de grootste
blues- en rockzangeres van de jaren
zestig. Feit is in elk geval dat ze de
laatste jaren van haar korte
stormachtige leven immens populair
werd, en dat haar plotselinge dood in
oktober 1970 op zeer velen in Noord-
Amerika en West-Europa een
verpletterende indruk maakte. Deze
maand zou ze vijftig zijn geworden:
Janis Lyn Joplin, ode aan de koningin
van de rock 'n roll', ode aan de 'blanke
Bessie Smith', o het lelijke eendje dat
een prachtige zwaan werd.
Net 1,65 meter lang, was ze met
haar expressieve gelaat en
haar formidabele stem een per
soonlijkheid, die op velen grote in
druk maakte. Biografe Deborah
Landau: „Wie haar eenmaal had
ontmoet, vergat haar nooit meer."
Biografe en vriendin Myra Fried
man: „Ze was de enige pop singer
in de geschiedenis die een super
ster werd zonder zoiets te hebben
als een grammofoonplaat."
In 1975 is er een film over haar le
ven gemaakt ('Janis'). Sinds kort is
er een videoband ('Comin' Home')
in de handel met optredens van
haar en de groep waarmee ze be
roemd werd: Big Brother and the
Holding Company. Het is een 35
minuten durende collage van op
namen, gemaakt bij een wake voor
de vermoorde negerleider Martin
Luther King, bij het maken van de
elpee 'Cheap Thrills' en bij haar be
faamde optreden op het popfesti
val van Monterey in 1967.
Ze kwam op 19 januari 1943 ter we
reld in Port Arthur, een oliestad in
Zuidoost-Texas. Haar vader was
ingenieur bij Texaco. Na Janis
kwamen er nog twee kinderen. Ze
was intelligent en creatief. Ze
schilderde en las veel. Als twintig
jarige kende ze de werken van Ke-
rouac, Ginsberg, Nietzsche, Freud,
Hesse en Scott Fitzgerald. Boven
dien verdiepte ze zich in de muziek
van blueszangeres Bessie Smith,
die in 1937 dodelijk verongelukte.
En zo ontdekte ze haar talent: ze
kon zingen.
Buitenbeentje
Vanaf haar veertiende was ze een
buitenbeentje, dat buiten het ou
derlijk gezin steeds minder geac
cepteerd werd Ze probeerde haar
eigen weg te gaan. maar dat wekte
soms zelfs vijandschap op De
breuk met haar omgeving kwam
begin 1963, toen ze studeerde aan
de universiteit van Austin. Bij een
uit de hand gelopen studenten
grap, waaraan ze zelf eerst mee
werkte, vergaarde ze een groot
aantal stemmen als 'de lelijkste
man van Texas'. Haar jongere zus
ter Laura, die net een boek over
haar publiceerde ('Love, Janis"),
schrijft dat de organisatoren dat
effect helemaal niet beoogden.
Maar Janis trok zich de „eer"
enorm aan. Gekwetst en ontzet
vluchtte ze, en verbleef enkele ja
ren als straatzangeres en van tijde
lijke baantjes levend in Los Ange
les, New York en San Francisco.
In 1965 keerde ze terug naar haar
familie Ze ging weer naar de hoge
school, in Beaumont, en studeerde
enige tijd ijverig. Maar het bruisen
de San Francisco bleef lokken.
Toen ze gevraagd werd zangeres te
worden bij de rockformatie Big
Brother and the Holding Com
pany, verliet ze in het voorjaar van
1966 Texas.
Ze kwam in San Francisco in een
totaal andere wereld terecht. Het
was het centrum van de hippies,
jonge mensen net als zij afkomstig
uit de Amerikaanse middenklasse,
die het geordende leven van hun
ouders niet zagen zitten. In Califor-
nië zou zich een groot deel van
haar verdere leven afspelen. Het
zou hevig zijn, en kort.
Haar opperste triomf kwam op het
driedaagse popfestival van Monte
rey in juni 1967. Zij en de jongens
van Big Brother traden op aan het
eind van de tweede dag. De eerste
dag, vrijdag, had het publiek al
wat sensationeel stuntwerk be
leefd. Jimi Hendrix bespeelde zijn
gitaar met zijn tanden en bereed
en verbrandde vervolgens het in
strument. The Who blies met veel
rook het drumstel van het podium
Maar Janis overtrof alles en ieder
een met haar even aangrijpende
als vertederende vertolking van
Willie Mae Thornton's klassieker
'Love is like a ball and chain'. Het
15.000 koppen tellende publiek
reageerde met een explosie van ap
plaus. en ze moest 's zondags haar
optreden herhalen. De reacties wa
ren zo mogelijk nog overweldigen
der. De media maakten haar ra
zendsnelle transformatie van
straatzangeres tot superster over
de hele Verenigde Staten bekend.
Karakteristiek
Het bekendst werd haar uitvoe
ring van 'Me and Bobby McGee',
een door Kris Kristofferson ge
schreven liedje. Het is door veel ar
tiesten opgenomen, maar Janis
Joplin maakte er zoiets ontroe
rends en karakteristieks van, dat
het een wereldhit werd. Dat ge
beurde overigens pas na haar
dood.
West-Europa maakte met haar
kennis in april 1969, toen ze een
tournee maakte langs een aantal
steden, waaronder Amsterdam.
Vanaf eind 1968 trad ze niet meer
samen met Big Brother op. Ze ging
in zee met andere in haar ogen
technisch betere musici. Enige tijd
heette een door haar gevormde
groep Kozmic Blues Band Haar
faatste formatie werd: Full Tilt
Boogie Band.
Ze had drie stemmen. Een gedra
gen bluesstem zoals Bessie Smith
die had, een fraaie zangstem en een
derde, waarmee ze haast krijsend
harmonieerde met de elektrische
instrumenten. Ze bouwde een
image op van een sexhongerige
Aphrodite en ze had veel stoer ver
toon voor een massapubliek. Maar
achter die gekte en stoerheid ver
borg zich een integer, goedhartig-
naief, kwetsbaar-egocentrisch en
haast verlegen meisje met een
groot gevoel voor humor, dat er
voortdurend over in zat, of de men
sen wel van haar hielden en of de
critici haar wel gunstig gezind wa
ren.
Opruiend
Er zat iets sterk opruiends in haar
optredens. Omdat ze helemaal was
wat ze zong. zat het publiek bij
haar niet stil. maar danste, klom
op de stoelen of lag soms onder de
stoelen te vrijen. Haar concerten
werden daarom in Texas verbo
den. In Tampa. Florida, zat ze een
nacht in de cel, omdat ze een poli
tieman, die het had gewaagd haar
vertolking van 'Summertime' te
onderbreken met, een megafoon,
uit woede over de microfoon
schunnigheden naar het hoofd
slingerde.
Haar naam had een magische aan
trekkingskracht op honderddui
zenden. Ze vertegenwoordigde in
de woorden van een van haar mil
joenen meisjesfans al die ongeluk
kige jongeren, die niet in het geslo
ten systeem van de Amerikaanse
highschool passen. „Haar schoon
heid en creativiteit zeiden NEE te
gen al die leraren die ons niet za
gen staan, al die voetbalhelden die
nooit met ons uitgingen, al die
cheerleaders die de wereld leken te
erven. Maar de leraren zijn met
pensioen, de sportlui krijgen dun
haar en hun cheerleaders zijn ver
vallen vrouwen, die nu geïrriteerd
schreeuwen tegen hun kinderen.
Zij en hun soort zijn slechts ma
nen, die kunstmatig licht weer
kaatsen en nooit zullen voortleven
in de levenskracht van de zon.
Maar Janis was een komeet, een le
venskracht. een licht in onze don
kere wereld, een prachtige per
soon. en zij was VAN ONS", zo
schrijft biografe Deborah Landau.
Mysterie
Ze stierf in de nacht van 4 oktober
1970.27 jaar oud, aan een overdosis
heroine. Er hangt om haar dood
nog steeds iets van een mysterie.
Het lijkt op zelfmoord. Maar Myra
Friedman noemt een aantal argu
menten dat zelfmoord wel in eer
dere perioden in haar leven een
mogelijkheid heeft geleken, maar
juist niet meer in oktober 1970. Er
waren voor haar enkele prachtige
vooruitzichten. Haar nieuwe nog
niet geheel voltooide elpee leek in
alle opzichten een enorm succes te
worden en ze had een man gevon
den van wie ze hield en met wie ze
op het punt stond te gaan trouwen.
Ook Laura Joplin gelooft niet aan
zelfmoord.
De lijkschouwer hield het op dood
als gevolg van een per ongeluk toe
gediende overdosis. Sommigen
hebben opzet niet uitgesloten. Er
zou iets zijn uitgehaald met de he
roïne. die een verder op de achter
grond gebleven contactpersoon
haar had geleverd, zonder dat ze
het in de gaten had. De veronder
stelling hierachter was dat ze als
een veel onrust veroorzakend ele
ment werd gezien in het toch al
niet zo rustige Amerika van rond
1970, met, militante Weathermen
en Black Panthers. Er waren bij
voorbeeld hardnekkige geruchten
over een dossier, dat de FBI van
haar zou hebben gehad. Maar er is
nooit iets boven water gekomen
dat de moordtheorie verder kon
ondersteunen.
Volgens Deborah Landau vernie
tigde de overdosis meer dan een
uitzonderlijk talent. „Ze laat een
tegenstrijdige herinnering achter
aan een aggressief-verlegen, ruw-
lieflijk, krijgshaftig-kwetsbaar
kind-vrouwtje, dat rinkelende
armbanden, excentrieke jurken en
slappe hoeden droeg, en dat zich
bijna letterlijk het hart uit haar lijf
zong. Haar dood is een verdovend
verlies. Want buiten dat ze een
groot artieste was. leerde ze ons
hoe we met onze gevoelens moeten
omgaan."
Kerst Huisman
De 'woordgrappige' titel 'Als u bedoelt wat ik begrijp' heeft al enige
misverstanden veroorzaakt, maar verder staat het derde Story In
ternational stevig in de steigers. Het jaarlijkse proza-evenement. dat vol
gende week woensdag in het Rotterdamse Bibliotheektheater van start
gaat. heeft dit keer als rode draad het dierenverhaal Vandaar de uitge
breide aandacht voor de geestelijke vader van Olie B Bommel en Tom
Poes, Marten Toonder, wiens veelal baanbrekend werk in allerlei vormen
wordt voorgedragen door zowel scholieren als binnen- en buitenlandse
auteurs.
De derde editie van Story International is iets kleiner van omvang en
korter van duur dan de beide voorgaande afleveringen. Het internatio
nale deelnemersveld (voor de vertaalprojecten, lezingen, discussies, film-
presentaties, etc.) is wederom indrukwekkend. Tot de gestrikte auteurs
behoren zowel vertrouwde namen als nieuwkomers, zoals Mohieddeen
Ellabbad, die in Egypte als tekenaar en schrijver van strips en kinderboe
ken minstens zo vermaard is als Marten Toonder in Nederland, en de
Zwitserse 'Toonder-specialiste' Jacqueline Crevoisier Andere kopstuk
ken zijn Gcina Mhlophe iZuid-Afrikai. Joseph O'Connor (Ierland). Marin
Sorescu (Roemenie). Eduard Uspenski (Rusland). Duoduo (Chinaien Sa-
brina Corbellini Italië
'Als u bedoelt wat ik begrijp' begint woensdagmiddag <om drie uur) met
een programma voor scholieren, 's Avonds volgt de officiële opening,
waarbij Polo de Haas tekent voor het muzikale gedeelte.' GPDi
De Zeeuwse jazzdag in Mid
delburg wordt geken
merkt door een braderie-ach-
tige opzet waar het een komen
en gaan is van de dixieland-
bandjes. Op zaterdag 23 ja
nuari a.s. zijn in de Middelburg
se Stadsschouwburg weer zo'n
acht orkesten van de partij.
Succes verzekerd gezien de
honderden leden en belang
stellenden die hier jaarlijks op
afkomen. Het bestuur van
JASZ Middelburg ziet geen re
den van deze formule af te wij
ken. Waarom deze formule ver
anderen? Mensen willen blijk
baar na een inspannende werk
week pretentieloos vermaak.
Modernere vormen van jazz
worden door het bestuur ge
weerd met argumenten als: al-
lemaal kattengejank. te intel
lectueel, er valt niet op te dan
sen. ze spelen te hard. Het re
cept luidt daarom oude stijl/ di
xieland. Ofwel: mannen met
strooien hoedjes en gestreepte
vestjes. Lekker gezellige en
pretentieloze muziek, goed om
een gezellig glas alcoholvrij bij
te drinken.
Bij deze programmering valt
het optreden van de Feen Bro
thers op. Dit kwartet, waarvan
de jongste 12 is en de oudste 21.
schuwt het vrijere repertoire
niet. Pianist Mark van der
Feen is de leider van het vier
tal. Paul speelt saxofoon, Cle
mens zang en bas. Matthijs vin
den we terug op de drums.
Naast de vertederende aanblik
die een familiebandje uit
straalt. kunnen de Feen Bro
thers aardig uit de voeten op
hun instrument. Mark: „Wij
zijn goed op elkaar ingespeeld
omdat we veel thuis repete
ren."
Voor de eerste nummers kiezen
de Feen Brothers een vast pa
troon. Mark: „Ik speel een klas
siek intro om een thema heen,
tel dan af en dan gaat de ma
chine lopen. Polyfone stukjes
wisselen we vervolgens af met
een Louis van Dijk-achtige
aanpak. Dat herkennen de
mensen."
Leermeester
In Mark's jeugd namen de mu
ziekboeken de plaats van kin
derboeken in. Mark was negen
toen muziekleraar Gré Oude-
naerdt de pianokruk eens ex
tra omhoog draaide. Daarvoor
had de jonge Middelburger
twee jaar muzikale vorming ge
daan. Protest was er niet om
dat zowel vader als moeder
piano speelden. Van der Feen
sr bracht hem spelenderwijs de
theorie bij. Waar leeftijdsgeno
ten aan de hand van hun vader
naar de speelgoedwinkel gin
gen voor een zoveelste doos Le
go. werkte Mark het ene mu
ziekboek na het andere door
Al die jaren was zijn vader een
streng leermeester. „De ene
keer zei hij dat ik te veel pedaal
gebruikte, de andere keer had
ik een te harde aanslag. Dan
weer opmerkingen over mijn
improvisatie die te wijdlopig
was en te veel afdwaalde van
het thema Maar al die tijd
bleef het enthousiasme voor de
piano." Het was niet zo verwon
derlijk dat Mark koos voor het
conservatorium.
Dat werd het Amsterdamse
Sweelinck conservatorium
waar hij onder leiding van le
raar Nico Langenhuijsen zijn
pianospel aanscherpte. Mark
van der Feen: „Het grootste
deel van de dag speel ik op de
opleiding klassiek, voor het
overige jazz."
De hedendaagse jazz heeft
Mark's voorkeur maar de klas
sieke muziek verwaarloost de
Middelburger niet. Een gede
gen klassieke ondergrond ziet
de jonge pianist als een voor
deel. Als voorbeeld haalt hij
zijn idool Keith Jarret aan bij
wie te horen is dat hij veel Bach
speelt. In Amsterdam schnab
belt Mark regelmatig met mu
sici die ook op het conservato
rium zitten. Het gaat dan
meestal, zoals hij stelt, om easy
listening music in de stijl van
Errol Garner en Oscar Peter
son. Melodieuze muziek die het
grote publiek vertrouwd in de
oren klinkt. Herbie Hancock en
Keith Jarrett zijn er om op het
conservatorium geanalyseerd
te worden.
Concessies zo stelt de talent
rijke pianist, moetje als uitvoe
rend musicus eenmaal doen wil
je het publiek behagen. Mark
zegt het showelement niet te
schuwen. Een beetje musicus is
ook showman. Voor een uitne
mend saxofonist die stokstijf
zo'n 30.000 noten wegblaast,
krijg je geen zaal meer. Mark
schaamt er zich niet voor om
tijdens optredens benjamin
Clemens op zijn knie te plaat
sen. Clemens op zijn beurt
zingt een aantal zanglijntjes
voor die door de broers op hun
beurt keurig worden nage
speeld. Kunst of kitsch? Van
der Feen zegt op deze manier
een sfeertje te creëren teneinde
zijn muzikale boodschap uit te
kunnen dragen.
Arnold Parre
Jazzdag Middelburg: Stads-
schouiuburg Middelburg, zaterdag
23 januari vanaf20.00 uur.
Feen Brothers Bolwerkzaal van
22.30 uur tot 00.15 uur
Mark van der Feen: Een beetje musicus is ook showman.
foto Ruben Oreel
Janis Joplin: Er zat iets sterk opruiends in haar optredens.
foto Anefo
