Mijn werk
hoort te
rommelen
Klaagzang over een kreupele mensheid
Lodewijk de Boer
kantelt de wereld
ts
Hans Neugebauer met
de ultieme Wozzeck
It
H kunst cultuur
C VRIJDAG 15 JANUARI 1993
Op initiatief van de PaardenKathedraal, theatervoorziening voor
Midden-Nederland, presenteert een aantal culturele instellingen in
de stad Utrecht 'Het gekanteld Universum - een confrontatie met het
werk van Lodewijk de Boer'. Van 18 januari tot en met 13 februari
worden in Utrecht zeven toneelstukken van hem gespeeld, omlijst door
een programma met film, muziek, een lezing, een tentoonstelling,
readings van zijn toneelteksten en gesprekken over zijn werk.
Lodewijk de Boer is een schrijver, regisseur en componist die het
Nederlandse publiek al zo'n dertig jaar spraakmakend bestookt met
gekantelde werelden en bizarre personages.
Op foto's ziet hij er vervaarlijk uit. Zon
nebril. grimmige trek om de mond. In
werkelijkheid blijkt hij de zachtheid en de
openheid zelve. Lodewijk de Boer (1937),
zoon van een Surinaamse moeder en een
Indische vader, gaat geen vraag uit de
weg.
- Waarom schrijft u?
„Ik las de roman Archibald Strohalm van
Harry Mulisch en ik dacht: 'zo schrijven,
dat kan en wil ik ook'. Dus ging ik aan de
slag. Ik liet de eerste resultaten aan Mu
lisch lezen en hij zei: 'heel erg leuk, maar je
moet ophouden mij te imiteren'. Waarom
begin je aan iets? Vanuit bewondering,
denk ik. Vanuit een behoefte om iemand
te zijn die je niet bent. Vanuit herkenning.
Op het spoor van toneelschrijven kwam ik
door de absurdisten, in Nederland geïn
troduceerd door Kees van Iersel. Het werk
van Beckett en Ionesco gaf mij een verge
lijkbare schok als Archibald Strohalm.
Eindelijk toneel, dat de verschrikkingen
van de Tweede Wereldoorlog reflecteerde.
Daar was ik naar op zoek. Dat was wat ik
zocht in de kunst. Onbewust. Daarom
voelde ik me in die tijd ook zo weinig op
mijn plaats als violist in het Concertge
bouworkest. een instituut dat was doorge
gaan met spelen van Bach en Beethoven
alsof er geen 6 miljoen joden in de gaska
mer waren omgekomen."
-- U bent opgeleid als klassiek violist. Je
zou denken, dat met die achtergrond een
ontwikkeling tot componist veel meer
voor de hand had gelegen.
„Misschien. Ik heb er alleen een privé-ver-
klaring voor. Ik ben lui. En componeren
vereist veel meer theoretische achter
grond dan het schrijven. Op het conserva
torium was ik heel slecht in de theoreti
sche vakken. Ik voelde er verzet tegen.
Opleidingen heb ik nooit afgemaakt. Met
een de praktijk in hè."
Surrealisme
- Uw toneelstukken zijn opgeschoven van
het absurdisme naar het surrealisme.
„Ja. Het absurdisme was mij een te theo
retische stroming. De stukken van Bec
kett en Ionesco gaan van ideeën uit, laten
werelden zien die nooit hebben of zullen
bestaan. Surrealisme is meer met de
werkelijkheid verweven. In de jaren zestig
heb ik ervaren hoe fascinerend het kan
zijn als je de werkelijkheid kantelt, zodat
deze scheurtjes gaat vertonen. Ik heb toen
- dat deden we allemaal in die dagen
met LSD geëxperimenteerd. Wat je dan
voor dingen ziet. Een plafond dat lang
zaam naar beneden komt, straten met
schreefgezakte muren. Beelden die door
Dali geschilderd hadden kunnen zijn."
- Met het feuilleton The Family sloeg u de
spijker op de kop van de anti-autoritaire
tijdgeest van de jaren zeventig. The Fa
mily was hèt grote Nederlandse toneel
succes van na de oorlog. Klopt het. dat u
daarna in een zoekende periode bent be
land?
„The Family is in feite een vorm van
volkstoneel. Ik had een nieuwe Herman
Heijermans kunnen worden, maar dat
was niet wat ik wilde. Voordatje het weet
zit je gevangen in een succesformule.
Voordatje het weet ben je de schrijver van
'Zeg 'ns AAA'. Nu verkeer ik in de geluk
kige omstandigheid dat er een nieuwe
foto Pan Sok
„Ik mag Erik graag, maar wij zijn zo ont
zaglijk verschillend. Ornaat hij absoluut
niet begrijpt waar mijn teksten vandaan
komen, denkt hij dat ik dat ook niet weet.
Het is waar dat ik me niets van psycholo
gische logica of dramaturgische structu
ren aantrek, maar dat wil niet zeggen dat
ik als een halfbewustloze, als een soort
medium, achter de tekstverwerker zit."
„Schrijven is denken. Op het moment dat
ik schrijf denk ik. Niet daarvóór. Ik ben
geen toneelschrijver die werkt aan de
hand van schema's of pas gaat schrijven
als het stuk in zijn hoofd rond is. Om te
schrijven heb ik heel weinig nodig. Een in
trigerende titel is als vertrekpunt al ge
noeg."
„Het aardige is. dat geen enkel stuk van
mij volmaakt is. Er zit altijd gerommel in
Ik vind dat dat er absoluut bij hoort. On
gepolijste kunst over een onvolmaakte
wereld. Ik zou die vlekjes in mijn werk
kunnen schoonpoetsen. maar ik doe het
niet. Nee. niet vanwege mijn luiheid. Maar
het is waar dat ik een soort handigheid be
zit. Ik ben niet geworden tot wat ik ben
door vlijt, maar door handigheid. Ik ben
goed in het verdoezelen van fouten."
Eric van der Velden
Het gekantelde universum, opening maandag
I8januan om 16.30 uur in de Stadsschouwburg
van Utrecht. Toneeluitvoeringen, films en lezin
gen tot en met 13 februari in diverse theaters in
Utrecht. De toneelvoorstelling Het oordeel van
Paris is te zien in het Appeltheater in Den Haag
op 11.12 en 13 februari
Informatie over Het gekantelde universum bij
de PaardenKathedraal - Theatervoorziening
van Midden-Nederland in Utrecht. 030-711414
iwerkdagen van 10 tot 17 uur).
Scène uit Het oordeel van Paris van Lodewijk de Boer door Toneelgroep De Appel in Den Haag.
stroom op gang is gekomen. Ik weet
steeds beter waarover ik het wil hebben.
Thema's waarvan ik constateer, dat zij
veel minder dan vroeger met mij persoon
lijk te maken hebben. Lees ik oude stuk
ken van mezelf terug, dan denk ik: 'Je
hebt het alleen maar over jezelf. De Ver
huizing (1964) gaat bijvoorbeeld over po
diumangst, over de angst van een violist
dat het publiek merkt dat hij geen Menu-
hin is. We hadden het al over imiteren. Ik
ben viool gaan spelen omdat ik Menuhin
wilde worden, zoals ik ben gaan schrijven
om Mulisch te zijn. Nu hoef ik niet zo nodig
meer iemand anders te zijn. Ik ben."
- Milder geworden?
„Nee. Ik vind zelf dat in mijn latere werk
meer kwaadheid zit. Mijn stukken zijn
kouder, killer, agressiever, onmenselijker
geworden. Reden tot optimisme is er nog
steeds niet. Met het verdwijnen van de
muur is er een doos van Pandora openge
gaan. De communistische bovenmeesters
zijn weg, en nu krijgt de horde de kans om
zijn ware gezicht te laten zien. Het klinkt
een beetje wreed, maar ik denk dat de hor
de met Tito veel beter af was. Die hield de
Joegoslaven onder de duim en die zorgde
dat ze werk hadden. Het gaat allemaal
nog veel erger worden, denk ik."
Kinderen
- Waarom begint een aartspessimist aan
kinderen?
- vijf is zij inmiddels - weet precies hoe
ze zich moet opstellen om haar vader te
behouden. Ze is heel volwassen, heel rela
xed. Ik vind haar ontzaglijk leuk, echt."
- Maar een vrolijker mensbeeld heeft u
onder invloed van uw dochter niet gekre
gen?
„Integendeel. Mijn dochtertje is gek op
haar Barbie-pop. Ik vind dat ding het al-
lerlelijkste wat er bestaat. Het toppunt
van wansmaak. Daar hebben we heel wat
discussies over."
- Een terugkerende kritiek op uiv werk is
dat het te duister, te iceinig toegankelijk,
te mystificerend zou zijn.
„Een heel Hollandse kritiek. W. F. Her
mans. dat is wat de Hollander wil: alles
duidelijk, met een soort zakkerigheid en
kankerpitterigheid, waarin we ons alle
maal lekker kunnen herkennen. Daarom
vinden we Hermans een groot schrijver,
terwijl Mulisch het is. Het werk van Mu
lisch is gelaagd, trekt rookgordijnen op,
schuift de betekenislagen over elkaar
heen."
Medium
- Erik Vos, artistiek leider van Toneel
groep De Appel, schrijft in het program
maboekje van 'Het Gekantelde Univer
sum': ..Lodeivijk iveet zelf soms nauice-
lijks uit welk gebied van zijn bestaan zijn
teksten komen bovendrijven op zijn tekst-
verwerker."
„Volgens mij zijn het de vrouwen die kin
deren willen. Mannen verzetten zich, tot
dat hun verzet niet meer tegen de druk be
stand blijkt. Had ik een zeurderig en la
waaiig kind gekregen, dan was het gega
randeerd mis gegaan. Maar mijn dochter
Lodewijk de Boer: Ongepolijste kunst over een onvolmaakte wereld, foto Jaap de Boer
Achttien jaar lang is de Duitse operaregisseur Hans Neugebauer al aan het
schaven en slijpen aan Wozzeck, de opera die Alban Berg componeerde naar de
tragedie van Georg Biichner. Neugebauer streeft naar de enig denkbare, absoluut
universele Wozzeck. Hij kwam er zelfs voor naar Opera Forum om ook het
Nederlandse volk de ultiem geperfectioneerde opera te 'schenken'. Morgen
(zaterdag) gaat de Nederlandse Neugebauer-Wozzeck met bariton Henk Smit in de
titelrol, in Enschede in première. Daarna volgt een toernee. Wozzeck vertelt het
tragische verhaal van een schlemiel die ten onder gaat aan de wreedheid en de gekte
van de samenleving.
De voormalige Keulse opera-inten
dant Hans Neugebauer noemt Woz
zeck één van de belangrijkste opera's
van de 20e eeuw. „Het klinkt een beetje
ijdel, maar deze voorstelling heeft een
grote roem vergaard. Het is een zeer ge
slaagd werkstuk, vooral de samenwer
king met de fantastische decorontwer
per Achim Freyer heeft veel betekend
voor het uiteindelijke resultaat. Noem
het een gelukkig toeval, maar alles klopt
in deze Wozzeck."
De oerversie van Neugebauers pronk
stuk dateert van 1975 (Keulen). Wozzeck
was vervolgens zo ongeveer overal te
zien (St. Gallen. Parijs, Kopenhagen, Es
sen, Brussel) zonder dat er werkelijk iets
wezenlijks veranderde. Toch houdt Neu
gebauer vol: „Ik maak theater voor men
sen van nu. Wat ik doe maakt zich los van
het gewone. Maar ik blijf beslist dicht bij
het origineel. Je kunt een voorstelling
kapot maken als je dat niet doet."
Prikkeling
„Van Wozzeck gaat een grote prikkeling
uit. Dat begint al met het decor. Bijna
alles is sneeuwwit, je krijgt associaties
met een inrichting, een ziekenhuis. Het
toneelstuk Woyzeck van Georg Buchner,
waar Alban Berg zich op baseerde, bevat
een aantal min of meer afschuwelijke
verwijzingen naar het menselijke li
chaam. Buchner heeft niet voor niets me
dicijnen gestudeerd."
„In de kale witte ruimte zijn aan één zij
de veel deuren aangebracht. Daarachter
wonen de kwaadaardige buren van Woz
zeck. die deze arme man chicaneren en
koeioneren. Alles is wit. behalve de ge
zichten van de mensen die Wozzeck het
ergst lastig vallen. Dat is in de eerste
plaats de dokter, die Wozzeck veel bonen
laat eten en die met dit experiment ge
neeskundige wereldroem tracht te ver
garen. Dan de kapitein, die 'm als loop
jongen gebruikt en op 'm zit te vitten.
Van alle gekleurde gezichten is dat van
de tambourmajoor wel het bontste.
Want die neemt hem als het ware zijn
vriendinnetje Marie af. De soldaten heb
ben wij door haar ogen gezien. Het zijn
figuren uit de Folies Bergères, het zijn
haast popidolen. Daar komt dan bij die
ongelooflijk mooie muziek. Hoewel die
voor sommigen toch een beetje te wild is.
Berg en de Wiener Schule. dat is geen
'Hanschen Klein' of 'Die lustige Witwe'.
Operaregisseur Hans Neugebauer: Als ik deze Wozzeck bekijk, zeg ik: afblijven, het
kan niet beter. foto Charel van Tendeloo
bauers Wozzeck is deels te danken aan
het toneelbeeld. Dat zag voor het eerst af
van het naturalisme waarmee Büchners
drama altijd omgeven was. „Volgens de
opvoeringstraditie legde het decor de na
druk op de armoede; je kreeg een slop
penwijk te zien met grauwe fabrieken en
heel veel bakstenen. Dat heb ik gesubli
meerd. De mensen zijn bij mij ook arm.
maar ik heb het niet over de sociale boeg
gegooid. Echte arme mensen zijn er niet
meer in West-Europa, ook een fabrieks
arbeider rijdt Mercedes. Daarom heb ik
afgezien van het baksteen, dat was in
1975 een sensatie! Mijn versie van W02-
zeck benadert het wezenlijke. Het stuk is
bijna doorzichtig geworden."
Beproefd
De muziek van Berg bevat sprongen en
scherpe klanken, die het gehoor op de
meest aangename wijze kwellen. Als je
haar echt goed kent is deze muziek van
een ongekende schoonheid."
Het legendarische karakter van Neuge-
„Nee. sinds 1975 is er niets aan het stuk
veranderd. Het is hooguit mooier en be
ter geworden. Waarom zou ik iets aan het
concept veranderen? Het is beproefd en
het heeft zich in de loop der jaren alleen
maar meer waar gemaakt."
Er zijn inmiddels achttien jaren verstre
ken, het publiek van 1975 is anders dan
het publiek van 1993. Hoe kan Neuge
bauer dan volhouden dat hij theater
maakt 'voor mensen van nu'?
..Wozzeck is een parabel, het is een uni
verseel geldig verhaal. Ik heb het ooit de
ondertitel gegeven: 'Klaagzang over een
kreupele mensheid'. Het gaat over het
geestelijke en lichamelijke lijden der
mensen. Een tijdloos gegeven Mensen
kijken toch ook nog steeds naar de Mona
Lisa. Hoogstens is de smaak van het pu
bliek in de tussentijd veranderd, maar
aangezien ik mijn tijd vooruit was levert
dat geen enkel probleem op. Waarom
iets veranderen aan het fabelhafte End
station? Wozzeck is 'Spitze'; elk detail
klopt. Als ik deze Wozzeck bekijk, zeg ik:
afblijven, het kan nk-t beter."
De oude opera-rot knort nog wat na. ver
bijsterd over de vermeende aantijging
dat zijn Wozzeck versleten zou zijn Hij
hoort de eigenlijke vraag niet eens: hoe
komt het datje er als regisseur een uitda
ging in blijft zien om al die jaren met de
zelfde opvoering bezig te zijn. Neuge
bauer overstemt de vraag met aanhou
dend geknor
„In Brussel is er zelfs een dubbel decor.
En met dat decor is het gegaan zoals met
goede oude wijn. Hoe ouder het werd,
hoe mooier en levendiger het eruit ging
zien. Je ziet overal van die kleine krasjes
en inscripties, zoals op het mannentoilet.
Het is een soort grafiek geworden. Mis
schien is het met Paul Klee te vergelij
ken: ieder kan er iets van zijn gading in
zien. Moet ik dat aan de kant doen. om
dat het nu 1993 is? Waarom zou je een
eersteklas opvoering vervangen door
een nieuwe die waarschijnlijk derde
rangs zal zijn."
Wozzeck wordt bij Forum gespeeld door
Henk Smit. Volgens Neugebauer is Smit
'op weg' naar een goede uitbeelding. „Hij
is zoals de meeste baritons een Herren-
mensch, e«i type Graf Luna. Ik heb hem
moeten duidelijk maken dat Wozzeck
een underdog is. Hij mag geen medelij
den met zichzelf hebben, maar hij moet
een man zijn die niet anders weet dan dat
er met hem gesold wordt. In het theater
heb je rollen met diploma en rollen zon
der diploma. Als de acteur die Wozzeck
speelt steeds laat zien dat hij ervoor ge
studeerd heeft, dan is hij niet geschikt
voor die rol. Wozzeck is een zeer eenvou
dige, door visioenen geplaagde man...
Heel moeilijk om te spelen. Dat kan al
leen 'ohne Abitur'."
Dirk Willem Rosie
Opera Wozzeck, première morgen izaterdag)
in Enschede. Vervolgens maandag 18 januari
in Utrecht lStadsschouwburg), woensdag 20
januari in Rotterdam (Schouwburg). vrijdag
22 januari in Amsterdam Stadsschouwburg)
dinsdag 26 januari in Den Haag (AT&T), don
derdag 28 januari m Eindhoven (Stads
schouwburg). zaterdag 30 januari in Maas
tricht (Theater aih Vrijthof), maandag 1 fe
bruari in Arnhem 1Schouwburgi
