Freeks wegen zijn
ondoorgrondelijk
ssvss
Een komiek tussen geniaal en banaal
DONDERDAG 24 DECEMBER 1992
Al wat Freek de Jonge van nature tegen heeft,
heeft hij tegelijkertijd mee. Zijn kop is mooi
van lelijkheid; uilebril, glazen ter dikte van een
jampot, steekneus, flaporen, polletje piekhaar. Zie
hem op de planken staan met dat krom getrokken
lijf, veelal gestoken in een uitmonstering van een
buitenmodel knippatroon. Allure van niks. Maar
opeens is daar dan die onverklaarbare
gedaanteverwisseling. Zonder dat er visueel
wezenlijk iets aan hem verandert, weet de
cabaretier toch het uiterlijk van de anti-vedette te
ontstijgen, zodra hij het woord neemt en zichzelf tot
beweging maant. Een komediant die met zijn wat
zwiepende motoriek soms doet denken aan een op
hol geslagen dorpsdwaas. Maar met charisma weet
hij zich telkens weer te verheffen tot de cabaretier,
die zich lult van banaal naar geniaal en van ver
fijnd naar grof. En dat vice versa.
Tot vervoering weet De Jonge z'n fans dan te
brengen. Ook als hij zelf geen lach had
ingecalculeerd, wordt er toch gelachen. Het neigt af
en toe naar magie.
Ooit beweerde De Jonge met bravoure:
„Ik heb iets Messiaans." De opmer
king lichtte hij nader toe in De Tijd van 5
maart 1982: „Ik heb het gezegd in oprecht
heid, maar ironiseer het tegelijkertijd.
Want kijk, op het moment dat ik zeg dat ik
Messias ben, komt er alweer een ober met
groentesoep. Dank u, misschien is dit het
laatste avondmaal."!..)
Niet iedereen gaat plat voor De Jonge.
Meerdere malen zag hij ontevreden klan
ten gechoqueerd op de loop gaan voor zijn
bijtende humor. Wie controversieel te
werk pleegt te gaan, roept als het ware het
risico over zichzelf af om te ver te gaan.
Ajax huurde een jaar of drie geleden sup
porter De Jonge in als speaker. Daar
kwam narigheid van. Tijdens de Europa
Cup-wedstrijd tegen Austria Wien greep
hij naar de microfoon om quasi-leuk te
roepen dat er telefoon was voor meneer
Waldheim. Niet veel later gooide een voet
balvandaal een staaf op het veld. Door het
incident raakte Ajax een tijdlang versto
ken van Europees voetbal; voor Freek de
Jonge resteerde de schaamte van een af
gang.
De Jonge, oftewel een man van pro's en
contra's. Hij is er zo een die twijfelt aan
datgene wat hij zeker meent te weten. Zelf
heeft de inmiddels 48-jarige De Jonge dat
eens onnavolgbaar benadrukt: „Eigenlijk
kan ik niks en toch doe ik alles."
Afgezien daarvan moet hij ook een morele
steun zijn voor lijders aan een of ander
minderwaardigheidscomplex. De veelvul
dige plagerijtjes en pesterijen die in zijn
jeugd als altijd zijn uiterlijk aangingen,
scherpten van de weeromstuit zijn tong.
Later kwam dat gebekte hem uitstekend
van pas. Sinds jaar en dag overstemt hij
met knalharde grappen zijn manco aan
een tot de verbeelding sprekend fysiek.
Langgerekte ademtocht
Weergaloos zijn bij tijd en wijle de altijd
eerst aan echtgenote Hella voorgelezen
teksten, die in een langgerekte ademtocht
worden gespuid. Het is aan het bevat
tingsvermogen van het publiek om het
waanzinnig hoog opgeschroefde tempo bij
te houden.
Dat vergt een lenige geest, niet voor niets
moet Freeks publiek dan ook grotendeels
worden gezocht in de kring van ten minste
would-be intellectuelen en zij die daar
graag voor door willen gaan. Vanaf het po
dium kijkt de komiek letterlijk en figuur
lijk neer op het volk. Als zoon van een her
vormde predikant was hij nooit anders ge
wend. Waar de geregeld verkassende fa
milie ook woonde, in het Groninger Wes-
ternieland waar Freek ter wereld kwam,
in Zaandam of in Goes, de De Jonges ston
den hoog in aanzien. Freek liet zich het
rèspect van het volk al in zijn jeugdjaren
graag aanleunen: „Ik liep een kruideniers
zaak binnen, stopte een hand snoep in
mijn zak en vond dat ik me op grond van
de status van domineeszoon wel het een
en ander kon permitteren. Als ik zat te
donderjagen in de domineesbank werd ik
door mijn vader vanaf de kansel berispt.
Huhuum, deed hij dan. De domineesbank
was al een beetje theater. Wij keken op het
gepeupel neer."
Student
Geen uitgesproken studiehoofd trou
wens. Freek de Jonge. Of zoals De Jonge
het zelf liever verwoordt: indertijd had hij
grote moeite zich te concentreren op de
studie. De Jonge deed zeven jaar over de
eerste drie klassen van de Zaanse HBS.
Leraren sarren ging hem beter af. Als stu
dent wilde het ook niet bepaald vlotten.
Eerst voelde hij zich aangesproken door
de Culturele Antropologie, maar die be
vlieging was na een college al over. Daar
na sjeesde hij als student Nederlands. Wel
stortte De Jonge zich met z'n hele ziel en
zaligheid in het studentenleven en ont
moette daar Bram Vermeulen, tot dan
voornamelijk bekend als volleyballer van
het Haagse HML/CLV en Jong Oranje.
Voor zegge en schrijve zeven toeschou
wers begon het in het Rotterdamse thea
ter De Lantaren, het eindigde tien jaar la
ter voor uitpuillende zalen. Op het Came-
rettenfestival in Delft eindigde Cabariolet
in 1968 als vijfde, ver achter Don Quishoc-
king. De Jonge en Vermeulen doopten Ca
bariolet in 1969 om in Neerlands Hoop in
Bange Dagen. Met hun, zeker voor die tijd.
gedurfde maatschappij-kritische satire
spraken Bram en Freek met name jonge
ren aan.
Hun engagement dreef de heren in 1978
zelfs naar Schiphol om als Neerlands
Hoop in Bange Dagen de Nederlandse
voetbalselectie een trip naar het WK-
voetbal in Argentinië uit het hoofd te pra
ten. Het regime-Videla solde op criminele
manier met de mensenrechten, vandaar.
Maar Neerlands Hoop kon voetballers,
coaches en officials niet op andere ge
dachten brengen: Oranje ging en spits
Dick Nanninga kondigde aan eventueel
rondvliegende kogels te zullen terugkop
pen naar de schutter.
De Jonge deed vorig jaar de Tropentour
en raakte zodoende toch in Zuid-Amerika
verzeild. In Venezuela en Ecuador, dan
wel te verstaan, maar toch. Zijn maat
schappijvisie bleek in 1991 enigszins bij
gesteld. In een interview nam De Jonge af
stand van de wereldverbeteraar, die hij
eens was: „In 1978 wist iedereen dat in Ar
gentinië de mensenrechten met voeten
werden getreden. En met de Olympische
Spelen in Berlijn 1936 in het achterhoofd
dachten Bram en ik: dat nooit meer. We
waren geloof ik zo naïef te denken dat het
ons zou lukken een boycot van het WK te
forceren. Later komen er nuances in je we
reldbeeld. Je denkt dan: wie help ik in het
zadel als ik meehelp om Videla en zijn ge
neraals weg te pesten? Heeft macht niet
altijd vuile handen?"
Breuk
Roem laat zich gulzig consumeren, maar
succes vreet niet zelden ook aan degene
die zich er te goed aan doet. Nooit zijn
Freek de Jonge en Bram Vermeulen tot in
details ingegaan op hun besluit om uiteen
te gaan. „Zonder Freek zou ik het toneel
niet kunnen op gaan; dan zou ik technicus
-musicus worden. En Freek zou zonder mij
een smakeloos performer zijn", sprak
Bram Vermeulen enkele jaren voor de
scheiding. Zijn woorden leken ingegeven
door zelfbehoud. Maar De Jonge gruwde
zo van het slaafse gedweep van de fans dat
hij besloot een breuk te forceren. „Je moet
er natuurlijk aan toe zijn. Zoiets groeit, en
er bestaat ook nog zoiets als trouw en ver
antwoordelijkheidsbesef. Maar als het
dan eenmaal zover is, dan ook geen dag
uitstel meer. dan is het pats."
In een vraaggesprek dat op 12 april 1980 in
Elsevier wërd afgedrukt voegde De Jonge
daar nog deze woorden aan toe: „We had
den onze plaats gevonden en draaiden
plichtmatig mee. Voor onszelf was er geen
enkele uitdaging meer. En dan komt toch
op een bepaald moment de twijfel van:
moet ik hier mijn leven mee doorgaan? Is
dit het nu? Ik ben blij dat we voor onszelf
de beslissing hebben kunnen nemen een
otaal andere weg in te slaan. Dat bete
kent dat je ook bereid bent vpor jezelf ze
kerheden op te geven."
Hoe de twijfelaar in De Jonge in staat is
ïen stap opzij te doen voor De Jonge als
fotoarchief PZC
snelle beslisser! Als het erop aankomt kan
nij ongemeen hard voor zichzelf zijn. Zo
stond De Jonge twee dagen na de begrafe
nis van z'n zoontje alweer op het podium.
De Jonge dwaalde af van het geloof dat
hem met de paplepel was ingegoten. Maar
enigszins op jaren geraakt is hij geneigd
toch niet alles af te zweren wat hem thuis
is bijgebracht. Enkele citaten uit een in
terview, op 5 maart. 1982 gepubliceerd in
De Tijd: „Ik heb een afkeer van machts
wellustelingen die een zekerheid uitstra
len, die zeggen: kom hier, kijk eens wat
een lief tempeltje. Los van zoiets schuif ik
naar Hem op. Theorieen over de Heilige
Drieeenheid vind ik beschaafd gelul, maar
ik voel op sommige avonden dat de Hei
lige Geest neerdaalt, dat Hij in de zaal
aanwezig is."(..)
Na zijn afscheid van Bram Vermeulen, na
dat hij Neerlands Hoop had laten varen,
werd Freek de Jonge door de NOS gepolst
het programma Denkbeeld te presente
ren. Hij nam kennis van het buitenaardse:
van occultisme, van spiritisme, van astro
logie. Ook tot eigen verrassing verketter
de De Jonge niet alles wat tot hem kwam:
„Door die uitzendingen ben ik in contact
gekomen met mensen die bij mij wat los
hebben gemaakt. Vroeger dacht ik ook:
fotografie Mare Mildner
degenen die daar in geloven zijn gek.
Sindsdien ben ik me gaan realiseren datje
op die manier een enorme bron van wijs
heid ontkent."
Filter
Zijn echtgenote Hella, dochter van tekst
schrijver Eli Asser, werd en wordt door
hem anderszins als bron van wijsheid ge
bruikt. Sinds De Jonge solo ging. pleegt
hij haar als eerste de teksten voor te leg
gen van zijn theaterprogramma's. Hella
fungeert als het ware als filter tussen
werkkamer en theater Wat zij niet goed
vindt, haalt het podium niet.
Ooit was hij een cabareteske anarchist, la
ter keerde hij zich meer en meer af van zijn
verleden als komische radikalinski. De
Jonge behoort vandaag de dag niet meer
exclusief tot het programmapakket van
de VPRO, hij verkoopt zijn conferences
ook aan het commerciële RTL 4. In Barce
lona. aan boord van de NOC-boot liet hij
zich ten tijde van de Olympische Spelen
uitgebreid fêteren door types, die hij eens
als 'verkeerd' door het slijk haalde. Hoe
dikwijls heeft hij ook niet afgegeven op de
Apartheidspolitiek in Zuid-Afrika? Men
sen die wilden deugen moesten het niet in
hun hoofd halen naar dat land toe te gaan.
Dat was not done. Maar niet zodra de Cul
turele Boycot - let wel niet de Apartheid!
was opgeheven of De Jonge vloog in het
gezelschap van andere bekende Nederlan
ders naar Zuid-Afrika. Zijn optredens vie
len overigens in de smaak bij de zwarten.
De Jonge zegt veel, maar woorden zijn er
voor hem blijkbaar om herroepen te wor
den. tjloe lang is het geleden dat hij aan
kondigde met Hella en de kinderen naar
Amerika te gaan om zich er te vestigen?
De Jonge is nooit gegaan. De Jonge open
de een 06-nummer om bellers te laten la
chen, maar al gauw was De Jonge uitge
praat. Een jaar of twee geleden kondigde
De Jonge aan de theaters voortaan te mij
den opdat hij zich volledig op het schrij
ven kon gaan toeleggen. Maar nog geen
jaar later liet hij het doek toch maar weer
ophalen voor het theaterprogramma 'Los
se nummers'.
Freeks wegen zijn ondoorgrondelijk. Wie
had anders verwacht van een dominees
zoon? Trouwens, welke tekst schrijft voor
dat een cabaretier consequent moet zijn?
Alles heeft z'n voors en tegens, zoals lelijk
mooi kan zijn. Of zoals hij het zelf heeft
gezegd- „Niets is meer zwart-wit."
Gerard van Putten
Oudejaarsconference De Estafette van Freek de
jonge. Oudejaarsavond om 22.30 uur op Neder
land 3.
