Het brave verleden van
een oorlogsmisdadiger
PZC
Wapens worden
ploegscharen
Telefoonzonde
Verkeer
reportage
27
Luitjens en
de mennonieten
ZATERDAG 12 DECEMBER 1992
Overmorgen, maandag,
behandelt de rechtbank in
Assen het gratieverzoek van de
collaborateur Jacob Luitjens
(73), oud-lector plantkunde aan
de universiteit van British
Columbia in Vancouver,
Canada. Vanaf 1982 genoot hij
;r van zijn pensioen.
Het baarde opzien dat de in
1946 als landwachter gevluchte
Luitjens zo'n hoge positie wist
te bereiken. Voor '60 gaf
Luitjens les aan kinderen van
een mennonietenschool in de
kolonie Fernheim in Paraguay.
Een reconstructie.
Toen Jacob Luitjens in 1947 met
zijn zwager, de doopsgezinde
predikant Johannes Postma, in
Fernheim arriveerde om er onder
wijs te geven, verkeerde de kolonie
nog in de verwarring die het gevolg
was van een crisis die in maart 1944
was ontstaan. Het boek Die Völki-
sche Zeit in der Kolonie Fernheim
Chaco, Paraguay. 1933-1945 (Fila-
delfia 1990), van P. Klassen geeft
inzicht in wat zich in die besloten
gemeenschap gedurende die pe
riode heeft afgespeeld.
Om een beeld te krijgen van het
Fernheim van die tijd, moeten we
terug naar 1933. Duitstalige, uit
Rusland verdreven mennonieten
hebben plagen en oorlog getrot
seerd en een gemeenschap ge
vormd, die zichzelf bedruipt. Van
de Paraguayaanse overheid heeft
de kolonie niets te verwachten. Ze
wordt geduld om haar ijver en vol
harding, maar vooral omdat zij
zich bekommert om de indianen.
De kolonie groeit tegen de ver
drukking in, houdt alles in eigen
hand, ook het onderwijs.
De ontwikkelingen in het moeder
land worden intussen nauwlettend
gevolgd. De betrekkingen met de
Verein für Deutschtum im Aus-
land (VDA) en Brüder in Not met
aan het hoofd de mennoniet pro
fessor Benjamin H. Unruh zijn ui
terst hartelijk. Deze Rusland-men
noniet trok zich in 1920 het lot van
de Russische vluchtelingen in
Duitsland aan. Hij zorgde voor hun
opvang en blijft hen, ook als zij in
Paraguay 'zijn, vanuit Karsruhe
steunen. Hij wordt tot aan zijn
dood in 1959 hun mecenas en VDA
-contactman,
Unruh regelt in 1934 een studiepro
ject voor de achtentwintigjarige
onderwijzer Fritz Kliewer, die zeer
actief is in de gemeenschap. Van
uit Duitsland schrijft deze opgeto
gen over de Führer en zijn bewe
ging in het nieuwsblad voor de ko
lonie. Hij ondertekent met 'Heil
Hitier'.
Enkele mennonieten in Fernheim
stellen Unruh (die in 1935 nazi -par
tijlid is geworden) daarover vra
gen. Unruh verwijst echter gerust
stellend naar enkele bijbelteksten
en benadrukt dat het voor de kolo
nie belangrijk is om achter deze
'prachtige' Führer te staan. In 1939
keert Kliewer, niet afgestudeerd,
maar wel gebruikmakend van een
doctorstitel, met echtgenote Mar-
garete Dijck, terug in de kolonie.
A-politiek
tijdens een persoonlijk gesprek,
het plan heeft geopperd om hen
weer naar de Oekraïne te verplaat
sen. Niet lang erna volgt de uitbar
sting. Kliewer, inmiddels weduw
naar, wordt op 11 maart 1944 ver
bannen.
Er volgt een periode van malaise
die bijna drie jaar aanhoudt. Het
onderwijs in de kolonie stagneert
door gebrek aan leerkrachten.
Maar in 1947 dienen zich daarvoor
twee Nederlanders aan, Luitjens
en Postma.
Hoe was tot dan het leven van
Luitjens leven verlopen? Hij werd
op 18 april 1919 in Buitenzorg in
het voormalig Nederlandsch-In-
dië, geboren als zoon van een
veearts en een vrome, doopsgezin
de moeder. Hij is twaalf als het ge
zin repatrieert naar het Drentse
Roden. Het nationaal-socialisme
krijgt Jacob met de paplepel inge
goten door zijn vader, verbitterd
door de armoede onder de Drentse
boeren. In 1941 wordt hij, tweeën
twintig jaar oud, zelf NSB-lid. Hij
jaagt eerst als 'amateur', later als
landwachter op onderduikers, jo
den en verzetsmensen. Volgens het
Rijks Instituut voor Oorlogsdocu
mentatie levert hij in minder dan
een jaar negentig mensen uit aan
de Gestapo.
legd, maar kon later ongehinderd
naar de mennonietenkolonie Wit-
marssum in Bahia, Brazilië ver
trekken. Postma, die in 1950 zijn
vrouw, de zuster van Luitjens, en
hun twee dochters naar Paraguay
haalde, voegde zich later bij hem.
Ze bleven tot de dood van Kliewer,
eind 1956, in Witmarssum. Kort
daarna keerde het gezin Postma
terug naar Nederland. Postma
meldde zich en zat een straf van
een jaar uit, daarna vestigde hij
zich in Warns. In 1975 ging hij met
emeritaat.
Onbesproken
Luitjens bleef in Fernheim. Hij was
er inmiddels getrouw met Olga, die
uit de kolonie Neuland kwam. en
hij leidde in Fernheim een onbe
sproken bestaan als leraar. Een
van zijn leerlingen Frank Klassen
(57) emigreerde in de jaren zestig
met vrouw en vier kinderen naar
Canada. Hij woonde ook acht jaar
in de Verenigde Staten en was on
der meer, veeboer, landbouwer, fa-
brieksmanager en hotelmanager.
Behalve Duits, spreekt hij
vloeiend Engels en Spaans, maar
ook drie indiaanse talen. Klassen
kwam in 1991 naar Fernheim terug
om van het huis van zijn ouders,
gebouwd in 1931. een bloeiend be
drijf te maken.
Klassen in oktober: 'Hier liggen
mijnjeugdherinneringen. Ik heb ze
alle drie als leraar gehad, Fritz
Kliewer, Jacob Luitjens en Johan
nes Postma. Dat Kliewer er uit
werd gegooid lag voor de hand.
Wat er op Luitjens was aan te mer
ken heb ik pas later vernomen, Hij
Levenslang
De contacten met Unruh verlopen
vanaf die tijd via hem. Wat Kliewer
met Unruh bespreekt worden de a
-politiek ingestelde mennonieten
geleidelijk aan gewaar. Het leven
in de tropische kolonie is hard en
- er heerst gebrek. Men droomt van
het moederland. 'Heim ins Reich'.
Kliewer bespeelt die gevoelens
handig.
'Herr Doctor' ontwikkelt zich tot
de ideologische spil van de kolo
nie. Al voor zijn vertrek in 1934 had
Kliewer de Deutsch-Mennoniti-
scher Jugendbund opgericht. Bij
zijn terugkomst wordt die op Hit-
lerjugend-leest geschoeid. Zijn
vrouw neemt in die geest de naai-
kransjes voor meisjes voor haar re
kening.
Om de jeugd met zijn denkbeelden
vertrouwd te maken eist Kliewer
van hen gemeenschapsarbeid.
Daarbij horerr rituelen als het
'springen over vuur' en het zingen
van naziliederen. Een groepje, aan
gevoerd door Hans Neufeld, wei
gert. Als Kliewer hen aanspreekt
op gemeenschapsverplichting,
hanteren de jonge mennonieten de
doop als argument. Ongedoopt
hebben wij geen verplichting aan
de gemeenschap, stelt de Neufeld-
groep. Kliewer beschouwt dat als
insubordinatie. Het conflict loopt
zo hoog dat naar mennonitisch ge
bruik een 'zitting' wordt gehou
den. Aarzelend spreken de 'Altes
ten' zich voor de Neufeldgroep uit.
Wereldoorlog II wakkert nationa
listische gevoelens aan en zorgt
voor botsingen tussen wapen
dracht en weerloosheid.
In daaropvolgende jaren doet de
splijtzwam grondig haar werk. Un
ruh bericht dat Himmler in 1943,
Bij de dood van een Groningse ver
zetsman en een Duitse deserteur
zou hij direct betrokken zijn ge
weest. Na de oorlog belandt hij als
collaborateur in kamp Wester-
bork, maar hij ontsnapt nog voor
de bijzondere strafkamer hem in
december van dat jaar ter dood
veroordeelt. Andere collabora
teurs zoals Max Blokzijl worden te
rechtgesteld, maar de rechtbank
van Assen verleent Luitjens in
1948, bij verstek, gratie. Hij krijgt
levenslang.
Luitjens vlucht in 1946, met Post
ma, naar het Duitse Gronau, onder
de rook van Enschede. Daar ko
men ze in contact met het Zentral-
komitee der Mennonitischen
Gemeinden in Deutschland, dat
nauwe banden onderhoudt met de
Mennonite Central Comittee
(MCC) in Noord-Amerika. Beide
organisaties werken al sinds 1938
samen met de Verein für Deutsch
tum im Ausland (VDA), een club
die gedurende de oorlog recht
streeks onder de SS ressorteert en
die weer in verbinding staat met
Brüder in Not van Unruh. Ze reizen
beiden naar Paraguay, Luitjens als
Gerhard Harder, Postma heet dan
Heinz Wiebe.
Luitjens begon zijn werk in een
omgeving waar de oorlog zijn spo
ren had nagelaten. Daaraan had
Paraguay, waar de mennonieten
hun toevlucht zochten, het nodige
bijgedragen. In nazi-vriendelijk
Paraguay, werd al in 1922 de eerste
nazi-partij van Zuid-Amerika op
gericht. Het land volgde de ont
wikkelingen in Europa op de voet
en leende zich na 1945 voor organi
saties als 'Odessa', die hoge SS-of-
ficieren van de Luftwaffe hielp om
naai- Zuid-Amerika te ontkomen.
Bij het verkeer tussen Fernheim
en Duitsland werd de mennonie
ten geen strobreed in de weg ge
legd. Nazi-organisaties konden na
1945 rustig onder een andere naam
blijven bestaan.
De Amerikaanse FBI was in 1944
echter volledig op de hoogte van
wat zich in Fernheim had afge
speeld. Toen zij in oktober om uit
levering van de Fernheimse nazi
leider Kliewer verzocht, liet de re
gering in Asuncion echter weten
niet geïnteresseerd te zijn. Kliewer
kreeg korte tijd een beperkte be
wegingsvrijheid in Asuncion opge
Mennonieten zijn volgelingen van de doopsgezinde leidsman en
prediker Menno Simonsz. (1496-1561). Vaak verdreven, vestigden
zij zich bij voorkeur in onherbergzame streken waar bloeiende
kolonies werden gesticht. De geweldloze mennonieten hebben
eigen onderwijs en staan bekend om hun ijver (gemeenschapsar
beid) en soberheid.
De mennonieten in het Zuidamerikaanse Fernheim stammen af
van Duitse mennonieten en Nederlandse doopsgezinden die zich
rond 1790 in Rusland vestigden. Revolutie en 'Stalinisme' ver
dreven 10.000 mennonieten rond 1920 naar Duitsland. Door be
middeling van Duitse en Amerikaanse mennonietenorganisaties
kwamen er in 1929 twaalfhonderd van hen in Paraguay terecht.
Zij stichtten er op 1 juli 1930 Fernheim, een kolonie van achttien
dorpen.
In de jaren dertig onderging de kolonie het geweld van een gewa
pend conflict tussen Paraguay en Bolivia om El Gran Chaco, een
gebied ten oosten van de Andes. Van het achtergelaten oorlog
stuig smeedden de kolonisten ploegscharen. Op dit moment wo
nen in de drie kolonies van de Chaco 12.000 Duitssprekenden,
15.000 indianen en 3.000 Paraguayanen van gemengd Spaans-in
diaanse afkomst.
was een goede leraar. Luitjens ver
trok in 1961. In Canada heb ik nog
wel contact met hem gehad.'
Na zijn ontmaskering als oorlogs
misdadiger in Vancouver in 1979,
bleken in Fernheim de meeste spo
ren van Luitjens te zijn uitgewist.
Maar niet alle. Het fotoboek Fern
heim 1930-1980. Bildbericht über
einer Siedlung im Chaco toont op
een foto uit 1956 Luitjens, temid
den van zijn collega's van de Zen-
tralschule. Zeker is dat hij er zijn
loopbaan begon in een door
Deutsch-Volkische ideeën bepaal
de omgeving.
Peter P. Klassen memoreert in zijn
boek: 'De nieuwe leraren, onder
wie Postma (Luitjens noemt hij
niet), werden door de VÖlkischen
met open armen ontvangen'. Klas
sen portretteert zichzelf als 'die
zesjarige vluchteling die zo geïm
poneerd raakte door het Deutsch
land. Deutschland über Alles, die
in 1933 in Paraguay zo 'begeistert'
is door Hitier'. Bewogen herinnert
hij zich dat hij 'Die Fahne hoch'
even snel leerde zingen als zijn zon
dagschoolversjes.
Na Kliewers verbanning wist de
verdeelde kolonie Fernheim door
zuivering binnen eigen gelederen
het vertrouwen van de Amerika
nen te herwinnen. Fernheim werd
van de zwarte lijst afgevoerd. 'Tot
een openlijke verklaring over wat
zich in Fernheim in de Deutsch-
Vólkische tijd heeft afgespeeld is
het niet gekomen', merkt Klassen
nog op.
Het duurde tot eind november
1992, voordat zeker werd dat
Luitjens naar Nederland zou ko
men. Een opgejaagde, oude man
met hartklachten en stijf van de
arthritis, arriveerde op 27 novem
ber in het land waar hij maar vijf
tienjaar woonde en waar hij zoveel
kwaad aanrichtte dat hij er levens
lang voor had moeten boeten. Dat
Luitjens niet ongrijpbaar is geble
ken is de troost van zijn slachtof
fers...
Marij van Donkelaar
7ii Nederland, hebben we de
discussies over de 06-num-
triers en de telefoonsex al enige
tijd achter ons liggen. Maar
Spanje zit er nog midden in. Al
leen gaat het daar niet om de
cijfers 06. maar om het getal
903. Het is niet zo moeilijk om te
bedenken, dat de initiatiefne
mers achter de Spaanse 903-
nummers uit Nederland komen
en dat de apparatuur en nood
zakelijke investeringen even
eens een Nederlands tintje heb
ben. Per slot van rekening is
Nederland de belangrijkste
buitenlandse investeerder in
Spanje en waarom zou dat dan
niet gelden voor de winstge
vende export van telefoonsex?
Het nieuwe verschijnsel in
Spanje van de erotische tele
foon heeft minstens zo veel
emoties losgemaakt als toen
tertijd in ons land. De Consu
mentenbond, de werkgevers
de bisschoppen en ook een
aantal senatoren hebben zich
er al mee ingelaten en het lijkt
erop. dat de Spaanse PTT. de
Telefonica, snel met maatrege
len zal moeten komen om aan
het snelgroeiende ongewenste
gebruik van de dure 903-num
mers paal en perk te stellen
De meeste kritiek is afkomstig
van de nationale consumen
tenbond, de Organisatie van
Consumenten en Gebruikers
iOCUi. De afgelopen maanden
is deze organisatie geconfron
teerd met steeds meer woeden
de ouders. Zo ivas er die vader
in Almeria, die over de maan
den juli en augustus respectie
velijk drieënhalf duizend en
twaalfduizend gulden moest
ophoesten. De verontwaardig-
de ouder stapte met de reke
ningen naar de Telefo?iica,
maar de computeruitdraai die
hem werd gepresenteerd, liet
geen twijfel open. De gesprek
ken waren vanuit zijn huis ge
maakt. De vader riep vervol
gens zijn vier zoons op het
matje en de jongste bekende
dat hij de schuldige was ge
weest: ..Maar ik wist niet dat
we er voor moesten betalen"
was diens weinig overtuigende
antwoord.
Ook de Spaanse bisschoppen
moeten niets van de sextéle-
foon hebben. De 'hete' telefoon
lijnen moeten worden verbo
den of anders zodanig worden
aangepast, dat niet iedereen er
zo maar van gebruik kan ma
ken. Evenmin zijn de bisschop
pen te spreken over de talrijke
advertenties in de kranten,
waarin de erotische lijnen wor
den aaiigeprezen. Wat de bis
schoppen vooral een doom in
het oog is. is dat de adverten
ties worden opgesierd door
fraaie dames met volle borsten
en goedgevulde bilpartijen, die
de lezer moeten aansporen
toch maar vooral naar de sex-
telefoon te grijpen. Nu worden
de bisschoppen in hun offensief
tegen de 903-nummers ge
steund door de nieuwe cate
chismus, die onder meer por
nografie als een zonde bestem
pelt en dus ook telefoonsex.
Daar komt nog bij dat de 903-
nummers ook worden gebruikt
voor het raadplegen van de ho
roscoop en dat wordt volgens
de nieuwste richtlijnen van het
Vaticaan eveneens als een lich
te vorm van zonde aange
merkt.
Nu weet Telefonica dat met een
simpele ingreep kan worden
voorkomen, dat vanuit een be
drijf de 903-nummers worden
gedraaid. Maar dat ingrijpen
kan echter alleen bij telefoons,
die zijn aangesloten op een mo
derne centrale en daarvan zijn
er nog maar een paar in Span
je in gebruik. En de introductie
van apparaatjes die thuis kun
nen worden geïnstalleerd om
het telefoneren van een 903-
nummer onmogelijk te maken,
laat ook al nog even op zich
wachten. Tot die tijd zullen te
lefoonabonnees met te hoge re
keningen, verontruste bis
schoppen en te veel betalende
ondernemers, die zijn aange
sloten op een verouderde tele
fooncentrale zich moeten
schikken in de dictatuur van
de 903-nummers. Zonde of niet.
lieraren van de Zentralschule in 1956. Achteraan rechts Jacob Luitjens en Peter Klassen.
jp en heer in het verkeer. Het
Ui is een begrip dat in Istan
bul volslagen onbekend is.
Hier geldt het recht van de
sterkste.
En de sjielste.
Rechts inhalen, snijden, door
het rode licht rijden, voetgan
gers op een haar ha pletten, het
hoort er allemaal bij, maar ge
lukkig heb ik een grote jeep,
waarvoor zelfs de gehaaide ta
xichauffeurs respect tonen. De
politieagent brengt de hand
naar zijn pet als hij mijn bui
tenlandse nummerbord ziet.
Helaas gebeurt het natuurlijk
ivél eens dat je met vrienden,
die een gewone auto hebben,
meerijdt.
De verkeerspolitie stelt zich
meestal verdekt op, vlak na in-
geioikkelde kruispunten waar
het soioieso moeilijk is om je
aan de verkeersregels te hou
den.
Op een mooie dag kreeg ik met
mijn Nederlandse bezoek van
zo'n gewoon-gewielde vriend
een lift. Deze vriend rijdt overi
gens keurig, een zeldzaamheid.
Toen we na een scherpe bocht
door het oranje licht reden,
sprong vanachter een struik
een driftig fluitende agent voor
de auto. 'Op heterdaad be
trapt! U reed door hel rode
licht!' Vriendlief vloekte bin
nensmonds: verdomme, geen
papieren bij me. Dit was een
kolfje naar de hand van de
agent. Het recht op protesteren
was al bij voorbaat verspeeld.
'Jaaa, dat gaat u een flinke
boete kosten en strafpunten op
uw rijbewijs. Bovendien kan ik
u zo niet verder laten rijden, we
moeten de auto in beslag ne
men.'
Nou valt er over alles te praten
in Turkije, dus ook in dit geval
ontspon zich een gesprek.
Maar meneer agent, dat over
komt u toch ook wel eens dat u
wat vergeet, ik ben vanmor
gen haastig de deur uit gegaan.
Tja, het is jammer van al dat
geld hè. wel 300.000 TL...
Nou meneer agent, kunt u het
niet voor een keer door de vin
gers zien?
Door de vingers zien? Ik moet
een bon uitschrijven en straf
punten. Maar het is inderdaad
wel jammer van al dat geld...
Maar meneer agent, dat kunt u
me niet aandoen, u heeft het
toch ook moeilijk om rond te
komen.
Afijn, na een half uur rond de
pot draaien, werd de afkoop
som op 120.000 TL vastgesteld.
Maar omdat onze vriend dat
geld niet op zak had. vroeg hij
ons, zijn Hollandse passagiers
om bij te springen. Pas toen
merkte de agent onze blonde
hoofden op. 'O, heb je toeristen
bij je' vroeg hij en stak nieuws
gierig zijn hoofd in de auto. Hij
riep onze vriend even bij zich.
'Kijk,' zei hij, 'die toeristen
moeten nou ook niet slecht
over me gaan denken, geef me
maar 100.000, dan zijn xoe
klaar.'
Toen ik het verhaal vertelde
aan een kennis, lachte hij ons
vierkant uit: 'Veel te veel!
30.000 was genoeg geioeest!'
Tot we een keer met hem mee
reden... Op een kruispunt ston
den viér agenten allemaal ver
schillende aanwijzingen te ge-
v%n, ivaardoor onze chauffeur
door het rode licht heenreed,
bijna een botsing maakte en
midden op het kruispunt tot
stilstand kwam. Fluitjes tril
den in roqd-aangelopen
hoofden en zuchtend zette onze
vriend de auto aan de kant en
begaf zich naar de dichtstbij
zijnde agent. Vanuit de verte
zagen we hem druk gebaren en
op en neer lopen tussen de
agenten. Met gebogen hoofd
sjokte hij terug. Portemonnaie
in de aanslag vroegen we: 'En?
Hoeveel?
Verontwaardigd snoof hij:
'Hoezo hoeveel? Ik heb gezegd
dat ik ze aan zou geven, hoe
durven ze een mens zo in de
war te brengen, door hen had
ik bijna een ongeluk gehad!' en
hij trapte eens hard op zijn gas
pedaal om uiting te geven aan
zijn kwaadheid.
Zo zie je maar dat nog een an
dere oerwet hier van kracht is:
wie niet sterk is. moet slim zijn.
Jacob Luitjens in de arrestantenwagen bij zijn aankomst bij het Groningse Huis van Bewaring, eind vorige maand.
foto Karei Zwaneveld/ANP
