Het drama van een
authentiek lachebekje
Dat hij zo
raak kon
schrijven
Derek Walcott
verlegt grenzen
Shirley
yiaclaine
l
Oude garde klinkt
op jazzfestivals
kunst cultuur
21
Elsschottiaan Johan Anthierens
Nobelprijs
literatuur
VRIJDAG 9 OKTOBER 1992
Shirley MacLaine (58) moet
een schat van een mens
zijn. Dat vermoeden wordt
jevoed door de bijna naïef-
aandoenlijke manier waarop ze
in haar boeken zichzelf en
anderen observeert en
verklaart. En niet in de laatste
plaats natuurlijk door de rollen
in haar films. Een levenlang
dat glimlachende jongeineisje
uit Richmond, Virginia, met
die kuiltjes in haar wangen en
de samengeknepen ogen vol
twinkellichtjes.
Haar verschijning in Hitch-
cocks The Trouble With Har
ry in 1955 markeerde haar entree
in de filmwereld. Ze was een com
plete verrassing, een frisse, natuur
lijke schoonheid, een authentiek
lachebekje, vergeleken bij al die
door de wol geverfde vehikels als
Joan Crawford, Rita Hay worth of
Lana Turner. Meer een naar
groene zeep geurende starlet dan
een doorrookte ster. En toch zou ze
wereldberoemd worden.
Het raadsel van MacLaine is die
vreemde tegenstelling tussen be
roemd zijn, overal enthousiast ont
vangen worden en haar op de ke
per beschouwd matige kwaliteit
als actrice. Als zoveel klassiek op
geleide Amerikaanse filmactrices
kan ze perfect dansen, zingen en op
haar kop staan en zelfs daarin is ze,
vanaf haar tweede jaar al. gewend
om op de planken rond te sprin
gen, beter dan wie ook. Maar
toch...
We hebben de afgelopen maanden
de unieke gelegenheid gehad op
verschillende tv-zenders een groot
deel van haar filmoeuvre opnieuw
te kunnen zien, van The Trouble
With Hary (1955), The Apartment
(1960), The Children's Hour (1961),
Irma la Douce 1963), The Turning
Point (1977) of Terms of Endear
ment (1983). Dat leidde tot de toch
wel enigszins schokkende conclu
sie, dat MacLaine iedere keer weer
even stralend, maar eigenlijk nooit
echt dramatisch of indrukwek
kend aanwezig is. In de enige echte
dramatische rol in haar carrière:
The Children's Hour van William
Wyler valt ze volledig in het niet
naast Audrey Hepburn. Terwijl ze
toch de meest dramatische rol in
deze film heeft te spelen: een lesbi
sche schooljuffrouw die. tevergeefs
verliefd op haar vrouwelijke col
lega, uiteindelijk zelfmoord pleegt.
Zelfs de vileine sleutelrol van de 12
-jarige scholiere in die film blijft
langer in het geheugen hangen.
Wat is het dat een actrice met zo
veel mogelijkheden en met zo'n
Shirley Maclaine: Zo'n uitstraling, zulke mooie rollen, en toch zo weinig filmpersoonlijkheid.
uitstraling en zulke mooie filmrol
len, in wezen zo weinig filmper
soonlijkheid heeft?
Zoektocht
In autobiografische boeken als Op
Glad IJs, Dansen in het licht, Het
hoort er allemaal bij en Inzien
heeft MacLaine'wel haar hele ziel
en zaligheid gestopt, maar die ont
hullen nauwelijks iets over wat er
met haar als actrice is gebeurd.
Het zijn meer verslagen van een
wankele zoektocht via de verkeer
de mensen in een door pseudopsy-
cholalia beheerste wereld. En daar
valt ze de filmliefhebber en zelfs de
MacLainefan danig lastig mee. In
haar nieuwste boek. Zolang het
nog kan treffen we een andere
Shirley MacLaine aan. Een langza
merhand wijs en evenwichtig ge
worden dame die op het spoor is
gekomen van die raadselachtige
tegenstelling tussen wat ze kan en
wat ze laat zien. Gepokt en gema
zeld door jaren van meditatie, levi
tatie en psychotherapie heeft ze
voor zichzelf ontdekt wat haar
heeft dwarsgezeten om zich werke
lijk voor de volle 100 procent te
kunnen geven in óf de glitter en
showwereld óf het veeleisende vak
van actrice in komische en drama
tische rollen.
MacLaine's nieuwste boek bevat
twee delen die elk veel onthullen
omtrent haar emotionele motie
ven. Het eerste deel heet 'Een moe
derfilm', het andere 'Het vaderto-
neel'. Ze beschrijft daarin hoe ze
respectievelijk voor haar moeder
de filmwereld is binnengestapt en
zich in wezen voor de al dan niet
expliciet gestelde eisen van haar
moeder bleef uitsloven, terwijl ze
op de planken rondhopste in de
hoop door haar vader erkend en se
rieus genomen te worden. Uitein
delijk ging de aandacht en waarde
ring binnen het gezin meer uit naar
Shirley MacLaines broer Warren
Beaty die eveneens (en met groot
succes) filmster is geworden.
Capaciteiten
Het 'drama' in het leven van Ma
cLaine is dat haar moeder voort
durend is blijven twijfelen aan de
capaciteiten van haar dochter. El
ke fantastische kritiek, elk pu
bliekssucces van MacLaine werd
door moeder MacLaine per defini
tie ondergraven met terloopse, do
delijke op en aanmerkingen. Shir
ley MacLaine kwam er. terugkij
kend - nadat haar vader was over
leden - achter hoe haar ouders als
spaken in het wiel van haar car
rière waren blijven steken. Waar
door ze er zelf voor zorgde dat som
mige rollen niet uit de verf kwa
men, steeds ongelukjes kreeg of
ziek werd zodat ze opvoeringen
moest afzeggen. Kortom, ze stak
200 procent in haar werk, maar
zorgde er vervolgens voor dat
daarvan misschien maar 70 pro
cent tot resultaat leidde.
MacLaines boek is vooral een heel
herkenbaar boek geworden voor
alle mensen die nog steeds de ne
gatieve kanten van hun ouders, zo
als een sterk normerende moeder
of een in stilte afkeurende vader,
een levenlapg met zich mee blijven
zeulen.
Eric Bos
Shirley MacLaine. Zo lang het nog kan.
Uitgeverij AnkhHermes, 271 pag met
veel foto's Prijs: f29.90.
De stichting Literaire Manifestatie Enschede/Hengelo organiseert
morgen (zaterdag) een bijeenkomst in de Grote Kerk in Enschede,
die geheel gewijd is aan de Vlaamse schrijver/dichter Willem Elsschot
(1882-1960).
Een forum van Elsschot-liefhebbers - onder wie Karei van het Reve
en Johan Anthierens - zal 's mans werk en leven vanuit allerlei
invalshoeken bespreken. Voorzitter is Guido Lauwacrt, die bovendien
's avonds in Theater Concordia zijn toneelspel Lijmen zal opvoeren.
Van forumlid Johan Anthierens - hij werd ooit als lezer „gebeten"
door Elsschot - verschijnt de studie Het Ridderspoor. De manifestatie
begint zaterdagmiddag om half drie.
Johan Anthierens zit in kamer
3L63 van het omroepcom-
plex. dat de Vlaamstalige (BRT)
en Franstalige (RTBF) Belgische
omroep delen in de Brusselse
voorstad Schaarbeek. Hij is er al
vaker geweest, maar weet deson
danks niet hoe hij in het pand zijn
weg heeft gevonden. De architect
heette Kafka, maar vandaag
gaat het niet om hem, maar om
diens tijdgenoot Willem Els
schot. Anthierens is door de
redactie van het culturele pro
gramma De Eenhoorn uitgeno
digd over zijn boek Het Ridder
spoor te komen vertellen, zijn
studie over Elsschot.
„Ik verafgood die man", kunnen
de luisteraars naar 'de omroep
van de Vlaamse gemeenschap'
uit de mond van Anthierens op
tekenen. Ooit heeft hij Elsschot
ontmoet. Als beginnend journa
list vroeg hij belet bij zijn favo
riete auteur. Het leverde hem on
danks een reprimande wegens
aandringen een interview op.
„Maar ik durf het nog steeds niet
terug te lezen", bekent hij.
Johan Anthierens is publicist en
journalist. Hij was in het verle
den regelmatig op de Nederland
se televisie te zien. In het panel
van Van de rug af gezien bijvoor
beeld. Verder maakte hij met
Mies Bouwman de dubbele talk
show Noord-Zuid. Elsschottiaan
is hij al langer dan hij zich kan
herinneren.
Aan Het Ridderspoor heeft hij
een jaartje gewerkt. „Ik begon
aan een Elsschot-bijlage voor De
Morgen. Terwijl ik daaraan werk
te heb ik weer dat Elsschot-virus
opgedaan. Ik ben in de directe
voetsporen van Guido Lauwaert,
die al zoiets voor Het Parool had
gedaan, naar Blauberg gegaan,
waar het boek De verlossing
speelt. Een VPRO-journalist wil
de er met mij nog een keer naar
toe. Ter plekke heb ik geconsta
teerd dat er nog veel meer te ra
pen viel dan ik had gedacht."
„Een boek kwam niet in me op,
omdat ik dacht dat we over Els
schot alles, of in elk geval veel. al
wisten. Ik zou daar moeilijk wat
aan toe kunnen voegen. In Blau
berg ondervond ik dat er toch
nog veel niet is gezegd. Wat mij
vooral opviel was de merkwaar
dige actualiteit van De verlos
sing, dat in 1920 verscheen. Ik
heb daar voor het eerst weer on
dervonden hoe waar het is wat
Elsschot schreef, hoe dicht hij bij
de realiteit bleef."
WJ I
Johan Anthierens.
Inmiddels zitten we in klein res
taurant buiten het studiocom
plex. Het is er op dit vroege uur
rustig. Anthierens bestelt een ci
troen-thee en vertelt over Het
Ridderspoor, dat hij alleen kon
schrijven met medewerking van
de familie Elsschot en met name
van Elsschots kinderen.
„Er zijn er nog drie in leven. De
jongste is nu 74 geworden. Ik heb
voor dit boek vooral gewerkt, wat
de kinderen betreft, met Ida en
Anna. En meer met Ida, omdat zij
na de dood van haar ouders is be
gonnen herinneringen aan haar
vader en zijn werk op te teke
nen."
In Het Ridderspoor recon
strueert Anthierens diverse as
pecten van Elsschots leven en
werk. Wat hem betreft is het boek
zeker een opmaat voor een vol
gend werkstuk. „Ik zou me nooit
durven aanmatigen, met de erva
ring die ik heb, de echte biografie
van Elsschot te schrijven. Maar
ergens in Antwerpen is er nog
materiaal van Elsschot opgesla
gen. waarvan we de inhoud niet
kennen. Ik zou graag daar inzage
in willen hebben. Ik houd het
vaag. omdat ik de familieleden
niet in de problemen wil brengen,
maar er ligt nog wat Elsschot-
goud opgestapeld in het Ant
werpse. Het is in totale wanorde.
Hij is voor mij de belangrijkste
Vlaamse auteur van deze eeuw.
Dan is het zonde dat het mate
riaal niet wordt gebruikt."
Liefde
Verafgoden zei hij voor de radio
microfoon. Later nuanceert hij:
„Verafgoden is een extreme
term, want dat doe ik met nie
mand. Maar je hebt liefde voor
een kunstenaar. Elsschot laat me
niet los."
„Zijn taal met name. Elsschot
was taal. was een taalwonder en
zal een taalmonument blijven.
Hij absorbeerde de taal op een
aan het geniale grenzende ma
nier. Hij zit in dat hele aparte ge
val waar de meeste Vlamingen
nog in zitten, van niet echt na
tuurlijk opgegroeid zijn met de
standaardtaal Ik vind dat hij op
een prachtige manier heeft ge
probeerd zich de taal eigen te ma
ken. Ik onderschrijf zijn keuze:
als ik schrijf moet het zuiver Ne
derlands zijn. Afstappen van de
verleidingen van het particula
risme. Niet de wollige Vlaamse
sfeer, maar de taal. de naakte
taal. Je voelt het aan de groot
heid van zijn schrijven en ziet het
aan de glans van zijn pen. Nog el
ke dag ben ik verbaasd over de
manier waarop hij met zo sim
pele woorden zo raak kon schrij
ven."
„Die verafgoding slaat op de hele
figuur Alfons de Ridder/Willem
Elsschot. Nu nog spreken de
mensen die hem hebben gekend
over zijn hele sterke persoonlijk
heid. Die hele natuurlijke manier
waarop hij gezag uitstraalde."
Anthierens' fascinatie geldt niet
zozeer de reclame-man De Rid
der, als wel de literator Elsschot
en ook diens privé-leven, waar hij
zo veel stof voor zijn boeken uit
putte. „Qua inspiratie was hij bij
zonder lui. Hij raapte op wat voor
zijn voeten lag."
Taboe
„Hij was al de vijftig voorbij voor
dat hij literair eindelijk scoorde.
Tot dat moment beschouwt hij
zich als mislukt schrijver. Hij
vond dat heel vervelend. Hij zat
daar mee. Het was een taboe
thuis. Dat gold vooral de jongste
kinderen. De oudere kinderen,
Walter bijvoorbeeld, hebben wel
het begin van zijn carrière mee
gemaakt. Ik vind het interessant
hoe hij thuis, na een eerste mis
lukte literaire aanloop. Elsschot
letterlijk had weggeborgen. Alles
had hij op zolder opgesloten. Hij
had zijn literaire persoonlijkheid
op zolder gelaten."
„En dan merkje tot je verrassing
hoe een kleine zet, in dit geval
van Jan Greshoff. genoeg was om
helemaal weer in gang te schie
ten. In een tijdspanne van een
paar jaren kwamen er nog zes ti
tels. Daar kun je uit afleiden hoe
eenzaam hij hier in Vlaanderen
eigenlijk was, hoe in de steek ge
laten en niet opgemerkt. En dan
komt er ene Greshoff binnenlo
pen, die de hand op de schouder
legt en zegt 'zou je niet eens weer
schrijven?'. En wham! De Ridder
schiet in gang. In een mum van
tijd heeft hij Kaas klaar en het
stopt niet meer."
„Het is niet prettig om te zeggen,
maar ik vind het een vreselijke
waarheid: zonder Nederland zou
de hele Elsschot verschraald
zijn."
Theo Hakkert
Johan Anthierens. Het Ridderspoor,
Uitgeverij Meidenhoff. f34.50. tVer-
schijnt volgende week) Anthierens is
vandaag i vrijdagte gast in Aan tafel
bij Pam' iRadio 5,14-15 uun
Voor de tiende maal wordt in de
Rotterdamse Doelen het Hei-
neken jazzfestival gehouden. Ver
schil met voorgaande jaren is dat
deze jubileumuitgave zich over
twee avonden uitstrekt, in plaats
van de traditionele zaterdag
avond.
Vrijdag 16 oktober zijn in de Grote
Zaal de 70-jarige Jean Toots Thie-
lemans en de 84-jarige violist Ste-
phane Grapelli de publiekstrek
kers. Het optreden van deze be
jaarde grootmeesters wordt afge
sloten met het Count Basie Orche
stra onder leiding van Frank Fos
ter In een van de kleinere zalen
trekt het trio van de Belgische
meestergitarist Philip Catherine
de aandacht. De Nederlandse in
breng op deze eerste avond komt
van Jarmo Hoogendijk/Ben van
den Dungen quintet en The Houdi-
ni's. Beide groepen zijn vertegen
woordigers van de moderne hard-
bop.
De zaterdagavond staat in het te
ken van de Amerikaanse vocale
groep The Manhattan Transfer,
een groep die met vele Grammy
Awards onderscheiden is. Het slot,-
optreden in de Grote Zaal wordt
verzorgd door de Soul en rhytm
blues zangeres Etta James. Tussen
dit vocale geweld staat The Brec-
ker Brothers Band geprogram
meerd. Saxofonist Michael Brec-
ker en trompettist Randy Brecker
worden bijgestaan door ex Miles
Davis' gitarist Mike Stern.
De fijnproevers van de kamerjazz
komen aan hun trekken bij het trio
van klarinettist Jimmy Giuffre dat
verder bestaat uit pianist Paul
Bley en bassist Steve Swallow. De
ze groep kenmerkt zich door per
fect samenspel, waarbij composi
tie en improvisatie naadloos in el
kaar overgaan. The 29th Street
Saxophone Quartet is een groep
waar de oud Art Blakey saxofonist
Bobby Watson de leider van is.
Het Nederlandse onderdeel op de
slotavond bestaat uit de Big Band
van het Rotterdams Conservato
rium met als gastsolist de saxofo
nist Frank Wess.
De jazzfestivals van de laatste ja
ren bewijzen dat als je de jazz bo
ven het clubcircuit en het jazzcafé
uittilt er kunstgrepen nodig zijn
om massa's mensen te trekken. De
oplossing wordt dan gevonden bij
vocalisten die zich bewegen in de
randgebieden van de jazz. Zo con
tracteerde Paul Acket Tony Ben
nett, Lou Rawls en Roberta Flack
voor het afgelopen North Sea Jazz
Festival.
In Rotterdam zien we dat The
Manhattan Transfer en Etta Ja
mes de rol van publiekstrekker op
zich nemen.
Bij de Jazz Mecca driedaagse in
Maastricht i30, 31 oktober en 1 no
vember) vervult de 64-jarige Fats
Domino deze rol. Wellicht kan dat
ook gezegd worden van onze Can
dy Dulfer, die op de openings
avond haar partijtje mag blazen.
Plaats van het gebeuren is het
Mecc congrescentrum in Maas
tricht. waar dit festival voor de der
de maal wordt gehouden. De ope
ningsavond wordt verder opgeluis
terd door vader Dave Brubeck en
zijn drie zonen: Dan (drums). Mat
thew (cello) en Chris (bas, trom
bone).
Op zaterdag barst het festival goed
los. Opvallend zijn de vele AU Star
bezettingen waarbij onder ande
ren Phil Woods. Jimmy Heath, Sli
de Hampton. Donald Byrd in de
frontlinie te vinden zijn. De bijna
85-jarige Lionel Hampton, pas her
steld van een ernstige ziekte, weet
zich onder meer omringd door
trompettist Harry Sweets Edison,
trombonist Al Grey en saxofonist
Benny Golson. De All Star Bands
lijken een rerservaat te worden
voor musici die hun sporen in de
jazz verdiend hebben Het gevaar
van gezapigheid en een gezellig on
der-onsje liggen dan ook op de loer.
Maar de pianisten Junior Mance
en in het bijzonder de lichtvoetig
swingende Kenny Barron zullen
de oude meesters aansporen tot
dadendrang.
Saxofonist Joe Henderson, die
door het Amerikaanse jazzblad
Down Beat uitgeroepen is tot Jazz
Man of the Year, staat op de slot
avond op het podium met Al Fos
ter (drums) en George Mraz (bas).
Nina Simone en Fats Domino zijn
op deze avond de megasterren.
Meer artistieke dadendrang kan in
Maastricht verwacht worden van
de formaties van trompettist Roy
Hargrove en die van de saxofonist
Kenny Garrett.
Opvallend op de festivals van zo
wel Rotterdam en Maastricht is de
afwezigheid van de zieke Dizzy Gil
lespie. die 21 oktober 75 jaar wordt.
De trouwe festivalbezoeker zal de
ze trompettist/showman/entertai
ner en grondlegger van de bebop
missen, De 22-jarige trompettist
Roy Hargrove krijgt door de afwe
zigheid van Dizzy de kans te bewij
zen dat er een nieuwe jazzgenera-
tie in aantocht is.
Arnold Parre
Jazznights Rotterdam in concertge
bouw de Doelen: vrijdag 16 en zaterdag
17 oktober.
Jazz Mecca Maastricht: vrijdag 30. za
terdag 31 oktober en zondag 1 novem
ber.
Derek Walcott, de Caribische
dichter en toneelschrijver die
donderdag de Nobelprijs voor
literatuur kreeg vormt de essentie van
een literatuur die, hoewel al 250 jaar
oud, pas de laatste tijd overal in de
wereld aandacht krijgt.
De toekenning van de prijs aan
Derek Walcott illustreert eens
te meer wat veel schrijvers tegen
woordig constateren, namelijk dat
de rijkste literatuur in het Engels
nu buiten Groot-Brittannie moet
worden gezocht", zegt Mervyn
Morris, een Jamaicaanse roman
schrijver die momenteel in Londen
is als gast van de British Arts
Council. En John Wickham, een
schrijver en columnist uit Barba
dos zegt: „Het is een belangrijke
prijs, niet alleen de prijs als zoda
nig, maar zeker in dit speciaal ge
val omdat het de bijzondere aard
van de Caribische maatschappij
voor het voetlicht haalt."
Derek Walcott (1930) uit Trinidad
deed voor het eerst van zich spre
ken met Epitaph for the Young en
25 Poems, geschreven op negen
tienjarige leeftijd en in 1949 in Bar
bados gepubliceerd. Met dat werk
tastte hij de grenzen af van een
nieuwe literaire vorm die bepalend
zou worden voor de Caribische lite
ratuur.
Walcotts belangrijke autobiografi
sche Another Life verscheen in
1972. Het is een werk van epische
allure dat uit 23 hoofdstukken is,
opgebouwd. Daarin verkent Wal
cott zijn jeugd op St. Lucia, zijn
studietijd op Jamaica, waar hij
studeerde aan de University of the
West Indies. Ook beschrijft hij de
invloed die de Caribische omge
ving had op zijn ontwikkeling. „Als
hij het alleen maar bij dit werk zou
hebben gelaten, zou zijn reputatie
al gevestigd zijn geweest", schreef
een criticus.
In de jaren zeventig, toen het Carb
bisch gebied van een post-kolo-
niale uithoek uitgroeide tot een re
gio waar de supermachten hun de
gens kruisten, toen Grenada,
Guyana en Jamaica in het voet-
poor van Cuba traden als horzels
in de huid van Uncle Sam. kreeg
het werk van Walcott nieuwe bete
kenis. Zijn toneelstukken, die in
zekere zin de afspiegeling zijn van
thema's die hij ook in poëzie aan
snijdt. worden veel opgevoerd en
ook zijn gedichten worden veel ge
lezen. Veel versregels worden geïn
terpreteerd in de zin dat ze beteke
nis geven aan het verlangen naar
zelfbestemming dat in het Cari-
bisch gebied steeds sterker wordt.
Nobelprijswinnaar Derek Wal
cott.
In de jaren zeventig en tachtig
komt een nieuwe generatie dich
ters naar voren, onder wie veel
vrouwen, die thema's als sexuele
relaties en sociale rolpatronen in
hun werk aansnijden. Na de Twee
de Wereldoorlog is er sprake van
een „werkelijke explosie" van Ca
ribische literatuur, zegt Wickham.
Nu kun je op scholen onderwijs ge
ven in Caribische literatuur. „Wal
cott is een produkt van die explo
sie."
Via Walcott, een exponent van de
etterende periode van anti-kolo
niale gevoelens die de jaren vijftig
en zestig beheersten, is de draad
met de rijke tradities uit het verle
den ongebroken: zijn gedichten
kloppen op het ritme van de kleur
rijke talen die in het Caribisch ge
bied worden gesproken, een sa
mensmelting van Engels en West-
afrikaansc talen.
Wickham citeerde de Britse schrij
ver Robert Graves, die in een re
censie van Walcotts In a Green
Night schreef dat de op St. Lucia
geboren schrijver „Engels schreef
met een groter begrip voor de in
nerlijke magie dan de meeste, zo
niet alle, Britse literatuur bedrij
vende tijdgenoten."
Wickham. die zelf talloze boeken
over historische en eigentijdse on
derwerpen op zijn naam heeft
staan, meent. „Het is goed bij deze
gelegenheid nog eens vast te stel
len dat het werk van Walcott veel
blijvender is dan de vérrichtingen
van welke Westindische politicus
dan ook.
Fitzroy Nation
