Diplomaat in een
roerige wereld
Puzzel
;odewijk van Gruuthuse
reportage zaterdag 19 september 1992 29
Gruuthuse herdacht
Als Nederlander in Bel
gië raak je soms op on
verwachte momenten even
de kluts kivijt, bijvoorbeeld
tijdens iets bariaals als het
oplosse?i van de kruisivoor-
draadsels in de Vlaamse
bladen. Hun puzzels stellen
mij voortdurend voor raad
sels.
Neem 'onderdeel van een
damesfiets', drie letters
Rokzadel paste van geen
kant. Het tegenovergestel
de van stang, specifiek on
derdeel van een mannelijk
rijmel, leverde evenmin
een clou op. Totdat zich uit
de omringende woorden de
oplossing opdrong: REM.
Hier was onmiskenbaar
een humorist aan de gang
geioeest.
Toen kwam 'de helft van
een derde van een dozijn',
drie letters. Wat ik ook re
kende. twee bleef mijn uit
komst en dat kon niet. De
oplossing? DUO natuurlijk,
zodat twee dagen later de
vraag 'het vierentwintigste
van het derde van een gros'
tdrie letters) nog maar een
koud kunstje ivas. Begon ik
het door te krijgen?
Geenszins. Zo meende ik
dat TIKTAK een Vlaams tv
-programma voor kinderen
was. maar in een van de
Brussel
Aly Knol
puzzels die ik onder ogen
kreeg, bleek het te staan
voor arme Vlaamse kleu
ters 'geluid dat de voor-
bijrazende tijd hoorbaar
maakt'. 'Vergoeding voor
een portie labeur' was niet
salaris of inkomen, maar
DAGLOON.
'Net zo ver als de anderen,
niet achter dus' had als op
lossing BIJ. een 'voonverp
van slap materiaal ivaar je
iets in kan stoppen' werd
een ZAK, een 'onderdeel
van een vliegtuig' een
ROER. 'Porties krant of an
der bedrukt papier die be-
ivaard worden' bleken
KNIPSELS te zijn en 'zij die
een heel oud beroep uitoe
fent' was een SNOL. Kivam
het dan gewoon op enige lo
gica aan? Ja en nee.
Dat 'smart waar tegen
woordig nogal wat poli
tieke partijen als de dood
voor zijn' KIESPIJN moest
zijn, is niet direct voor de
hand liggend. En de om
schrijving 'heimelijke stro-
vuurrelatie' kreeg pas de
volgende dag, ondanks alle
omschrijvingen in de Van
Dale omtrent strovuur.
enige betekenis toen de op
lossing SLIPPERTJE bleek
te zijn. f
Toch begon langzaam
maar zeker de charme van
deze raadsels tot me door te
dringen en daarom waagde
ik mij deze week aan het
enige puzzelboekje dat spe
ciaal voor Vlaanderen
ivordt samengesteld en dan
ook 'Puzzels van bij ons'
heet. Het zag er prima uit,
met tal van soorten puzzels.
Maar na een korte 'opeen
volging van momenten'
TIJD dus) begon ik me een
beetje ongemakkelijk te
voelen. Ik stuitte namelijk
op opgaven als: 'medekl.
uit kin' (twee lettersen 'bo
ze vrouw (omgek.)' (ook
twee letters). Kon men hier
'kn' en 'ak' hebben be
doeld?
Achterin het boekje werden
de somberste vermoedens
bewaarheid. Daar stond
namelijk een index afge
drukt „van de gebruikte
woorden in dit nummer", in
alfabetische volgorde en
onderverdeeld naar hun
aantal lettertekens. ..opdat
u hen zou kunnen terugvin
den mocht u moeilijkheden
ondervinden bij het oplos
sen van een kruiswoor
draadsel".
Voor het gemak waren ,.de
zelfstandige en bijvoeglijke
naamwoorden volgens hun
eventuele vervoeging ge
rangschikt" en kon men er
tevens „de afkortingen,
symbolen en delen van
woorden (bv medeklinkers
van dak: dk)" in vinden.
Nou en of: 'kn' stond in de
index en 'ak' ook.
Als het zo gemakkelijk
gaat. dan hoeft het niet.
Dan maar liever gewacht
op de nieuwe Knack om te
weten wat 'koegoear' ivijj
letters) moet zijn. En De
Standaard gaf ook weer
veel voldoening met zijn op
gave: 'land in de branding'
(zes letters) De oplossing?
BELGIE natuurlijk.
Lodewijk van Gruuthuse (1427-
1492). In Brugge is hij vermaard,
vooral vanwege zijn nalatenschap:
honderden middeleeuwse
handschriften. In Zeeland
daarentegen heeft de geschiedenis
hem niet kunnen vasthouden. Toch
was hij heer van Haamstede,
stadhouder van de provincies
Holland, Zeeland en Friesland en de
echtgenoot van Margaretha van
Borsele. Volgende week zaterdag
treedt hij echter uit de historische
anonimiteit. Op slot Haamstede
wordt er die dag een Lodewijk van
Gruuthuse-bijeenkomst gehouden. In
het Gruuthusepaleis in Brugge wordt
zijn sterfdag met een tentoonstelling
herdacht.
Livre de Ia chasse, met tekening van Lodewijk van
Gruuthuse. foto Camile Schelstraete
In Zeeland zijn de sporen van Lodewijk
van Gruuthuse nagenoeg uitgewist.
Slot Haamstede is gebouwd op de funda
menten van het machtige Gruuthuse-kas-
teel. Dat is een feit. Maar hoe het bouw
werk er uitzag en hoe vaak Lodewijk er
met zijn gevolg vertoefde, de bronnenon-
derzoekers kunnen er weinig van zeggen.
Over de bouw en de dramatische onder
gang van het slot is meer bekend.
Gruuthuse verwierf de heerlijkheid nadat
Floris van Haamstede in 1454 de Vier
schaar van Zierikzee door Filips de Goede
in de ban was gedaan. Wangedrag, luidde
de officiële beschuldiging. In werkelijk
heid vertrouwde machtshebber Filips van
Bourgondië, die in 1426 tijdens de slag van
Brouwershaven had afgerekend met Ja-
coba van Beieren, de hoeksgezinde Floris
voor geen cent. Vandaar dat Filips het
verstandig vond om op het onrustige en
anti-kabeljauws gezinde Schouwen een
vertrouweling te hebben. Hij vond die in
Gruuthuse, aanhanger van het Bourgon
dische hof en dus van de kabeljauwse frac
tie. Deze edelman uit Brugge bouwde de
bescheiden woontoren in Haamstede uit
tot een burcht van formaat. Of hij in aan
zien stond bij de bevolking valt moeilijk te
zeggen.
..Op het Hoeksgezinde Schouwen zal hij
hij geen blij welkom hebben gekregen",
stelt mr F. T. Dijckmeester. ex-burge
meester van Zierikzee en voormalig bewo
ner van het slot, in een boekje over de ge
schiedenis van het kasteel in Haamstede,
voorzichtig. Een onbekend gebleven kro
niekschrijver meent dat de plaatselijke
bevolking juist baat had bij de komst van
Gruuthuse, al zegt hij er wel bij dat er over
'de Vlaming werd gemompeld'. Volgens
hem kreeg Haamstede, 'omdat Gruu
thuse deelde in de gunst van de keizer', be
langrijke voorrechten, zoals het recht van
een eigen plaatselijk zegel, wat het aan
zien van het Schouwse dorp aanzienlijk
verhoogde.
Vreugdevuren
Het kasteel Haamstede zal door drie gene
raties Gruuthuses bewoond worden. Re-
né, kleinzoon van Lodewijk, is de laatste
heer. Hij laat in 1515 om de overwinning
van Karei V op zijn rivaal Frans I te vieren
de vreugdevuren een tikkeltje te hoog op
laaien, waardoor de burcht een prooi van
de vlammen wordt. De kroniekschrijver
kan het drama mooi beschrijven: „En
naarmate het donkerder werd, vlamden
de vreugdevuren in smeerpotten en teer
tonnen hoger op en bestraalden met hun
rooden gloed de joelende burchtdienaren
en wapenknechten, daar binnen op het
plein en de nieuwsgierige huislieden daar
buiten aan de zoomen der gracht. Maar
uiteindelijk verhieven de vlammen hunne
Purperen tongen zoó hoog dat ze als een
ontzettende fakkel over het gantsche ei
land lichten, en alle vrienden van Haam
stede met rauw vervulden."
In tegenstelling tot Haamstede heeft Lo
dewijk van Gruuthuse in Brugge de eeu
wen getrotseerd. Zijn paleis, van waaruit
bij de missen in de naastgelegen Onze-
Lieve-Vrouwe kerk kon volgen, staat er
nog en doet dienst als het Gruuthusemu-
seum. Hier is hij vijfhonderd jaar geleden
overleden. Waar hij ter wereld is gekomen
staat echter niet vast. Historici nemen
aan dat hij in 1427 in Brugge is geboren,
maar zeker weten doen ze dat niet. In ie
der geval komt hij bij zijn geboorte direct
m een gespreid bedje terecht. Dankzij het
bier. ook in de late Middeleeuwen al dé
drank voor de Vlaming. Óm een goed bier
tje te brouwen was gruut. een kruiden-
Hengsel. nodig. De Gruuthuses hadden,
zoals de naam ook aangeeft, het erfelijke
racht op de verkoop van gruut verkregen,
en dat had de familie geen windeieren ge
legd.
Carrière
J^odewijk maakt geheel volgens het adel
lijke boekje de verwachtingen waar. Van
af 1450 speelt hij aan het Brugse hof een
voormame rol. Hij is loyaal aan Filips de
Goede, de hertog van Bourgondië. en zijn
«gen carrière is hem meer waard dan de
Vlaamse zelfstandigheid. Dat blijkt in
1453 als de machtige stad Gent vanwege
belastingverhogingen in opstand komt te
gen Filips. Door de poorten van Brugge te
sluiten voorkomt Gruuthuse dat de op
stand overwaait naar de hanzestad. Gent
staat er zodoende alleen voor en moet de
rebellie bekopen tijdens de slag van Ga
vere. Er vallen ongeveer 10.000 doden, de
meeste aan Gentse kant.
Door zijn 'neutraliteit' in deze strijd kan
Lodewijk niet meer stuk bij Filips. Zijn
naam is gevestigd, zijn carrière gemaakt,
zeker als hij in 1455 huwt met Margretha
van Borsele. dochter van de invloedrijke
Hendrik van Borsele. heer van Veere. In
1461 wordt hij lid van de Orde van het. Gul
den Vlies, het prestigieuze gezelschap van
vooraanstaande adviseurs, en twee jaar
later volgt zijn benoeming tot stadhouder
van de noordelijke gewesten Holland.
Zeeland en Friesland.
Volgens de Vlaamse historicus dr M. P. J.
Martens kreeg Gruuthuse het stadhou
derschap niet in de schoot geworpen. Het
was een politieke zet van Philips: „Er was
een conflict onstaan tussen Filips en zijn
zoon Karei de Stoute. Karei had zich te
ruggetrokken in Gorichem en ijverde voor
meer politieke zelfstandigheid voor de
noordelijke provincies. Stadhouder Jean
de-Lannoy was in zijn ogen veel te Frans
gezind. Om een uitbarsting te voorkomen
werd Gruuthuse aangesteld als stadhou
der. Hij gold als een absoluut neutraal per
soon."
Lodewijk van Gruuthuse, heer van
Haamstede, stadhouder van de provin
cies Holland, Zeeland en Friesland en
echtgenoot van Margaretha van
Borsele. foto Groeningemuseum
Als stadhouder blijft Gruuthuse een ge
trouw volgeling van de Bourgondische
koers. Als Filips in 1467 sneuvelt en wordt
opgevolgd door Karei verandert zijn
loyale houding niet. Hij bemiddelt in het
huwelijk tussen Karei en Margaretha van
York, zuster van de Engelse koning Ed
ward IV. Als Edward van de troon wordt
verdreven, staat Gruuthuse in Alkmaar
klaar om hem op te vangen. Uit dank hier
voor schenkt een in ere herstelde Edward
hem later de titel van Graaf van Winches
ter, een uitzonderlijk feit in de geschiede
nis van de Engelse heraldiek.
Gruuthuse zal zijn rol van diplomaat en
bemiddelaar geleidelijk verliezen als na
de dood van Karei in 1477 troonopvolgster
Maria van Bourgondië er niet in slaagt om
de Vlaamse en Hollandse steden te beteu
gelen. Deze profiteren van de zwakte van
de jonge Maria door veel verloren gegane
privileges te heroveren. Gruuthuse kiest
de zijde van Maria, maar wordt daardoor
als stadhouder omstreden. De machtige
steden willen geen Vlaming meer in Den
Haag en Gruuthuses rol in de noordelijke
Nederlanden is voorgoed uitgespeeld. Hij
is wel zo slim om een handje te hebben in
de benoeming van zijn zwager, Wolfert VI
van Borsele als nieuwe stadhouder.
Het conflict tussen de steden en Bourgon
dië loopt op als Maria in 1477 in het huwe
lijk treedt met aartshertog Maximiliaan
van Oostenrijk, zoon van Lodewijk III.
keizer van het Duitse rijk. Maximiliaan
wordt als een vreemde heerser beschouwd
en Gruuthuse heeft zijn handen vol aan
het normaliseren van de banden tussen
Bourgondië en de steden. Een paar jaar
gaat het redelijk, maar na de plotselinge
dood van Maria (zij overlijdt na van een
paard te zijn gevallen) is de verzoenende
rol van Gruuthuse uitgespeeld. Maximi
liaan eist niet alleen de voogdij over zijn
zoon Filips de Schone, maar ook over de
Vlaamse steden. Gruuthuse probeert nog
een confrontie te vermijden en zijn neu
trale positie te redden, maar uiteindelijk
kiest Lodewijk van Gruuthuse voor zijn
Vlaanderen en zijn Brugge, wat hij in 1485
met gevangenschap moet bekopen, De
Gulden Vliesridders springen voor hem in
de bres en weten de doodstraf te voorko
men. Na drie jaar komt Gruuthuse be
rooid uit het gevang, maar veel vrijheid
heeft hij niet meer. In 1491 nemen de Gul
den Vlies ridders het niet langer voor hem
op. Door het kapittel van de orde wordt hij
beschuldigd van verraad jegens zijn vorst
Maximiliaan. Tot een nieuwe veroorde
ling komt het echter niet. Op 24 november
1492 komt hij te overlijden.
Mecenas
Dat Gruuthuse sindsdien niet in de verge
telheid is beland, heeft hij niet zozeer te
danken aan zijn reputatie als diplomaat,
maar aan zijn faam als mecenas en verza
melaar van rijkelijk versierde handschrif
ten. Vooral het Gruuthuse-handschrift,
een verzameling veertiende eeuwse liede
ren. is befaamd geworden. Na Filips de
Goede had Gruuthuse de grootste biblio
theek van de Nederlanden In totaal zijn
er 145 Gruuthuse-codices bewaard geble
ven, waarvan er 120 in het bezit zijn van de
Bibliothèque Nationale in Parijs.
Gruuthuse verzamelde van alles: pedago
gische literatuur, handleidingen voor het
goede aristocratische leven, liturgische
teksten, heiligenlevens, enkele weten
schappelijke werken, maar vooral oude
ridderverhalen en historische werken.
Een verzameling die veel zegt over de per
soon Gruuthuse. Martens: „Brugge was
het belangrijkste handelscentrum van
West-Europa. De kiemen van een begin
nend kapitalisme waren er al zichtbaar.
Gruuthuse had hier echter weinig oog
voor. Hij was het prototype van een ridder
op een moment dat het tijdperk van de
ridder eigenlijk al voorbij was."
Jaap Versluis
Het Lodewijk Gruuthusepaleis in Brugge.
De tentoonstelling 'Lodewijk van Gruuthuse, mecenas en
Europees diplomaat' loopt van vandaag (zaterdag) tot en
met zondag 29 november in het Gruuthusepaleis. Maria-
straat in Brugge. De tentoonstelling heeft acht thema's: zijn
leven en carrière, het gruutrecht en het gruutbier, militaria
en steekspelen, het Bourgondische hof, het Gulden Vlies, de
bibliotheek, het Brugse kleermakersambacht en muziek.
Het museum is dagelijks van 9.30 tot 12.30 uur en van 14.00
tot 17.00 uur geopend. Donderdags en vrijdags is het mu
seum ook van 19.30 tot 22.00 uur geopend. In de Onze-Lieve-
Vrouwe kerk zijn er gelijktijdig met de tentoonstelling reli
gieuze en liturgische kunstwerken uit de tijd van Gruu
thuse te zien.
Zaterdag 26 september: herdenking Lodewijk van Gruu
thuse op Slot Haamstede. Lezingen van dr M. P. J. Martens
en prof dr F. P. van Oostrom vanaf 11.00 uur over het leven
en de nalatenschap van Gruuthuse. In verband met de grote
belangstelling zullen deze lezingen in de kerk van Haam
stede worden gegeven. Tussen de middag is er een zogehe
ten lopend noenmaal. Daarna staat ondermeer een bezoek
aan Slot Moermond in Renesse op het programma.
foto Camile Schelstraete
Kamer in het Gruuthusepaleis, die vroeger 'bidtribune'
werd genoemd. foto Camile Schelstraete
