Landkaarten voor
op de schoorsteen
De stilte van
John Cage
blijft klinken
Atlas van Blaeu
P' kunst cultuur
VRIJDAG 11 SEPTEMBER 1992
Op 23 februari 1672 om half vier 's morgens brak
brand uit in de Gravenstraat in Amsterdam.
Binnen korte tijd stond de drukkerij van dr Johannes
Blaeu in lichter laaie. Hoewel een aantal drukplaten
uit de vlammen werd gered, schatte men de schade aan
de grootste drukkerij ter wereld op een kleine vier ton
(nu zou dat 40 miljoen gulden zijn). De drukkerij kon na
deze ramp nooit meer het oude niveau halen. De
produktie van de Atlas Major werd noodgedwongen
beëindigd.
Op veilingen doen de originele exemplaren tot een half
miljoen gulden. Maar ook voor mensen met een
smallere beurs ligt het boek binnen handbereik; zij
kunnen voor zeven tot negen tientjes Blaeu!de Grote
Atlas van de Wereld in de 17e eeuw van Robas uit
Weesp aanschaffen.
De Nederlandse cartografie in
de zeventiende eeuw was be
roemd onder alle zeevarende na
ties. Jacob van Deventer, Gerard
Mercator, Simon Stevin en Jodo-
cus Hondius zijn slechts enkelen
van de in die tijd bekende carto
grafen. In dat rijtje horen Willem
Janszoon Blaeu (1571-1638) en zijn
zoon Johannes Blaeu (1599-1673)
zeker thuis. Vooral de door Johan
nes uitgegeven twaalfdelige Atlas
Major vestigde zijn reputatie,
maar ook die van de Nederlandse
cartografie in het algemeen.
De Grote Atlas (Atlas Major) be
stond uit 600 kaarten en is waar
schijnlijk slechts 300 keer gedrukt.
Soms wordt een origineel exem
plaar op veilingen aangeboden,
waarbij prijzen tot een half miljoen
gulden normaal zijn. Logisch,
want zelfs in zijn tijd kostte de in
gekleurde versie van de complete
atlas 450,- gulden. Dit staat in de
huidige tijd gelijk aan 45 mille. Al
leen de puissant rijken konden
zich die aanschaf veroorloven. In
onze tijd moéten vooral de univer
siteiten opbieden tegen privé-ver-
zamelaars. Dat is echter niet lan
ger noodzakelijk. Hoewel de com
plete serie vooralsnog onbereik
baar blijft is de Robas-uitgave van
Blaeulde Grote Atlas van de We
reld in de 17de eeuw voor vrijwel
iedereen te betalen.
Het moet worden gezegd, nog
nooit heeft de cartografie-uitgever
uit Weesp (Robas was tot voor kort
nog in Landsmeer gevestigd) zo'n
mooi boek gepubliceerd. De hon
derd op zwaar papier gedrukte
kaarten - het boek weegt vijf pond
- zijn zeer gedetailleerd, hebben
een prachtige kleurkwaliteit en be
naderen zodoende het origineel in
sterke mate. Het is ook de enige
manier die recht doet aan de oor
spronkelijke atlas. Een aantal van
de in Blaeus werkplaats geprodu
ceerde kaarten zijn van zo'n won
derbaarlijke schoonheid, dat elke
simpele reproduktie afbreuk doet
aan de maker.
De Atlas Major kent een lange ont
staansgeschiedenis. In 1631 gaven
vader en zoon Blaeu de Appendix
Theatri A. Ortelii et Atlantis G.
Mercatoris uit. waaruit Blaeus am
bitie bleek om een grote wereldat
las te maken. De uitgave van de
Novus Atlas (207-208 kaarten in
vier talen» was een succes'en de fa
milie moest uitkijken naar een gro
ter pand. Dat pand werd aan de
Bloemgracht gevonden, waar de
voor die tijd grootste drukkerij ter
wereld tot stand kwam.
De Duitser Philip von Zesen
schreef (in 1664): „Aan de Bloem
gracht, bij de derde brug en de der
de zijstraat, staat de wereldbe
roemde uitgeverij van de heer Jo
hannes Blaeu, raadslid en schepen
van deze stad. In de drukkerij
staan negen persen voor het letter
drukken, die genoemd zijn naar de
negen muzen, zes persen voor het
drukken van koperplaten en er is
ook een lettergieterij. Het pand
heeft een breedte van 25 meter en
strekt zich uit over 400 meter."
Reputatie
Tegen die tijd was de reputatie van
Blaeu al lang gevestigd. Willem
Janszoon Blaeu, die waarschijnlijk
in Alkmaar is geboren, had zich in
1605 in Amsterdam gevestigd en
daar een werkplaats voor het ma
ken van wetenschappelijke instru
menten en globes geopend. Blaeu
moet een bekend wetenschapper
zijn geweest, anders had de Deense
astronoom Tycho Brahe hem
nooit tot assistent in zijn astrono
misch observatorium benoemd
H594). In Amsterdam ging Blaeu
zich ook op het drukken van we
tenschappelijke. theologische en
literaire (zoals die van zijn vriend
Joost van den Vondel) geschriften
toeleggen. Blaeu werd de officiële
cartograaf van de Verenigde Oost-
indische Compagnie (VOC).
Johannes Blaeu studeerde rechten
te Leiden en kwam na verloop van
tijd in het familiebedrijf. Bij de
dood van zijn vader 1638) werd hij
de VOC-cartograaf. Tot de dood
van zijn broer Cornelis (in 1644)
werkte hij met deze samen. Hij zou
later worden geholpen door zijn
drie zoons. In 1651 werd hij de eer
ste drukker in de Amsterdamse
Schepenbank. Hij overleed, waar
schijnlijk mede als gevolg van de
brand in 1672. binnen een jaar na
de ramp.
De Atlas Major was in de eerste
plaats een pronkstuk. Rijke bur
gers plaatsten opengeslagen ex-
De Schermer, één van
de kaarten waarmee
Blaeu in de 17e eeuw
furore maakte.
De Blaeu-atlas, zoals
die in het
provinciehuis in
Middelburg is te
bedonderen,
foto Ruben Oreel.
Detail van de
randversiering van één
van de kaarten in de
Blaeu-atlas.
V 'ki -■
Vi 1
emplaren van de atlas op opvallen
de plaatsen om anderen te im
poneren. Vooral de bladzijden met
de wereldkaart en de kaarten van
Europa. Sleeswijk-Holstein. Brit-
tannia. Afrika. Amerika. Paraibo
(Brazilië), het Escorial en Azië wa
ren populair. Deze 'showkaarten'
waren voorzien van sierranden
(met stadsplattegronden of perso
nen erop) en een fries (decoratieve
bovenrand). Hollanders zullen wel
licht ook de prachtig gedetailleer
de kaart van Germania inferior,
met een serie zeilschepen op de
Noord- en Zuiderzee, hebben ge
toond. In feite maakt het weinig
uit: elke kaart heeft hoge illustra
tieve waarde en mag worden ge
toond.
Hoewel Johannes Blaeu. als offi
ciële VOC-cartograaf. over de
nieuwste informatie beschikte,
heeft hij deze kennis lang niet al
tijd gebruikt. Een aantal van de in
de atlas opgenomen kaarten is ge
baseerd op afbeeldingen die tot
een eeuw oud waren. Deels zijn de
kaarten overgetekend. waarbij
cartouches en andere illustraties
het idee geven dat een nieuwe
kaart is geproduceerd. Dit alles
versterkt de indruk dat de atlas
vooral op decoratieve waarde is ge
schat.
Schermer
Hoe gedetailleerd de kaarten zijn.
kan worden geïllustreerd aan de
hand van de kaart van de Scher
mer. In een deel van de kaart waar
op geen topografische gegevens
staan, staat de tekst: ..Dit Scher
mer Eyland wel in sich selven
kleyn van omvang, maer effen wel
een ryck en seer gesegent Eylandt
vervatende vijff treffelijke en (door
der Inwoonderen Handel) ver-
maerde dorpen, als Graft Ryp
Gragtdyck. Schermer ende Seher-
merhorn behalven noch enige
voorneme Buerten. de Inwoonde
ren generen haer wel ten dele met
de landtbouwerye maer alder-
meest met de Rederye ter zee in-
sonderheyt met de Buys ofte Ha-
ringh vangst.''
De Grote Atlas is in samenwerking
met de Royal Geographical So
ciety in Londen gemaakt. Het
boek is twee jaar geleden in het En
gels gepubliceerd. John Goss.
voormalig cartografisch adviseur
van het veilinghuis Sotheby's, se
lecteerde de kaarten, schreef een
summiere inleiding en aanvullen
de teksten bij het kaartmateriaal.
Hoewel de atlas nog 500 andere
kaarten bevat, is het niet de bedoe
ling dat deze ook weer in druk zul
len '-erschijnen
Gert Jan Onrust
Blaeulde Grote Atlas van dc Wereld in
de 17eeeuw. Inleiding, aanvullende tek
sten en kaartselectie door John Goss
Voorwoord door Peter Clark iconserva
tor Royal Geographical Society. Lon
den 224 bladzijden in kleur Uitgege
ven door Robas. Weesp. m samenwer
king met de Royal Geographical So
ciety. Londen Prijs f69.50 bij voorinte
kening),/ 89,-1 winkelverkoop).
Er bestaan pessimisten die
John Cage nog tijdens zijn
leven het eindstation van de
westerse muziekontwikkeling
hebben genoemd. Het argu
ment: een componist die. bear
gumenteerd en wel, de stilte tot
muziek verheft, geeft de toon
kunst een onomkeerbare sta
tus. Een argument dat je wis
kundig zou kunnen proberen te
onderbouwen - 'nul' blijft bij el
ke vermenigvuldiging 'nul' -
maar meer acceptabel is de
constatering dat Cage met zijn
filosofieën de cirkel van de mu
ziekgeschiedenis defintief ge
sloten heeft. Immers: het be
ginpunt is het eindpunt gewor
den.
Aan de meest essentiële muzi
kale discussie van de twintig
ste eeuw zal met het overlijden
van John Milton Cage (79) op 12
augustus 1992 waarschijnlijk
geen einde zijn gekomen Inte
gendeel zelfs: de komende we
ken zullen de eigenzinnige,
maar in veel gevallen plausi
bele ideeen van de Amerikaan
se componist tijdens de aan
zijn werk gewijde festivals in
Groningen (gisteren begonnen,
tot 15 september) en Eindho
ven (zaterdag 19 september)
veel stof tot napraten geven
Algemeen wordt John Cage be
schouwd als één van de belang
rijkste muzikale vernieuwers
van deze eeuw. Cage was bo
vendien onthutsend veelzijdig;
behalve componist was hij
dichter, beeldend kunstenaar
en bovenal bedenker van
nieuwe klankbronnen. Zo ont
wierp hij de 'prepared' piano,
introduceerde hij het toevals-
element en schreef hij 'muziek'
waarin de luisteraar gedwon
gen wordt (soms ook. soms al
leen) de geluiden van de omge
ving tot zich te nemen.
Directe aanleiding voor de eve
nementen in Groningen en
Eindhoven was de tachtigste
verjaardag van Cage, maar
zover heeft het niet mogen ko
men. Los van welke gevoelens
over zijn dood dan ook. zullen
de organisatoren van beide fes
tivals zich binnenskamers in
de handen gewreven hebben
om het onbedoeld zeer actuele
karakter van hun initiatieven.
Saillant en bepaald niet onin
teressant detail in het geval
van Eindhoven is nog het feit
dat het programma van deze
eendaagse manifestatie in zijn
laatste levensjaar door de com
ponist zelf - samen met de be
vriende trombonist en compo
nist James Fulkerson - werd
samengesteld.
Stilte
Het Groningse festival 'But
what about the noise.John
Cage 1912-1992'. een initiatief
van de Stichting Prime in sa
menwerking met De Ooster
poort en het plaatselijk conser
vatorium. heeft aan elk van de
festivaldagen een thema opge
hangen. waarbij de vrijdag
(vandaag) is gereserveerd voor
de componist van de, inmid
dels eeuwige, stilte. Een stilte,
die volgens de Groningse orga
nisatie overigens niet „een af
wezigheid van geluid, maar een
afwezigheid van intentie"
wordt genoemd. Derhalve die
dag, naast bijvoorbeeld 'Bird
Cage' („12 tapes to be distribu
ted by a single performer in a
space in which people are free
to move and birds to fly"), veel
minimal music tijdens een con
cert van het Noord Nederlands
Orkest. Daarin gaan werken
van Cage de confrontatie aan
met stukken van onder meer
Erik Satie, Ivo van Emmerik en
Louis Andriessen.
De andere dagen in Groningen
zijn gewijd aan het hoorspel
'Roaratorio' (12/9. een co-pro-
duktie met de WDR). Cage's
werken voor percussie (13/9).
'de tijd' 14/9) en tot slot de 'live
-electronics' (15/9). Uitvoeren
den zijn onder meer studenten
van het conservatorium, de
New Yorkse slagwerkgroep
Talking Drums, het strijkwar
tet Prime, het saxofoonkwar
tet Les Boréades. het Ives En
semble en de 'geluidskunste
naar' David Tudor.
Interessant aan het Groningse
programma is het het feit dat er
een flink aantal Nederlandse
en zelfs wereldpremières wor
den gebracht. In de laatste ca
tegorie vallen maar liefst
twaalf werken van vier jonge
Nederlandse componisten De
nieuwe stukken zijn van Ron
Ford. Andries van Rossem,
Henk van der Meulen en Ivo
van Emmerik, die elk drie com
posities inbrengen. Van John
Cage zelf beleven twee versies
van de compositie 'Four' uit
1991 en 1992 hun Nederlandse
première
Parallel aan het muzikale pro
gramma van But what about,
the noise...' is in het Centrum
Beeldende Kunst in Gronin
gen een unieke tentoonstelling
te zien van beeldend werk van
Cage. Centraal daarin staan
een aantal recente aquarellen,
maar ook toont deze eerste so
lo-expositie van Cage in Neder
land enkele oudere litho's en
etsen.
Portret
In het zojuist geopende Mu
ziekcentrum Frits Philips in
Eindhoven staat John Cage op
zaterdag 19 september cen
traal in een twaalf uur durend
programma. Dit 'Portret van
John Cage' is onderdeel van
het Eindhoven Festival dat
ook elders in de stad culturele
evenementen oplevert. Van de
componist zullen ruim veertig
werken non-stop en vaak ge
lijktijdig in verschillende ruim
ten worden uitgevoerd. Andere
facetten van Cage komen aan
bod in onder meer een video-
prgramma dat speciaal voor
deze dag werd samengesteld.
Uitvoerenden in Eindhoven
zijn onder anderen de zangeres
Lucia Meeuwsen, de celliste
Frances-Marie Uitti. The Bar
ton Workshop van trombonist
James Fulkerson. het Dufy
Kwartet, de Nieuwe Slagwerk
groep Amsterdam en de Studio
voor Electro-Instrumentale
Muziek (Steim). De Cage-dag
wordt vrijdag 18 september
voorafgegaan door een Ameri
kaans programma van het
Aquarius Ensemble onder lei
ding van Lues Vis. Behalve van
Cage wordt dan ook muziek ge
speeld van Crumb en Feldman.
Tom Ruijfrok
But what about the noise John
Cage 1912-1972. tot 15 september op
diverse lokaties in Groningen. In
lichtingen: 050-131044.
Portret van John Cage op 19 sep
tember in het Muziekcentrum Frits
Philips Eindhoven Inlichtingen:
040-463046.
De vorige maand overleden componist John Cage, gefotogra
feerd in Middelburg waar hij gast was van hel Festival Nieuwe
Muziek. foto Wim Riemens
