Eindelijk een koloniale film
Eerst moest het puin weg
PZC
Oeroeg als filmheld
kunst cultuur
Steve Forbert
VRIJDAG 29 MEI 1992 sb 30
Het koloniale verleden ligt nog altijd gevoelig.
Tot nu toe heeft geen Nederlandse producent
zich aan de verfilming gewaagd van dat stukje
weinig verheffende historie in Indonesië. Met de
verfilming van Oeroeg van Hella S. Haasse -
volgend jaar in de bioscoop - komt daarin
verandering. Pieter van Lierop nam een kijkje op
de set op tropisch Java en trof een enthousiaste
Jeroen Krabbé.
Wimpels in de kleur van ons vorsten
huis. Vlaggetjes en lampionnen op
staken worden tot papperige repen gere
ten door lauw aanvoelende slagregens. De
aarde wordt nog feller oranje dan hij van
nature al is. Het is Koninginnedag. Zodra
het droog wordt, begint het te dampen in
het dal en wordt het snel benauwd. Ne
velslierten kruipen over de sawah's en
theevelden en trekken omhoog naar de
flanken van de berg Gedé. Maar de fees
tende oranjeklanten onder hen Jeroen
Krabbé en Marjon Brandsma laten zich
niet frustreren in hun vreugde ter meer
dere eer en glorie van de jarige vorstin.
Op de veranda van de plantage-woning
Parakan Salat krijgt iemand het lumi
neuze idee om met het hele gezelschap te
gaan zwemmen in een nabij bergmeer. Al
begint de avond te vallen en hangt er on
heil in de lucht, men maakt zich reisvaar
dig en bestijgt een open Mercedes met
museumwaarde.
Het mag duidelijk zijn dat we het niet heb
ben over de koude Koninginnedag die Ne
derland een maand geleden liet zaklopen
met twee truien aan. We hebben het over
een snikhete Koninginnedag die u over
een jaar in de bioscoop voor ogen krijgt
getoverd en die verondersteld wordt zich
te hebben afgespeeld op tropisch Java. In
de jaren dertig wel te verstaan, want te
genwoordig zijn de verjaardagsfeestjes
van de Hollandse vorstin nogal uit zwang
geraakt in die contreien.
Jeugd
Dat was anders in de tijd dat Hella Haasse
haar jeugd doorbracht in Nederlands In-
die, zoals het toen nog heette, en logeerde
op dezelfde plantage, een klein uur rijden
van Sukabumi, waar nu regisseur Hans
Hylkema zijn camera opgesteld heeft
staan.
Het is een raadsel waar op die nogal geïso
leerde plek de honderden inlanders van
daan zijn gekomen, die dag-in-dag-uit
vanaf een klein landweggetje over de heg
de filmverrichtingen gespannen volgen.
Koddebijers proberen te voorkomen dat
de nieuwsgierigen met veelkleurige pa
raplu's die soms ook als parasols dienst
doen - tot in het blikveld van de camera
zullen opdringen. Een minuscule uitspan
ning doet voortreffelijk zaken met zoetig
ruikende versnaperingen. Alom hangt de
geur van kruidnagel-sigaretjes.
Een groep van twintig Soendanese vrou
wen, in schitterend witte gewaden, zit op
een graskant geduldig te wachten om te
kunnen figureren in een scène waarvoor
vandaag geen tijd meer zal zijn. Want de
avond valt snel in Sukabumi en ook de
tropische stortregens kennen geen ge
nade met Europese draaischema's. Maar
de ongewone hoeveelheid neerslag voor
deze tijd van het jaar, de eigenlijke moes
son-tijd is lang en breed voorbij, zorgt wel
dat het landschap er oneindig veel lieflij
ker en groener bij ligt dan Hans Hylkema
het zich ooit gedroomd kan hebben.
Hylkema verfilmt Oeroeg. het 'boeken
week-geschenk' van 1948. waarvan toen
nog geraden moest worden wie die roman
eigenlijk geschreven had. Willy Corsari
misschien, of Kathinka Lannoy, Maurits
Mok wellicht of toch Hella S. Haasse? Het
was laatstgenoemde dus, maar denkelijk
bent u nu te laat voor inzending.
Dezelfde plantage vormt trouwens ook de
lokatie waar Mevrouw Haasse haar
nieuwe roman De Heren Vail De Thee ge
situeerd heeft. Ten behoeve van de film is
een ploeg decorateurs wekenlang bezig
geweest om Parakan Salat te herstellen in
vroegere 'tempo doeloe'-luister. De vloe
ren en muren zijn vernieuwd. Er is een
dakkapel bijgebouwd. De buitenkant
kreeg een degelijke schilderbeurt. In de
tuin, omzoomd door bananebomen en ko
kospalmen, zijn bloemenborders, een fon
teintje en zelfs een tennisveld aangelegd.
Boekenlijst
Oeroeg is een van de bekendste romans
uit de moderne Nederlandse literatuur.
Ook omdat het boek zo makkelijk lees
baar is en lekker dun, ontbreekt het werk
op vrijwel geen enkele boekenlijst van
middelbare scholieren. Maar de kenners
zullen opkijken van de verfilming. Omdat
Hylkema er in nauwe samenwerking met
scenarist Jean van de Velde en met de
zegen van Mevrouw Haasse - een zeer
vrije bewerking van heeft gemaakt. Toen
de roman geschreven werd, in 1947, vorm
de 'ons Indië' nog geen afgesloten hoofd
stuk. De kolonie stond in vuur en vlam en
de schrijfster keek terug op een verleden
vol verwarring. Hartroerend schetste ze
de bijzondere band tussen een Hollandse
jongen (niet bij naam genoemd) en diens
inlandse vriendje Oeroeg. Samen waren
ze opgegroeid, maar onafwendbaar nood
lot dreef hen uiteen, tot ze na de tweede
wereldoorlog beiden volwassen gewor
den tegenover elkaar komen te staan
als vijanden tegen wil en dank.
Hans Hylkema: „Ik zie het verhaal als een
metafoor. De ik-persoon van het boek
staat voor ons, Nederlanders. En voor mij
is Oeroeg eigenlijk Soekarno. Ik heb het
altijd vreemd gevonden dat in 45 jaar tijd
nooit een Nederlandse film gemaakt is
over de dekolonisatie van Indie. Alleen
Ben Verbongs De Schorpioen ging er een
heel klein beetje over. Ik heb zeker zes jaar
met dit project rondgelopen en ik kan niet
zeggen hoe aangenaam het gevoel is dat
we nu eindelijk aan het opnemen zijn."
Het open einde van de roman getuigde an
no 1947 van zowel wijsheid als terughou
dende subtiliteit, maar zo'n einde is vol
gens Hans Hylkema niet te handhaven
voor een filmpubliek dat weet hoe de ge
spannen verhoudingen nadien hun beslag
hebben gekregen in de onafhankelijkheid
van Indonesië. De filmmakers, die nog een
maand voort moeten in dat land, lopen
niet te koop met hun meningen over het
recente ontwikkelingsgeld-conflict. Maar
ze lijken er niet rouwig om te zijn dat het
'Pronk-incident' een actuele extra lading
geeft aan belangrijke neventhema's van
de film: het onbegrip en de arrogantie van
de Hollander tegenover-de trots van de Ja
vaan. De film zal aandacht geven aan de
politionele acties en schokkende scènes
bevatten die de wreedheid tonen waar
mee geprobeerd is het onafhankelijk
heidsstreven in bloed te smoren. En Oer
oeg zal ervan worden beschuldigd de va
der van zijn jeugdvriend te hebben ver
moord.
Ballenjongen
Op de set worden de scènes uit de verschil
lende perioden door elkaar opgenomen, 's
Morgens zijn Ramelan Bekkema (als de
jonge Oeroeg) en Joris Putman (als de
even jonge ik-fïguur, voor de film Johan
gedoopt) in de weer bij het tennisveld,
waar Oeroeg door andere blanke jongetjes
tot 'ballenjongen' benoemd wordt. Dezelf
de avond is Johan tien jaar ouder gewor
den en neemt, nu gespeeld door Rik Laun-
spach, afscheid van zijn vader: Jeroen
Krabbe. Johan gaat in Nederland stude
ren. Vader en zoon zullen elkaar nooit
meer terugzien. Verbluffend zo overtui
gend als Krabbé in wit tropenpak een hoe
kige. zestigjarige planter tot in details
overtuigend neerzet.
„Sukabumi was een van de liefste plaat
sen in de Preanger; tegen de helling van
de Gedé gebouwd, in een heerlijk koel kli
maat, en uiteraard met veel hoogten en
diepten, maar vol bekoorlijke huizen, vol
groen, met een karakteristieke grote
aloen-aloen, een zindelijke Chinese ivijk
vol 'nieuwe toko's en ook de buitenbuurten
met de inlandse woningen idyllisch en ge
tuigend van welstand."
Dit citaat komt niet bij Haasse vandaan,
maar is afkomstig uit Het Land Van Her
komst van Eduard Du Perron die even
eens een deel van zijn jeugd in Sukabumi
gewoond heeft. Zijn beschrijving evenwel
klopt nog steeds aardig met het stadje
waar anno 1992 een blanke wandelaar nog
opzien baart en waar het straatbeeld ge
domineerd wordt door 'dokars' (kleine po
ny-koetsjes) en fraai beschilderde 'becaks'
(tot rijdende fauteuils omgetoverde bak
fietsen). In Sukabumi zijn, verspreid over
drie hotels, de medewerkers aan de film
Oeroeg ondergebracht.
Meest bekende acteurs uit de cast zijn Je
roen Krabbé, Josée Ruiter („dolblij dat ik
eindelijk weer eens in een film mag mee
spelen"), Martin Schwab (pas afgestu
deerd aan de toneelacademie en nu debu
terend als de oudere Oeroeg), Rik Laun-
spach, Peter Faber, Marjon Brandsma en
de in België plotseling populair geworden
Tom van Bauwel.
De aanwezigheid van Belgen op Java lijkt
verwonderlijk. De verklaring is dat de film
Oeroeg een negen miljoen kostende co
productie betreft waarin naast Nederland
(45 procent), ook België (45 procent) en
Duitsland (10 procent) deelnemen. Paul
Voorthuysen (van ondermeer Mijn Vader
Woont in Rio) is de Nederlandse produ
cent. met Erwin Provoost (van de films
van Urbanus en Dominique Deruddere)
als zijn Belgische collega.
De Belgen brengen ook nogal wat technici
in. zoals hun best gereputeerde camera
man Walther vanden Ende. Voor de Zuid-
Nederlanders zijn de aanpassingsmoei
lijkheden op Java aanmerkelijk groter
dan voor de Noord-Nederlanders. Voor de
Hollanders, gewend immers aan de Indi
sche keuken, vormt de catering op de set
een voortdurende bron van smakelijke
verrassingen. Maar De Belgen kregen het
zo moeilijk met die scherp gekruide kost
dat ze in een 'wok' olie gingen verhitten
om eigenhandig frieten te bakken.
Geesten
Filmen in de tropen, het is wel even wen
nen. De nachtelijke zwempartij, een sleu
telscène in het drama, werd niet bij Suka
bumi gedraaid, maar in de buurt van Cire-
bon, 30 kilometer van Jakarta. Voor men
er daadwerkelijk aan de slag ging, heeft de
Indonesische produktie-leider op zijn
knieën gelegen en gebeden om de geesten
van het meer te bezweren. Het schijnt te
hebben geholpen. Het vlot met de nachte
lijke zwemmers is voorbeeldig omgesla
gen en Oeroegs vader is volgens plan ver
dronken. Zonder dat er ook in het echt on
gelukken van gekomen zijn.
Minder verrukt is men van de exotische
effecten die de klimatologische wisselba
den, de soms verzengende zon, de muskie
ten en welig tierende salmonella-bacte-
rieën hebben op de gezondheid van de Eu
ropeanen. Buikloop, plotselinge koortsen,
huidverbrandingen en zonnesteek zijn
maar een paar van de klachten die de Bel
gische crew-arts overuren bezorgt. Een
keer moest hij een Brusselse journalist tot
bedaren zien te krijgen die een nacht lang
vergeefs had geprobeerd een monstrueus
grote pad uit zijn hotelkamer te verjagen.
De enige die zich in Sukabumi honderd
procent 'senang' schijnt te voelen, is Je
roen Krabbé. Maar hij is dan ook een rou
tinier die ook al eens in Zimbabwe gefilmd
heeft, in de moerassen van Florida en op
een eiland in de Stille Zuidzee.
Jeroen Krabbé: „Ik geniet hier met volle
teugen. Met de beelden die ik hier zie, de
kleuren, de fantastische landschappen
kan ik straks maanden vooruit voor mijn
schilderijen. Zoiets heb ik ook wel nodig,
want ik krijg volgend jaar een heel grote
expositie in Londen en zal daarvoor veel
nieuw werk moeten maken. Ik begin het
moment te naderen, vrees ik, dat ik zal
moeten kiezen tussen acteren of schilde
ren, want het gaat met alle twee eigenlijk
veel te goed. Maar hier op Java is het lek
ker ontspannend. Dat verrukkelijke eten
alleen al. Maar ook de mensen met wie ik
werken moet, deugen heel erg. Dat heb ik
ook wel eens anders meegemaakt."
„Speciaal plezierig vind ik het om samen
te acteren met Rik Launspach. Die speelt
de oudere Johan, mijn zoon. Rik is een jon
ge acteur die een heel grote toekomst kan
hebben. Een groot talent. Hij doet me he
vig denken aan de jonge Paul Newman."
Bijzondere film
„Ik heb er een vast vertrouwen in dat Oer
oeg een heel bijzondere film wordt. Ik ge
loof dat ze verbaasd waren toen ik meteen
'ja' zei tegen deze rol. Maar ik vond het
zo'n goed scenario. Dat is natuurlijk het
belangrijkst. Dan wil ik desnoods een rol
letje spelen van een paar minuten, zoals ik
in A World Apart heb gedaan. Overigens is
mijn vaderrol in de film Oeroeg belangrij
ker dan in het boek het geval was. In het
boek blijkt die man de oorlog niet te heb
ben overleefd, maar in de film wordt hij
vermoord, een cruciaal element in het dra
ma."
„Mijn personage is een wat contactge
stoorde man. Alle interesse die hij heeft,
zit in de plantage en in de thee. Kinderen
zijn er om netjes op te voeden: streng en
rechtvaardig. Nooit erbij stilgestaan dat
een kind zieleroerselen kan hebben. Maar
het is een man uit de vorige eeuw. Iemand
die niet wil dat zijn zoon zich met de inlan
ders bemoeit, want inlanders zijn er om
jou te dienen. Er wordt zo'n kerel beschre
ven in De Heren Van De Thee. En daar heb
ik hem eigenlijk op gebaseerd, die Hen
drik. Een stugge Hollander in een geïso
leerde situatie. Geen rotzak maar typisch
zo iemand zoals veel van die Nederlanders
hier geweest zijn. Ze hebben nooit de
moeite genomen om de inlanders te be
grijpen."
„Het is zo mooi dat men het boek in het
kader geplaatst heeft van de politionele
acties. De tijd zou er rijp voor moeten zijn
om dat taboe eindelijk eens te doorbre
ken. Het taboe over hoe we ons hier gedra
gen hebben. Watje te zien krijgt volgens
het scenario - is niet aangenaam. We zijn
hier als nazi's tekeer gegaan en dat was
vooral z9 vreemd omdat veel van de jon
gens die ze hier als soldaten naartoe stuur
den, tevoren bewust hadden meegemaakt
hoe het is om 'bezet' te zijn. Met executies
en met racisme als leidraad. En dan doen
ze hier hetzelfde. Niks geleerd! Heel goed
dat daar nu eindelijk is een film over ge
maakt wordt."
Pieter van Lierop
Twee concerten gaf hij tot nu toe in
Nederland en een groter verschil in
kwaliteit dan tussen die twee optredens
van Steve Forbert bestaat er niet. In 1978
stond hij voor een overdonderd publiek
in de koepelkerk van het Sonesta-hotel in
Amsterdam. Een avond om in te lijsten.
Een jong broekie in spijkerpak. Zo van
de straathoek geplukt. Met zelfgepende
nummers van een onfatsoenlijke
schoonheid en zeggingskracht.
Begin maart stond hij voor een
kwebbelend publiek in Paradiso. Een
ouder broekie met een kink in de kabel.
Technische problemen, maar ook
persoonlijke desinteresse resulteerden in
een concert dat de annalen niet zal halen.
Gelukkig dat de Cowboy Junkies zichzelf
vervolgens overtroffen, waardoor het
toch een mooie avond werd.
is gegaan. Alsof hij de onschuld van 'A-
live On Arrival' nooit heeft verloren.
„Dat waren inderdaad 'songs of innocen
ce'. De nieuwe hebben meer levenserva
ring in zich. Een song als 'Responsabi-
lity' zou ik tien jaar geleden niet hebben
kunnen schrijven. Maar er zijn wel con
necties. 'Thinkin' heeft veel overeen
komsten met 'You can't win 'm all'. Qua
inhoud komen ze overeen."
„'Alive On Arrival' heeft zich door de ja
ren heen het beste gehouden. De songs
zijn nog steeds goed. De meeste speel ik
nog steeds. Alleen 'Going down to Lau
rel' kan ik niet meer horen. Ik heb de
song uit het programma moeten gooien.
Even niet meer. Dank je."
Direct
Forbert vroeg Pete Anderson voor de
productie van The American In Me. „Pe
te Anderson maakt heel directe platen.
De manier waarop hij Michelle Shocked
en Dwight Yoakam produceerde beviel
me wel. Hij is op de song gericht. Hij heeft
bovendien een goed team van muzikan
ten om zich heen."
„Het centrale nummer op de plaat is
'The American in me'. Als ik je één song
moest laten horen die staat voor de rest
van de plaat, is het deze. In deze tien
songs zing ik over wat mensen in de Ver
enigde Staten momenteel doormaken.
Deze collectie is gebaseerd op wat ik de
laatste drie jaar op tournee door de VS
allemaal heb gezien."
„The American in me is een simpele titel,
maar de plaat zegt veel over mijn gevoe
lens ten opzichte van mijn land. Het zijn
persoonlijke observaties. Je probeert wel
ook voor een ander te spreken, je hoopt
dat mensen er zich in herkennen".
„Ik ben blij dat ik deze plaat nu gemaakt
heb. 'Streets Of This Town' was behoor
lijk persoonlijk. Ik voelde dat er in die
lijn nog meer in zat. Ik was nog niet klaar
met die thematiek. Ik wilde er bij The
American In Me dicht bij in de buurt blij
ven. Deze plaat is een logisch vervolg op
de vorige."
„Over wat er nu komt, kan ik niets zeg
gen. Ik hou er niet van vastgelegd te wor
den op een stijl en zodoende voorspel
baar te worden. Ik raak altijd geïrriteerd
als iemand weer begint over 'the new
Bob Dylan'. Zo iemand kijkt en luistert
niet naar waar ik nu mee bezig ben. Ik wil
niet dat men zegt: 'ik weet al wat Steve
gaat doen'. Soms hou ik er van met een
band te spelen; soms speel ik liever solo.
Ik wil niet getypeerd als een rondtrek
kende solo-minstreel."
„Ik hou ook van allerlei muziek. Van
Brian Eno, maar ook van Jimmie Ro
gers. Brian Eno zingt 'You don't miss
your water', dat ook door Gram Parsons
gezongen is, maar het is een soul-song
van William Bell. Van die dingen. Par
sons heeft een grote invloed op mij ge
had. Zijn stem, ja. Het belangrijkste was
zijn stem. Maar ik kan over Parsons wel
een uur praten. Laten we dat de volgende
keer maar doen."
„Om nog even over dat typeren terug te
komen. Wie wil er eigenlijk wel gety
peerd worden? Maar aan de andere kant
en in alle eerlijkheid: ik wil best beken
nen dat ik een singer-songwriter ben. Ik
speel Amerikaanse folk-rock, met blues
en een beetje country en rock 'n roll.
Daar heb ik geen probleem mee. Als ik
daarmee aan mijn eigen typering heb bij
gedragen, dan moet dat maar."
Theo Hakkert
Concert: 10 juni Vredenburg Utrecht (met
band)
foto G PD
Niet zeuren, laten we blij zijn dat Ste
ve Forbert (36) er nog is. Hij maakt
nog platen ook. Begin dit jaar verscheen
zijn zesde, getiteld The American In Me.
Een cd waarop weer iets van de glans van
vroeger valt te herkennen. Want het be
gon allemaal zo voortvarend met zijn de
buutplaat Alive on Arrival (1978) die in
het singer-songwriter-genre nog altijd
een standaardwerk is.
Vier elpees en een hit-single als 'School
girl' later, middenjaren tachtig, werd het
angstwekkend stil rond de folkie uit Me
ridian, Mississippi. Steve Forbert: „Ik
maakte een vijfde plaat voor CBS, maar
er ontstonden allerlei misverstanden.
Nergens om eigenlijk, maar uiteindelijk
hadden ze totaal geen zin meer in het he
le project. Ze wilden de plaat niet meer
uitbrengen. Het duurde jaren voor ik er
uit was, want ze wilden me ook weer niet
laten gaan. Dat was de belangrijkste re
den dat ik een tijdlang uit beeld was. Wat
veranderd is. is dat me dit niet meer zal
overkomen. Ik weet trouwens nog steeds
niet wat de reden was van die handelwij
ze. Dit soort dingen gebeurt gewoon
soms. Ik mocht niet eens de markt op om
te kijken of een andere maatschappij in
mij geïnteresseerd was. Maar ik wist wel
dat alles goed zou komen. Ik schreef veel
songs, ik trad veel op. Er zat wel degelijk
vooruitgang in. Ik moest gewoon even
puinruimen om vrij man te zijn."
Vertrouwen
„Ik was tevreden met de songs die ik in
die tijd schreef. Ik ben getrouwd in die
tijd. Er gebeurde genoeg. Voor mij ging
het werk gewoon door, al heb je er hier in
Europa weinig van gemerkt. Het ver
trouwen in mezelf heb ik dan ook nooit
verloren. Ik trad veel op en bereidde me
voor op een nieuw platencontract, dat er
uiteindelijk in 1988 kwam en dat jaar re
sulteerde in Street Of This Town en nu in
The American In Me. Er gingen veel din
gen goed. Ik herinner me dat ik het num
mer "Search your heart' schreef. Daar zit
een brug in van 32 maten. Ongewoon
voor mij, maar het was gemakkelijk te
schrijven. Ik hou van die brug. Ik hou
van dat nummer."
Er zijn betere praters dan Steve Forbert.
Het kleine mannetje in de lege hotelbar
last lange pauzes in in zijn antwoorden.
Soms komt hij drie vragen later met het
tweede deel van het antwoord op een eer
dere vraag. Alsof hij niet al vijftien jaar in
het vak zit en over bergen en door dalen
Steve Forbert: Ik wi I best bekennen dat ik een singer-songwriter ben.
foto G PD
Oeroeg op de set, met Ramelan Bekkema als de jonge held.
