Het lichaam is de kern
Klassiek enfant terrible
h 911 a n d
f e 21 i v a l
Russische muziek op drift
Hamlet uit
Tel Aviv
PZC kunst cultuur
VRIJDAG 29 MEI 1992
Shakespeare leverde de tekst,
maar een decor ontbreekt en
requisieten zijn er nauwelijks. De
P acteurs kleden zich in tijdloze
kostuums en spreken drie uur lang
alleen maar Hebreeuws. Dat de
N voorstelling van Hamlet door het
Itim Ensemble uit Tel Aviv
niettemin geestdriftig is ontvangen
in landen als Duitsland en Amerika,
zegt wel iets over de capaciteiten
van het gezelschap.
Na een voorstelling in de Brooklyn
Academy of Music schreef Mel Gus-
sow in The New York Times: „De acteurs
zijn zo ingespeeld op wat hun rol lichame
lijk verlangt dat men de voorstelling zon
der vertaling kan zien en toch precies weet
wat er gebeurt. Shuly Rand als Hamlet
heeft de intensiteit van een Jonathan Pri
ce, of hij nu op een stoel zittend somber
zijn moeder en Claudius gadeslaat, of tem
peramentvol duelleert."
In Duitsland was de Hamlet uit Tel Aviv
de ontdekking van het Braunschweiger
theater-festival Formen'90. Ook daar nam
het publiek moeiteloos de taalbarrière. Na
afloop waren er 'Sturmische Ovationen,
Bravorufen und Getrampel'. En waarom
zou het in Amsterdam anders gaan?
Wie het avontuur aandurft doet er goed
aan tijdig te reserveren, want de inrich
ting van het toneel sluit grote aantallen
toeschouwers uit. Het publiek zit in hoog
uit drie rijen dik aan drie kanten om het
schouwtoneel, op gelijke hoogte met de
spelers. De vierde kant is een zwarte
muur, waartegen acht stoelen staan.
Daarop wachten de acteurs hun beurt af.
Hamlet zit aan het begin van de voorstel
ling verscholen tussen het publiek.
In het midden van de zwarte speelvloer
bevindt zich als centrum een lichte cirkel
van drie meter doorsnede. Maar de hande
lingen verplaatsen zich soms naar de peri
ferie van de vloer en de geest van Hamiets
vader (Amnon Douieb) verschijnt zelfs
achter de toeschouwers.
Als de geest en Hamlet elkaar ontmoeten
komt de schok hard aan, ook bij de toe
schouwers. De confrontatie is bij het Itim
-ensemble aanzienlijk meer dan alleen
maar een spirituele ervaring. De geest om
helst Hamlet in de cirkel en er volgt een
heftige lijfelijke krachtmeting met een bij
na sexuele dimensie. Het begin van een
avond vol verrassingen.
Het is te zien dat regisseuze Rina Yerus-
halmi carrière heeft gemaakt als danseres
en choreografe. Ze speelde en regisseerde
onder meer bij het Newyorkse LaMaMa
Theatre. Nog altijd werkt ze een deel van
het jaar aan de overkant van de oceaan, al
koestert ze vage plannen om iets in Eu
ropa te ondernemen.
Dat een buitenlands publiek de Israëli
sche Hamlet kan waarderen betekent niet
dat Rina Yerushalmi Amerikanen, Duit
sers of Nederlanders in gedachten had
toen ze in 1989 met de instudering begon.
Drie jaar na de première is er trouwens
nog wekelijks een opvoering in Tel Aviv.
Shakespeare, zegt ze, is van groot belang,
zowel voor de acteurs als voor het Israëli
sche publiek. Haar bewerking volgt de
klassieke Hebreeuwse vertaling van Avra-
ham Slonsky. Voor de verleiding de tekst
aan te passen aan de actuele toestand in
Israël hoefde ze niet te bezwijken omdat
Hamlet de Israëli's ook zonder een drasti
sche bewerking een spiegel voorhoudt.
„To be or not to be", trouwens het hele
thema van doden of gedood worden,
speelt in Israël een belangrijke rol.
Rina Yerushalmi: „In onze versie drinkt
Hamlet aan het eind van het spel vrijwillig
de gifbeker leeg. Daarmee wordt duidelijk
gemaakt dat hij sterft uit vrije wil en niet
omdat Laertes in het duel zijn dood ver
oorzaakt. Als hij de koning heeft gedood
wil hij ook zelf sterven omdat hij het niet
de moeite waard vindt door te leven. Ham
let wilde in feite een evenwicht bereiken
tussen redelijkheid en emotie om op dat
niveau te kunnen handelen. Als Israëli
vind ik dat belangrijk. Wij bevinden ons in
een situatie van doden of gedood worden.
Daar is niets rationeels aan, ook al doen
veel mensen hun best om dat zo voor te
stellen. In Israël speel je voor een publiek
dat meent dat overleven ten koste van al
les moet gaan. En Hamlet zegt: nee, het is
het niet waard. Hij pleegt geen zelfmoord
uit passie of melancholie, hij is volkomen
nuchter."
Keuze
Volgens Yerushalmi is Hamiets probleem
niet dat hij aanvankelijk geen keuze kan
maken. „Hij maakt een keuze, namelijk
dat hij in leven wil blijven, hoewel hij dat
nergens letterlijk zegt. Als de koning Ro-
sencrantz en Guildenstern stuurt om hem
te vermoorden slaagt Hamlet erin hen te
doden en zelf te overleven. De vraag is nu.
hoe in leven te blijven op een manier die
het leven de moeite waard maakt? Wraak
is een ideologie die hij absoluut aan
vaardt, maar hij wil niet alleen op basis
van passie wraak nemen, maar ook op ba
sis van een zekere redelijkheid. En die
twee samen, dat lukt niet."
In de Israëlische Hamlet is Polonius (Shlo-
mo Sadan) de karikatuur van een ambte
naar, met regenjas, gleufhoed en akten-
tas. Koningin Gertrude (Pnina Bradt),
Hamiets moeder, vrijt op de grond liggend
met haar voormalige zwager en pas ge
kroonde koning Claudius (Efron Etkin).
„Het lichaam is de kern van de zaak",
meent Rina Yerushalmi. „Het draagt je
hele levensgeschiedenis met zich mee, en
de geschiedenis van je voorouders. Je hele
geschiedenis zit in je lichaam. De geest
van zijn vader probeert Hamlet duidelijk
te maken hoe hij moet leven. Die bood
schap wordt in het stuk volstrekt lichame
lijk overgebracht. Het is geen sexuele rela
tie. maar de vader omhelst de zoon en die
blijft voor eeuwig gevangen in de omhel
zing."
Rustplaats
De grootste vrijheid veroorlooft de regis
seuze zich tegen het eind van de voorstel
ling, als ze het vierde en vijfde bedrijf in
eenschuift. Hamlet staat op de begraaf
plaats, waar een grafdelver de laatste
rustplaats gereed maakt voor Ophelia
(Dina Blei). Tegelijkertijd zet in de cirkel
de koning zijn plan uiteen om Hamlet te
doden. Rina Yerushalmi meent dat die
oplossing de vaart in het stuk houdt. „Ik
weet niet of het een verbetering is, maar ik
vond het noodzakelijk voor een publiek in
onze tijd om die twee dingen samen te
brengen. Bovendien intrigeerde me de
idee dat iemand een moord beraamt ter
wijl het slachtoffer ervan op de begraaf
plaats staat. In onze versie nemen alle ac
teurs deel aan het laatste bedrijf, ook de
dan al gestorven Ophelia. Rosencrantz
(Chanan Ben Shabat) en Guildenstern
(Noam Ben Azar). Ze moeten er bij zijn
want ze zijn zowel oorzaak als gevolg. Bo
vendien neemt Hamlet afscheid van ieder
een die een rol heeft gespeeld in zijn leven.
Iedereen kijkt naar zijn sterven. We gaan
dan van werkelijkheid naar theater."
Pas als Hamlet de tijd gekomen acht
drinkt hij de gifbeker leeg. Dan loopt hij
naar een hoek van het toneel, waar de
doodgraver op hem wacht.
Ad Bloemendaal
Holland Festival. William Shakespeare, Ham
let, regie: Rina Yerushalmi. Itim-ensemble van
het Cameri Theater uit Tel Aviv. Amsterdam,
Bellevue, 23,24, 25, 26 en 27 juni. aanvang 19.30
Niet Zeus, maar Kronos was de
Griekse oergod. In mytholo
gische tijden bracht hij als eerste
orde in de chaos en verslond hij
zijn kinderen om te voorkomen
dat ze hem van de troon zouden
stoten.
Het Kronos Quartet, in 1973 opge
richt door de uit Seattle afkom
stige violist David Harrington,
kan zich zo langzamerhand beroe
pen op een vergelijkbare rol in de
wereld van de eigentijdse muziek.
Kronos gaat door voor een klas
siek strijkkwartet met een buiten
gewoon scherpe blik voor goede
muziek. Een groep ook met aan
dacht voor de aankleding van een
concert.
Bij hun concerten wordt niet
beleefd geapplaudisseerd,
maar hard op de vingers gefloten
en om 'we want more' geroepen.
Als er een ensemble is dat zich bui
ten de klassieke muziekwereld res
pect heeft verworven, dan moet de
naam van het Amerikaanse Kro
nos Quartet wel vallen.
Voor een belangrijk deel vloeit die
publieke en kritische waardering
voort uit de zeer brede muzikale
belangstelling van het viertal. Het
Kronos Quartet - primarius David
Harrington, violist John Sherba,
altviolist Hank Dutt en celliste
Joan Jeanrenaud - speelt alles 'zo
lang het maar een muzikale uitda
ging is om het te spelen', zoals Har
rington zijn uitgangspunt aan
duidt. „En zolang het geschikt is
voor strijkkwartet", voegt hij er -
niet overbodig - aan toe.
Bij concerten van Kronos word je
daarom niet alleen geconfronteerd
met Het Derde Strijkkwartet van
Béla Bartök of Kwartet nr. 8 van
Dimitri Sjostakovitsj, maar ook
met muziek die haar oorsprong
niet heeft in de westerse klassieke
muziek. Tangokoning Astor Piaz-
zolla bijvoorbeeld schreef Five
Tango Sensations met de vier, in
San Francisco woonachtige, mu
sici in gedachten. Phil Glass, toch
ook niet de minste, componeerde
het vierdelige Company. Maar er is
méér.
Trendy
Waar een degelijk klassiek strijk
kwartet zich enkel concentreert op
de uitvoering van de muziek, han
teert Kronos een aanpak die van
de popwereld lijkt te zijn afgeke
ken.
De kleding is niet het traditionele
rokkostuum, maar trendy, knap
Het Amerikaanse Kronos Kwartet: Het oor bepaalt wie het krachtigst
te keer mag trekken. fotoGPD
ontworpen en slim gekozen indivi
duele kledij. Celliste Joan Jeanre
naud toonde dit voorjaar tijdens
een recital in het Amsterdamse
Concertgebouw een paar prettige
onderdanen in een krap bemeten
hot pantsje.
„Je kunt het buitenmuzikale ele
menten vinden", zegt Harrington,
„maar het oog wil ook wat. Ik besef
dat ik met zo'n opmerking kan
worden uitgekotst door wat be
houdender collegae, maar het
staat hen vrij om zich er niet druk
om te maken. Wij doen dat wèl."
Om dezelfde reden neemt Kronos
ook plaats op prachtige stoeltjes -
een soort troontjes - naar Frans
design, en wordt een recital stee
vast uitgelicht.
Als je in een dergelijke context het
kwartet een muzikale reis ziet af
leggen van Jimi Hendrix' mooie
Purple Haze, via de krankzinnig
drukke impressies die John Zorn
maakte van zijn woonplaats New
York, naar de hoekige quasi-tango
die jazzgrootheid Ornette Cole
man schreef, via de bijna religieus
aandoende noten van de Estse
componist Arvo Part naar een im
pressie van eigentijdse Afrikaanse
muziek, dan wil je mee op onder
zoek. Kronos in concert, dat is
zoiets als tijdens één exclusieve
reis een bezoekje brengen in de
Grand Canyon, een kerkdienst
meemaken in de Baltische staten
en het nuttigen van Afrikaanse kip
in Senegal.
Het Amerikaanse blad Rolling Sto
ne noemde het Kronos Quartet om
die globale (in de zin van mondiale)
benadering van muziek ooit The
New Fab. Redacteur Robert Pal
mer: „Kronos deed de klassieke
wereld evenzeer opschrikken, als
the Fab Four (The Beatles) de pop
wereld." Geen wonder dat er op de
vingers gefloten wordt bij Kronos.
Kamergeleerde
„Ach", zegt David, „lang geleden
hebben wij de afspraak gemaakt
dat ik niet de leider van het kwar
tet ben. Op ieder moment van de
partituur dicteert naar onze
smaak en overtuiging de muziek
zelf wie er moet leiden. Als J ohn, de
andere violist, toevallig de belang
rijkste melodielijnen speelt in Six
Bagatelles van Anton Webern, en
dat blijkt uit de muziek zelf, dan
leidt hij. Het oor bepaalt wie het
krachtigst te keer mag trekken. Je
moet de muziek zelf laten regeren,
niet de status van de musicus."
John Oomkes
Holland FestivalKronos Quartet, don
derdag 11 juni. Concertgebouw Amster
dam, 20.15 uur.
Het Holland Festival 1992 (1
tot en met 30 juni in Amster
dam) wordt maandag 1 juni in het
Amsterdamse Concertgebouw ge
opend met muziek, dans en film.
Van Karlheinz Stockhausen staat
Michaels-Gruss op het program
ma. Het Nationale Ballet danst
Trois gnossiennes in een chorogra-
fie van Hans van Manen. De Russi
sche componiste Galina Oestvols-
kaja is vertegenwoordigd met
Compositie nr. 3 Benedictus qui ve-
nit in een uitvoering van het
Schönberg Ensemble onder lei
ding van dirigent Reinbert de
Leeuw. Datzelfde ensemble speelt
ook de Kammersymphonie van
Franz Schreker. Nieuw Sinfoniet-
ta Amsterdam is van de partij met
Sérénade en ré van Igor Stravins
ky. Het hart van het openingspro
gramma wordt ingenomen door
de uit 1929 daterende film Lap'tite
Lily van Alberto Cavalvanti.
De Italiaanse componist Luigi No-
no (1924-1990), in de jaren vijftig
met Pierre Boulez en Karlheinz
Stockhausen de angry young men
van de serieuze muziek, staat cen
traal in de muziekuitvoeringen
tijdens de festivalmaand.
Russische en Baltische componis
ten zijn evenals voorgaande jaren
goed vertegenwoordigd. Extra
aandacht is er voor de componiste
Galina Oestvolskaja (12 en 13 ju
ni).
De opera Dienstag aus Licht, on
derdeel van de zevendelige cyclus
Licht van Stockhausen wordt om
schreven als een ritueel muziek-
theaterwerk. Het Schönberg En
semble presenteert een aantal ka
meropera's van Darius Milhaud.
Verder ruime aandacht voor de
Duitse toneelschrijvers Heinrich
von Kleist, C. F. Hebbel en Johan
Wolfgang von Goethe. De Israëli
sche Hamlet van het Itim Ensem
ble belooft spraakmakend te wor
den.
Het Nederlands Dans Theater, het
Nationale Ballet en On stage, on
Screen brengen diverse choreo
grafieën van Hans van Manen op
de planken. In de Meervaart is van
20 tot en met 30 juni een fototen
toonstelling te zien van Van Ma
nen, de Piet Mondriaan van het
ballet.
h 9 n a n d
f e 21 i v a
Elmer Schönberger (rechts) en José Voermans: Het Russische muziekle
ven is in een staat van ontreddering geraakt. foto Roland de Bruin
Het Holland Festival presen
teerde in 1989 een verrassend
programma met Russische com
ponisten en borduurt daar dit jaar
op door met uitvoeringen van be
langrijke componisten als Oest
volskaja, Goebaidoelina en
Schnittke. Programmeur Elmer
Schönberger hoeft niet lang na te
denken over een typering van de
situatie in het huidige Gemene
best van Onafhankelijke Staten:
„Het Russische muziekleven is
sinds het vorige festival in een
staat van ontreddering geraakt.
Componisten en musici worden
vaak volledig in beslag genomen
door de praktische problemen
van het dagelijks leven. Al mag er
nu weer meer, er kan nóg weer
minder dan drie jaar geleden."
Die indruk wordt gedeeld door
de slaviste en muziekprodu-
cer José Voormans, die net als de
vorige keer met Schönberger mee
ging als tolk en assistente: „Het ar
tistieke klimaat biedt geen voe
dingsbodem meer. Er zijn wel veel
ideeën, maar van de uitvoering
komt weinig terecht. We signaleer
den overal geldgebrek, zodat er bij
voorbeeld geen middelen zijn om
publiciteit voor concerten te ma
ken. De blik is vooral op het bui
tenland gericht, zo weet ik bij voor
beeld van het Sjostakovitsj Trio.
Het trio heeft al in geen maanden
concerten in Moskou kunnen ge
ven en treedt alleen op in het bui
tenland."
Schönberger en Voormans begon
nen hun voorbereidingen voor het
festival van 1989 in 1988 met een
bezoek aan de burelen van de
machtige Componistenbond in
Moskou. Onder leiding van voor
zitter Chrennikov had de bond het
muziekleven sinds 1948 in een ijze
ren sociaal-realistische greep. De
eerste glasnost-barsten in dit bas
tion waren echter al zichtbaar.
Schönberger herinnert zich nog
goed hoe zij prompt en met veel é-
gards werden ontvangen: „De
bond zag toen duidelijk de bui al
hangen."
Tweedeling
Sinds januari 1990 bestaat er een
nieuwe Associatie voor Moderne
Muziek met als leden progressieve
Moskouse componisten als Deni-
sov, Goebaidoelina, Voestin,
Komdorf en Karajev. Hun motto
laat aan duidelijkheid niets te
wensen over: „Tegen muzikaal
conservatisme en academisme,
vóór onorthodox compositorisch
denken en vóór het experiment."
Schönberger vermoedt dat de or
ganisatorische tweedeling zich
verder zal doorzetten en wijst
daarbij op het geheel andere ka
rakter van de Componistenbond:
„Het ledenbestand bestaat ook uit
musicologen en componisten van
bij voorbeeld filmmuziek of sociaal
-realistische blokfuitmuziek." De
serieuze componisten voelen zich
in die gelederen .niet thuis, maar
hebben nu tenminste een eigen
platform waar zij zich in tegenstel
ling tot vroeger, in alle openheid
kunnen uiten.
Genoemde componisten zijn in
middels overal in West-Europa be
kend geraakt en bekleden binnen
het nieuwe Gemenebest van Onaf
hankelijke Staten (GOS) een zo op
het oog gepriviligeerde positie.
Voormans maakt duidelijk dat we
ons daar niet te veel van moeten
voorstellen: „Een typerend voor
beeld is Goebaidoelina, die door
het artistieke en economische kli
maat veel problemen heeft om aan
het werk te blijven. Ze is tot 31 mei
in Duitsland en zou pas 10 juni
voor het festival naar Nederland
komen. Tussentijds teruggaan
naar Moskou stond haar echter zo
tegen dat ze ons gevraagd heeft
hier eerder voor onderdak te zor
gen." Schönberger vertelt nog over
Karajev, nu met een stipendium in
Essen: „Ik heb de indruk gekregen
dat hij daar tot weinig komt omdat
hij voortdurend bezig is met de
moeilijke situatie thuis."
Fran^oise Ledeboer
Holland Festival: Russisch program
ma; na een opstapje met Oestvolkskaja
als onderdeel van de opening op 1 juni,
bestaat het hart van het Russische pro
gramma uit geheel aan die componiste
gewijde concerten door Oleg Malov's
Ensemble St. Petersburg 112 en 13 juni,
Paradisoi De violist Gidon Kremer
voert in de Beurs van Berlage (9 juni)
werken van Schnittke, Goebaidoelina
en Nono uit; Nieuw Sinfometta Amster
dam onder leiding van Lev Markiz
brengt (10 juni) in het Concertgebouw
composities van opnieuw Goebaido-
lina, Kantsjeli en Schnittke. Het Radio
Filharmonisch Orkest onder leiding
van Eri Klas (28 juni, Concertgebouw)
rondt het Russische programma af met
werken van Rimski-Korsakov, Moe-
sorgski, Voestin en Part. Een aantal
componisten, dirigenten en musici is
aanwezig tijdens ronde tafel-gesprek-
ken op 9,10 en 13 juni, 's avonds laat in
het Filmmuseum
Het Itim-ensemble: Shakespeare is van groot belang voor het Israëlische publiek.
foto Haramaty Photographers.
