Vrijmarkt
op wielen
Jetlag in de Transsib
vrije tijd
«MÉ ZATERDAG 28 MAART 1992 J
Moskou
RUSLAND
CHINA
'osibirsk
KAZACHSTAN
MONGOLIË;
Peking
De Transsiberie Expres stopt op elk station vijftien minuten. Reizigers maken dank
baar gebruik van deze gelegenheid even de benen te strekken en een Siberisch frisse
neus te halen. foto André de Vos
gelegd. Met een Mongoolse concertpianis
te die les geeft in Sverdlovsk, een Chinese
lerares Engels uit Urumqi. Russische za
kenlieden die in Beijing kostuums gaan
kopen voor de Moskouse markt, militair
Jan Willem uit Groningen, die op wonder
baarlijke wijze de dag voor het vertrek nog
een kaartje kon kopen voor de altijd lang
tevoren volgeboekte trein.
Carlos Querum is met zijn zwarte huid een
opvallende verschijning in de trein. Hij
komt uit het Westafrikaanse Benin en stu
deert diergeneeskunde in Moskou. De reis
naar Peking is zijn vakantie. Hij heeft een
retourtje! Drie weken van huis. waarvan
dertien dagen in de trein. „Het is het enige
dat ik kan betalen. Ik leef van een beurs
van 150 roebel (drie gulden) en wat geld
van mijn ouders. Dit is mijn eerste vakan
tie sinds lange tijd. Ik heb het erg druk. de
studie is zwaar. En het wordt steeds moei
lijker voor me in Moskou. Het racisme
neemt toe. Mensen hebben het moeilijk en
dat moet worden afgereageerd."
toerisme
i i i i 1111 l 11 l 1111
Het verhaal van Chen, een Chinees van
Koreaanse afkomst, blijft een raadsel.
Met zijn vader - acupuncturist in ruste - is
hij op weg naar Harbin, in Noord-China.
De rest wordt niet duidelijk. Maar we heb
ben een hoop lol met het Engels-Chinese
taalgidsje, dat de Chinezen buitengewoon
intrigeert. Taallessen in Russisch. Engels
en Chinees zijn sowieso een geliefde bezig
heid. Wederzijdse pogingen tot diepgaan
der conversatie stuiten doorgaans op de
taalbarrière.
Hu Chiu Pau, een 49-jarige zakenman uit
Shanghai, is een uitzondering. Zijn Engels
stamt nog van voor de Culturele Revolu
tie. Twee jaar geleden verkocht hij zijn
motor, zijn videocamera - ongekende luxe
-artikelen in China - en vertrok naar Lon
den. Om wat van de wereld te zien. Twee
jaar werkte hij in de Britse hoofdstad, en
schaafde er zijn Engels bij. Een aanslui
tende rondreis door Europa moest hij
voortijdig afbreken. Zijn paspoort, met vi
sa voor onder meer Nederland, werd ge
stolen. Einde reis, terug naar China.
„Ik weet niet of ik mijn baan weer kan te
rugkrijgen. Eigenlijk ben ik onderzoeker
op het gebied van rakettechnologie. Maar
dat beviel me niet zo, te veel verbonden
met militaire doeleinden. Daarom ben ik
van baan gewisseld. Dat kan tegenwoor
dig in China, al geef je wel bepaalde rech
ten op. Ach, als ik niet terug kan bij mijn
vorige baas, vind ik wel iets anders. Ik heb
tenslotte een goede opleiding."
Hu's dochter bleef in Londen, ook voor
studie. „Jonge mensen moeten naar het
buitenland, voor de ervaring. Als mijn
dochter in Engeland blijft, prima, al zal ik
haar vreselijk missen. Maar daar heeft ze
kansen die er in China niet zijn."
Polen
Veel Polen zitten er in de trein. Andrej. een
fotograaf uit Katowice, gaat voor een toe
ristische reportage naar Peking. Gewa
pend met drie kleurenfilmpjes en een
oude Praktica-camera. Opdracht: twee fo
to's maken voor een tijdschrift. Met zijn
paar woordjes Duits nodigt hij me uit voor
een partij schaak - ideaal als het gesprek
niet zo wil vlotten - te spelen op een
piepklein magnetisch bordje onder het
schrale licht van de spaarzaam branden
de tl-buizen. Na een wonderbaarlijke ope
ning is het pleit snel beslecht. Een ecla
tante overwinning, die in de revanche
twee dagen later wordt bevestigd. Een
partij tegen Hu, naar eigen zeggen een be
ginner in Westers schaken, maar sterk in
Chinees schaken, verloopt minder voor
spoedig. „Net een stap te laat", spreekt hjj
me opbeurend toe. Zeker een oude Chi
nese wijsheid.
Vier dagen na het vertrek, dinsdag, probe
ren we ons aan te passen aan de lokale
tijd, die al vijf uur voorloopt op die van
Moskou. Het lichaam weigert. Jetlag, in
een trein. Dat Anatoli 's avonds laat nog
even de coupé komt stofzuigen, maakt het
er niet beter op.
De volgende dag wacht de Chinese grens.
Voor sommige reizigers het breekpunt
van de reis, letterlijk. Door de vertraging
komen we 's avonds pas laat aan in Zaba-
jalsk. Hier krijgt de trein een ander onder
stel - de Russische spoorbreedte wijkt af
van die in China - en kunnen de laatste
roebels worden uitgegeven of gewisseld.
Jan-Willem uit Groningen spendeert zes
tig roebel (1,20 gulden) aan een telegram
naar huis. We kopen nog wat wodka en
champagne en geven onze laatste roebels
aan Anatoli, voor de grote hoeveelheden
thee die hij voor ons heeft gemaakt Voor
het eerst is het echt koud, zo'n tien graden
onder nul. De spoorwerkers treffen het.
niet. In de kou èn in het donker met half
bevroren treinstellen aan de slag. De pas
sagiers wachten drie uur lamlendig in de
stationshal, verlangend naar hun warme
coupébedden.
De Russische douanepassage verloopt
vlot. Anders gaat het bij de Chinese colle
ga's. Per persoon moeten drie formulieren
worden ingevuld, lastig als de vragen al
leen in het Chinees zijn, en enkele coupés
compleet overhoop worden gehaald. Een
Mongool die vlak voor de grens in onze
coupé is gekomen, stouwt nog eens wat
tassen en een koffer goed weg. Als de
douane-beambte hem één plastic tasje
laat openen en de met vele strengen touw
omwikkelde koffer slechts argwanend be
kijkt, spreekt de opluchting uit 's mans
ogen. Een iets grondiger inspectie en ook
deze reiziger had kunnen uitstappen. De
douane verlaat om twee uur 's nachts on
ze wagon, onze rugzakken geen blik waar
dig gunnend. De Chinezen vieren feest.
Een accordeon komt tevoorschijn en
wordt vals maar enthousiast bespeeld.
Wij willen slapen.
De volgende ochtend lijkt de trein een ge
daantewisseling te hebben ondergaan
Gedeeltelijk is dat letterlijk zo. Chinese
wagons zijn voor de Russische gekoppeld.
Maar ook de stemming is veranderd. De
voorheen duidelijk aanwezige Russen en
Polen hebben zich teruggetrokken; de
Chinezen - eerst onzichtbaar - zijn uitgela
ten aanwezig.
Tamilla begroet ons met onverholen blij
heid. Haar theorie dat te smokkelen
drank en andere waar het veiligst in een
coupé met westerlingen kunnen worden
ondergebracht, is bewaarheid. Haar ba
gage is dóór en kan nu naar de coupé waar
ze zelf al twee dagen eerder naar toe was
verhuisd. 'Spassiba, spassiba', bedankt ze
ons uitbundig. En we krijgen een set nep-
zilveren oorbellen en een dichtbundel van
Poesjkin, in het Russisch. Het verder ont
breken van goedkope wodka en champag
ne wordt ruimschoots goed gemaakt door
het verruilen van de Russische restaura
tiewagen voor een Chinese. Niet meer de
vettige brokken vlees, met vette aardap
pelen, rode kool en onbestemde soep.
Geen vieze geurtjes uit de keuken en
smoezelige obers en tafelkleden, maar in
eens een keur aan uitstekende gerechten,
schoon eetgerei en prima Peking-bier.
Eindelijk verandert ook het landschap.
Bouwland, huisjes en fietsende Chinezen
verschijnen in beeld. Het vooruitzicht van
een douche lonkt. Om half twee vrijdag
middag rijdt de trein het hoofdstation van
Peking binnen. Een weemoedig afscheid
volgt. Een week op eikaars lip zitten,
schept een band. Adressen worden uitge
wisseld en nooit meer bezocht. Van de
1400 bladzijden 'Oorlog en Vrede' zijn er
nog 1100 ongelezen. Volgende keer toch
een retourtje nemen.
André de Vos
j
oskou-Peking met de Transsiberië Expres
respectievelijk de Transmantsjoerije Expres,
itaat te boek als een van de meest avontuurlijke
reinreizen ter wereld. In elk geval is het een van
le langste. Negenduizend kilometer. De
Veranderingen in het voormalige Sovjetrijk
hebben ook het karakter van de trein danig
jveranderd.
Tien passagiers moeten er uiteindelijk
uit. Russen, Chinezen en Mongolen.
Verbannen uit de Transsiberiè Expres. Te
veel sloffen sigaretten in de koffers, te veel
wodka onder de banken en horloges ver
stopt achter het triplex plaatje dat de ra
dio omvat. De Chinese douane moet zich
zelf een limiet hebben gesteld. Tien smok
kelaars per trein eruit. Want om dezelfde
reden had wel tachtig procent van de reizi
gers kunnen worden aangehouden.
Moskou-Peking per trein. Ruim zes dagen
achtereen in dezelfde wagon - exclusief de
zes uur vertraging. Negenduizend kilome
ter. Negen coupé's van vier personen in
een tweede-klasserijtuig, een hok voor de
wagonmeester en twee kleine wc's. En dat
vele malen achter'elkaar. Ooit de directe
verbinding tussen de twee communisti
sche grootmachten, nu de spoorlijn van
het nieuwe Rusland naar de Chinese
volksrepubliek, waar het privé-initiatief
ook steeds belangrijker wordt. De Trans
siberië Expres, of beter, de Transmants
joerije Expres; genoemd naar de Chinese
regio waardoor de trein rijdt.
Als er al iets aan het communisme doet
denken, niet deze trein. Een vrijhandels-
staat op wielen. Alles is er te koop. Pan
nen, driewielers, jassen, horloges, sigaret
ten, bont. kamelehuid. Af en toe wordt
zelfs goud uit een diepe zak tevoorschijn
gehaald. 'Dollars' is het toverwoord. Wie
met roebels wil betalen wordt op een vies
gezicht getracteerd. De bokkesprongen
van de Russische munt maken haar niet
geliefd bij de 'zakenlui' op de rails. Er kan
mee worden befaald, maar dan wel tegen
een ongunstige koers".
Per trein door Siberië, dat hoort in de win
ter, denk je als westerling. Geen pro
bleem. Althans niet in de trein, want die
wordt goed warm gehouden. Heet zelfs,
's Nachts word je badend in het zweet
wakker als je dicht bij de centraal geregel
de verwarming ligt. Russen houden van
een warmgestookte omgeving.
Buiten op de stations is de temperatuur
overigens onverwacht draaglijk. De Rus
sische winter van 1992 zal zeker niet als
een koude de geschiedenis ingaan. De
spreekwoordelijke Siberische kou laat het
afweten tijdens deze reis. Veel reizigers
stappen zonder jas naar buiten. Even een
frisse neus halen. Maximaal vijftien minu
ten weliswaar, want dat is, afgezien van de
grens, de langste wachttijd bij een station.
Reisgenoten
Fredrik Amusson heet onze Zweedse cou-
pégenoot, die vrijdagnacht om één uur
met ons aan boord gaat. Fredrik (25) is
verpleger en Zen-boeddhist, op weg naar
India, via China. „India is het hoofddoel,
maar ik wilde deze treinreis eens maken.
Kijken hoe dat is, zo lang in de trein, en
daarna zien we wel weer." Een relaxede
Zweed, Fredrik. Met gevoel voor humor.
Wel zo prettig als je zes dagen met elkaar
zit opgescheept. Dan moet je de lol kun
nen inzien van het ontbreken van een dou
che, continu bezette wc's, een oververhit
te coupé, smakeloos eten en een ellenlan
ge grensprocedure. Leuk.
Onze vierde reisgezel wisselt zowat dage
lijks. Te beginnen met een jonge Rus, die
weinig zegt, snel in slaap valt, en de vol
gende dag alweer uitstapt.
De beruchte treinradio, die de hele reis
Russische volksmuziek. Westerse muzak
en Simon and Garfunkel uitzendt, is dan
in onze coupé al tijdelijk op non-actief ge
zet. Hoewel de volumeknop ontbreekt,
wordt het heel rustig boven ons hoofd,
doordat Anatoli, onze wagonmeester.
over een handig knijptangetje beschikt
waartegen geen 'Bridge over troubled wa
ter' bestand is. Slechts de herrie uit de
luidspreker in de gang verstoort de stilte.
En als vier dagen later de radio ineens
weer aanschiet - waarschijnlijk als gevolg
van de zoveelste slechte spoorlas - legt een
Zwitsers zakmes het ding definitief het
zwijgen op. Hollands/Zweeds treinvanda-
lisme in een Russische wagon.
In ons gescheurde, maar schone linnen
goed prijzen we ons gelukkig met het
vroege vertrek van de zwijgzame Rus. Met
drie man in een vierpersoonscoupé, dat is
bijna eerste klasse. De vreugde is van kor
te duur. Tamilla uit Moskou, klein, vijftig
De restauratiewagen van de Transsiberie Expres. De aanblik is aanzienlijk minder treurig dan het geserveerde voedsel.
foto André de Vos
en goedlachs, moet ook naar Peking. Voor
zaken en plezier. Samen met twee vrien
dinnen en lijfwacht Slava, een uit de klui
ten gewassen kickbokser met alvast één
hand in het verband. En waar we bij het
vertrek van station Yaroslavl in Moskou
bij de aanblik van onder de bagage bedol
ven Russen en Chinezen voor vreesden,
gebeurt. Ook Tamilla heeft enige handels
waar bij zich. Tassen worden weggestopt
onder de banken, op het bed en onder het
piepkleine uitklaptafeltje. Onze leefruim
te wordt ernstig beperkt, maar het is nog
te doen.
Drank
Bovendien blijken Tamilla en aanhang
het plezier-gedeelte van de reis vooral
voor de trein te hebben gereserveerd. In
verscheidene reisgidsen - wellicht nog uit
het Sovjet-tijdperk - wordt gewaarschuwd
voor het ontbreken van drank in de trein.
Voorzichtig hadden we dan ook. samen
met twee delen 'Oorlog en Vrede' van Tol-
stoj, ook al een aanradertje, enige wodka
en champagne ingeslagen. Een volstrekt
onnodige aanschaf. Voor Russische, dus
belachelijk lage prijzen, is het mogelijk
zes dagen stomdronken door Siberië en
omgeving te rijden. De trein moet een
spoor van lege flessen achterlaten, gezien
de grote hoeveelheden alcohol die tijdens
de reis worden genuttigd. Alles is volop
voorradig, wodka, twee gulden per fles,
champagne voor drie gulden.
Tamilla heeft haar eigen voorraad meege
nomen. Voordat we ook maar aan weige
ren kunnen denken, zijn onze glazen ge
vuld. Toasten moeten we op Nederland,
Zweden. Rusland, Peking, Jeltsin. niet op
Gorbatsjov natuurlijk. Een speldje met de
Russische vlag wordt ons opgespeld. Het
gezang zwelt om middernacht tot grote
hoogten aan. Zelfs kickbokser Slava is in
eens een sympathieke Rus. Als Anatoli
ons om stilte in zijn wagon verzoekt is de
internationale verbroedering een feit. In
één coupé kunnen nu al acht mensen.
Makkelijk. De tweede nacht in de trein is
er een van diepe slaap.
De trein rijdt tot de Chinese grens op Mos
kou-tijd. Niet dat iemand zich daaraan
hoeft te houden. De trein heeft na een dag
al twee uur vertraging. Twee elkaar tegen
sprekende tabellen met aankomsttijden
in de wagon maken de oriëntatie er niet
eenvoudiger op. Het uitzicht, dat dagen
lang hetzelfde blijft en slechts langzaam
van besneeuwde taiga in al even be
sneeuwde toendra verandert, biedt even
min houvast. Perm. Sverdlovsk, het
Omsk van Drs. P., Novosibirsk, Krasno-
jarsk, Irkoetsk. Steden met illustere na
men verschijnen slechts als onherkenbare
perrons. Het grenspunt tussen Europa en
Azië, volgens de folder gemarkeerd met
een witte obelisk, schiet aan ons voorbij.
Jammer, niet gezien.
Interessanter zijn de activiteiten op de
stations zelf. Nog voor de trein bij een van
de zeldzame halteplaatsen stopt, maakt
zich een nerveuze drukte van de wagon
meester. Vijftien minuten vaste grond on
der de voeten, dat is de moeite waard. En
uiteraard een gelegenheid om wat te han
delen. Of om het karige menu van de res
tauratiewagon aan te vullen. Bij elk sta
tion wachten oude vrouwtjes en jongelui
met etenswaar, variërend van hele kippen
tot stukken spek en mierzoet ijs. Tamilla
in haar zwarte nep-bontjas, is steevast het
middelpunt van de handel in niet-bederfe-
lijke waar. Een keurende blik, enig afdin
gen, en stapels roebels wisselen van eige
naar. En dan snel weer instappen, want de
trein mag dan vertraging hebben; op laat
komers wordt niet gewacht.
Sociaal
De sfeer in de trein is uitstekend. Het so
ciaal verkeer bruist. Een bezoek aan een
naastgelegen wagon is een uitje, twee wa
gons verder een avontuur. Contact is snel
