Het wonder
van Brakpan
PZC
Boerewors en
Nkosi Sikelele
reportage
ZATERDAG 28 DECEMBER 1991 23
Brakpan is blank en conservatief. Wattville en Tamboville zijn
zwart en radicaal. Iedereen weet: dat gaat nooit samen. Dus
bouwden de blanken een muur om hen definitief van de zwarten te
scheiden. Maar de muur deed iets anders: zij bracht blank en zwart
nader tot elkaar. Een bezoek aan de onwaarschijnlijke geboorteplaats
van het 'nieuwe Zuid-Afrika'.
vergadering was afgelast. Maandag en
dinsdag was het land lamgelegd door de
grootste staking uit de Zuidafrikaanse ge
schiedenis. De staking had de spanning in
Wattville naar het kookpunt gejaagd en
het had hem daarom niet verantwoord ge
leken de vergadering, waar ook nog blan
ken bij zouden zijn. door te laten gaan. Er
asmus en Lauder tonen begrip voor zijn
standpunt. „Abie is een verstandige jon
gen."
Een week later wordt de vergadering weer
afgelast. Dit keer heeft Nyalunga wel tij
dig gewaarschuwd. Over de reden doet hij
aanvankelijk geheimzinnig, maar latei-
wil hij wel tekst en uitleg te geven. Hij was
getipt door de inlichtingendienst van het
ANC. dat leden van de Zulu-beweging In-
katha een aanslag op het bestuurscomité
haddén beraamd. Een neef van een zijn
collega's was even daarvoor doodgescho
ten. Maar de kogel was natuurlijk voor de
collega bestemd geweest, aldus Nyalun
ga.
De tweede afgelasting roept vragen op
over de toekomst van de ontmoetingen.
Zouden Nyalunga en zijn volgelingen nog
wel geïnteresseerd zijn in de blanke aan
wezigheid? Het harder wordende politie
ke klimaat, het steeds schriller wordende
debat tussen de regering en het ANC en de
spanningen in Wattville zelf, zouden vol
doende reden kunnen zijn om de dialoog
met de Brakpanners voorlopig te staken.
Maar voor dit vermoeden kan uitbotten
tot achterdocht, meldt Nyalunga dat er
voor de volgende maandag een extra-ver
gadering is uitgeschreven,
De kerk zit als gevolg van de ongewone
dag minder vol dan normaal, al zullen in
de loop van de vergadering nog mensen
binnenkomen. Ook het Afrikaner gezel
schap is om dezelfde reden kleiner dan ge
bruikelijk. Maar de ontvangst is even har
telijk als op woensdag: Na het zingen van
het Nkosi Sikelele wordt elke blanke bij
het voorstellen met luid applaus begroet.
Andy Lauder blijkt bij elke vergadering
een speciale taak te hebben. Hij vertaalt
via gebarentaal de discussies voor een
groepje zwarte doofstommen. Zijn ouders
zijn beide doofstom, vandaar, zal hij latei-
verklaren. Hij is ook goed thuis in Zulu en
Sotho, de meest gesproken talen in Watt
ville. Een mengelmoes van Sotho en Zulu
is de voertaal van de vergadering. Voor
wie dit Esperanto niet kan verstaan, vat
voorzitter Nyalunga het besprokene sa
men in het Engels.
Op de agenda staan het geweld dat ook
Wattville en Tamboville bedreigt, proble
men met de collectieve wc's, toewijzing
van percelen aan nieuwkomers in Tambo
ville. de bouw van een gemeenschapshuis
en de reis van Nyalunga naar de VS en Ca
nada. De discussies verlopen goedmoedig
en zijn a-politiek. Alleen wanneer Nyalun
ga het geweld aanroert, verliest hij zich
even in de clichés van de radicale retoriek.
,,Ook al sterven wij, de aspiraties van het
volk zullen nooit sterven." Het klinkt hol.
De moeilijkheden met de wc's roepen de
echt diepgevoelde emoties op. „Ze lekken
om de haverklap", roept een vrouw. „Kin
deren laten de deur vaak openstaan, zo
dat vreemden er ook op gaan", weet een
ander. „Bejaarden gebruiken te veel pa
pier, zodat ze verstopt raken", klaagt een
jonge man. „Ze trekken of niet door of je
staat met je voeten in het water", zegt
weer een ander. Een vrouw had gezien hoe
loslopende koeien en geiten bij de wc-hok-
ken rondscharrelden. „Dat is toch niet hy
giënisch?" Klachten over de slechte bouw
zijn een constant weerkerend refrein.
Aan de constructie valt weinig te doen.
legt Nyalunga uit. Maar iedereen kan wel
na gebruik de deur op slot doen en kleine
kinderen helpen met hun boódschap.
„Dan kunnen de grootste ergernissen
voorkomen worden."
Gebed
Het andere agendapunt dat de tongen
langdurig in beweging houdt, is Nyalun-
ga's fondsen wervende trip naar de VS en
Canada. De hele kerk zucht van trots en
bewondering: een jongen uit Wattville die
het heeft 'gemaakt'. „Hij moet", zegt een
oude man onder bijval van praktisch alle
aanwezigen, „het er in New York maar
goed van nemen."
„Vertel ons hoe sjiek de hotels zijn, Abie",
roept-een jongen. Een vrouw raadt hem
aan zich dik in te pakken, want ze had ge
hoord dat „het daar altijd koud is."
Aan het eind van de vergadering vraagt
Nyalunga Chris Kleijnhans de zaal voor te
gaan in gebed. Klemhans vraagt de Heer
in zacht, maar goed verstaanbaar Afri
kaans „al onze vrienden uit Wattville en
Tamboville te beschermen en in het bij
zonder onze dierbare vriend Abie Nyalun
ga die op een verre reis gaat". Elena Ra-
moshabu pinkt een traan weg...
Peter van Nuysenburg
Elke woensdagavond zingt een groepje
blanke Zuidafrikanen in de Wederop-
standingskerk in het woonoord Wattville
het Nkosi Sikelele 'i Africa, het volkslied
van hun zwarte landgenoten. Sommigen,
zoals Chris Kleijnhans, zijn nog niet
'tekstvast' en moeten regelmatig een blik
werpen op het meegebrachte stencil. An
deren, zoals Steve Erasmus, kennen het
lied uit het hoofd en zingen het uit volle
borst: God, zegen Afrika. Zij onderschei
den zich alleen van hun gastheren en -
vrouwen, doordat zij niet een gebalde
vuist in de lucht steken.
Wattville is een township bij Brakpan, een
stadje ruim 60 kilometer ten oosten van
Johannesburg. Van de blanke gemeen
schap, vrijwel allemaal Afrikaners, wordt
gezegd dat ze zo conservatief zijn, dat ze
nog steeds bekvechten over de vraag of de
aarde nu rond of plat is. De extreem
rechtse Konservatieve Partij (KP) be
schouwt de stad als haar privé-domein.
Een raadslid dat sympathiseert met de
toch evenmin hemel bestormende Natio
nale Partij (NP), zal het wel uit zijn hoofd
laten om deze voorkeur te afficheren. „Po
litieke zelfmoord", zegt Erasmus. Hij zit
daarom als 'onafhankelijke' in de raad.
Wie een half jaar geleden had voorspeld,
dat blank en zwart wekelijks met elkaar
zouden verbroederen in een kleine Angli
caanse kerk in Wattville, zou op een mas
sief ongeloof zijn gestuit. Want het 'won
der van Brakpan' is een van die ironische,
onvoorziene en onbedoelde gevolgen van
een initiatief, dat juist het tegendeel had
beoogd.
Paniek
Toen verleden jaar tussen Brakpan en
Watville, aan de oevers van het meer.
Tamboville verrees, een officieel goedge
keurde, 'informele', dat wil zeggen voorna
melijk uit krotten bestaande nederzet
ting. raakten de bewoners van Dalpark.
een blanke wijk van Brakpan. in paniek.
Zij vreesden, in willekeurige volgorde:
moord en doodslag, inbraak en verkrach
ting en dalende prijzen voor hun huizen.
Er werd een actiecomité opgericht, dat de
gemeenteraad er toe wist te bewegen
108.000 rand (80.000 gulden) uit te trekken
voor een muur rondom Dalpark. Deze
muur, die in de zwarte volksmond al snel
de Berlijnse Muur heette, was in juni van
dit jaar klaar.
Gaf de Muur de Dalparkers een gevoel van
veiligheid, voor de bewoners van Tambo
ville werd zij een gigantische steen des
of ik opgetild werd door een hele grote
golf'. Een jongeman riep: Ondanks al die
jaren van onderdrukking houden we van
jullie. Gejuich en gejubel. Een oude vrouw
vertelde dat zij de blanken goed kent: God
alleen weet van hoeveel ze in haar lange
leven de luiers heeft verschoond. Luid ge
lach. Een andere vrouw bedankte Eras
mus en zijn mannen voor hun komst.. Nog
meer gejuich en liefdesverklaringen. De
Brakpanners werden bijna meegesleurd
in deze orgie van euforie en naastenliefde.
Bijna, want Erasmus besefte dat hij zijn
hoofd koel moest houden. Hij kon geen
toezeggingen doen over de Muur, dat zou
hij in Dalpark nooit kunnen verkopen. Hij
kwam, geïnspireerd door het moment,
met een ander voorstel. De rotzooi bij het
meer is iedereen, blank en zwart, een
doorn in het oog. Waarom kunnen ze niet
met zijn allen een grote schoonmaak hou
den? Met een braai (de traditionele Zuid
afrikaanse barbequet na afloop? Zijn met
gezellen waren volledig overrompeld door
het. voorstel. Maar toen het met luid ge
juich door de stampvolle kerk werd be
groet, begrepen zij dat er geen weg terug
was.
Boerewors
Tien dagen later, zaterdag 21 september,
loopt Hannetjie Oberholzer samen met
Betty Shongwe papier te prikken op de
uitgestrekte vlakte bvj het meer. Louis le
Roux rust met Rufus Malema uit bij de
uitpuilende vuilcontainer. Samen met
naar schatting 300 zwarten en 100 blanken
hebben ze 's ochtends gezien hoe Erasmus
en Nyalunga een vriendschapsboom heb
ben geplant. Om deze amandelboom
staat, nu een gazen kooi. want niet ieder
een in Brakpan is ingenomen met de
blank-zwarte toenadering.
Rond het middaguur, als de meeste rom
mel is opgeruimd, gaat Erasmus broodjes
smeren, terwijl Frank Lemont, eens de
drijvende kracht achter de actie 'Tambo
ville moet weg, de 'boerewors' in moten
snijdt. Boze tongen verklaren Lemonts
bekering uit het feit dat hij een kinder
meisje nodig heeft. Zijn vrouw is in ver
wachting van een drieling, en Lemont zou
een meisje uit Tamboville willen aanne
men. Die werken namelijk nog voor een
schijntje.
Blank en zwart wachten broederlijk in de
milde lentezon op hun portie. Een blanke
man constateert dat er meer zwarten mee
doen aan de braai dan hebben opgeruimd:
Gratis vlees, hè.
Steve Erasmus heeft een prijs moeten be
talen voor deze activiteiten. Zijn populari
teit onder de collega's in de gemeenteraad
is tot onder het nulpunt gedaald. Een van
hen weigert nog langer met hem te spre
ken. Als hij na een vergadering in zijn
gloednieuwe BMW wil stappen, blijkt er
een afbijtmiddel over het koetswerk te
zijn gegoten: schade 2500 rand 1750 gul
den). 'Dat krijg je ervan als je een 'kaffir-
boetie' (vriend van een zwarte) wilt zijn'
verklaart een anonieme opbeller.
Zijn 15-jarige zoon Stefan wordt op school
getreiterd wegens dc 'kaffiiiiefde' van zijn
vader „Maar hij laat zich niet kisten",
zegt Erasmus. „Hij heeft een aantal pest
koppen er van weten te overtuigen, dat zij
en niet. hij het verkeerd zien Zelf weigert
'hij ook overstag te gaan. De tegenwind be
wijst dat zijn koers juist is
Nyalunga kende nauwelijks problemen in
zijn gemeenschap. Zijn leiderschap is on
betwist en zijn oordeel over de Brakpan
ners, "ze zijn oprecht', wordt, dat bleek al
in de kerk. door de meesten gedeeld. Toen
in oktober een deel van de Muur werd af
gebroken. werd dat voornamelijk op zijn
conto geschreven. Nyalunga verwacht al
leen wat spelbederf van 'herrieschoppers
die elk contact met blanken verwerpen',
maar deze groep is klein. De meeste zwar
ten willen de banden met de Brakpanners
aanhalen.
Kritieke fase
Na operatie Grote Schoonmaak beseften
Erasmus en Nyalunga dat hun initiatiefin
een kritieke fase was beland. Zo hadden ze
het waarschijnlijk nooit bedoeld, maar de
gebeurtenissen in september hadden hen
ervan overtuigd, dat in Brakpan de ver
zoening tussen Afrikaners en zwarten, de
absolute voorwaarde voor een vreedzame
oplossing in Zuid-Afrika. geen hersen
schim hoefde te zijn. De contacten moes
ten voortgezet en geïntensiveerd worden.
En omdat zwart wel weet hoe blank leeft,
maar blanken geen notie hebben van de
zwarte strijd om het bestaan, werd beslo
ten elke week een andere groep Brakpan
ners naar de vergadering van het be
stuurscomité te sturen.
Woensdagavond zes november. Een wit
volkswagenbusje stopt bij de Wederop-
standingskerk in Wattville. De straat, nor
maal op woensdagavond vol mensen op
weg naar de vergadering van het be
stuurscomité, is uitgestorven. Erasmus en
Andy Lauder, een van de zes andere inzit
tenden. vragen aan een eenzame voorbij
ganger of hij weet waarom er geen verga
dering is. De man haalt zijn schouders op.
Weet hij misschien waar Abie Nyalunga
is? Geen idee. Na een speurtocht die hen
door de'onverharde, maar aangeharkte
straten van Tamboville. een is er ver
noemd naar Nyalunga. voert, vinden zij
hem bij de 'kliniek', een uiterst elementai
re eerste-hulp-post.
Nyalunga biedt zijn excuses aan. Hij kon
hen niet bereiken om te vertellen dat de
aanstoots. Niet alleen moesten zij nu kilo
meters omlopen om op hun en werk en bij
het nabijgelegen winkelcentrum te ko
men. de Muur werd ook als een regelrech
te belediging beschouwd. Tamboville en
Wattville kwamen in het geweer tegen de
in grijs beton gestolde demarcatielijn. De
Muur moest weg.
Het protest werd geleid door Abie Nyalun
ga. een 34-jarige gemeenschapsleider in
Wattville. „Ik wist dat ik de blanken ge
rust moest zien te stellen, wilde onze actie
enig succes hebben", zegt Nyalunga. „Ik
schreeuwde zo ongeveer overal van de da
ken, dat wij best met de Dalparkers wil
den praten over hun angsten. Dat er met
ons over alles te praten viel, behalve over
de Muur. Die moest verdwijnen."
Deze signalen werden opgepikt door Ste
ve Erasmus. een 42-jarige arts en gemeen
teraadslid. Erasmus gelooft heilig in het
'nieuwe Zuid-Afrika' en wil, zegt hij. daar
voor alles doen wat in zijn vermogen ligt.
Hij belde Nyalunga op en nodigde hem bij
zich thuis om de situatie te bespreken.
Onwennig
Erasmus: „Dat was begin september.
Abie accepteerde de uitnodiging en nam
twee leden van zijn bestuurscomité mee.
Ik zie ons nog zitten in de eetkamer. Nee,
niet gespannen, eerder onwennig. We heb
ben elkaar heel voorzichtig afgetast en
toen, ik weet niet meer waardoor, was het
ijs gebroken."
Nyalunga: „Steve had gezelschap van een
andere man, Frank Lamont, Deze leek
veel onbuigzamer dan Steve. Klopte ook.
want hij had in eerste instantie aange
drongen op het verwijderen van Tambo
ville. Maar ook met Steve viel niet over het
slopen van de Muur te praten. Toch voel
de ik dat we met hem zaken konden doen.
En daarom nodigde ik hem uit een verga
dering van ons bestuurscomité bij te wo
nen."
Op woensdagavond 11 september gaat
een groepje van vijf Brakpanners. onder
leiding van Erasmus. op ontdekkingsreis
naar Wattville. nog geen vijf kilometer
verder, maar een andere planeet. „We wa
ren doodnerveus, wisten niet wat ons te
wachten stond", herinnert Erasmus zich.
„De kerk was afgeladen, honderden men
sen. die vriend of vijand konden zijn. Het
was er ook bloedheet."
Maar zij, de bouwers van de Berlijnse
Muur. werden ingehaald als 'verloren zo
nen'. Elena Ramoshabu weet nog dat ze
zich „plotseling heel gelukkig voelde. als-
Foto boven:
Abie Nyalunga
(rechts) en de
gemeenschapsleider
voor het altaar in de
Anglicaanse kerk in
Wattville.
Foto links: Inwoners
van Brakpan
bewonderen de
vriendschapsboom
in de stalen kooi.
foto's GPD
Elena Ramoshabu pinkt een
traan weg. De toenadering
van blank en zwart in
Wattville maakt emoties los.
foto GPD
