Rushdie wordt steeds eenzamer
Het zwarte sprookje van John Kennedy
Duizend
dagen
duisternis
Taxi
Karakter
van een
president
reportage
ZATERDAG 9 NOVEMBER 1991 27
De politiebescherming, waar
van de kosten nu al tot ruim
zes miljoen gulden zouden zijn op
gelopen, lijkt niet overdreven. Vol
gens de The Evening Staridard
werden alleen al in de eerste 500
dagen na Khomeini's oproep der
tig Iraniërs het land uitgewezen.
De politie weigert elke inlichting
over de zaak, maar de Londense
avondkrant veronderstelt dat zij
wellicht achter Rushdies verblijf
plaatsen waren gekomen.
Het gevaar komt echter niet alleen
van de Iraanse doodseskaders.
Ook de moslims in eigen land zijn
Rushdie nog niet vergeten. Bij de
ingang van het gebouw in Noord-
Londen waai' onder meer het Mos
lim Instituut kantoor houdt, hangt
een klein bord. 'Neen tegen
moord', staat erop. 'De Vredesbe
weging en de andere gebruikers
van dit pand verzetten zich tegen
de wens van het Muslim Instituut
om Salman Rushdie te vermoor
den'.
Op de eerste verdieping van het
pand omschrijft dr Ghayasuddian
van het instituut het standpunt
van de Vredesbeweging als dom.
„Er is nu eenmaal een grens", zegt
hij. „Voor u zijn er ook grenzen.
Zou u accepteren dat uw dochter
verkracht wordt? Welnu, wij willen
niet dat de profeet wordt beledigd.
Rushdie heeft dat gedaan en daar
staat volgens de islamistische wet
geving de doodstraf op."
Volgens Ghayasuddian staat elke
moslim in het Verenigd Konink
rijk achter de fatwa (doodstraf).
Dat mag een overdrijving zijn,
maar de politie neemt weinig risi
co. Toen vorig jaar per abuis twee
functionarissen van Rushdies uit
geverij bij naam in een krante-arti-
kel werden genoemd, kregen beide
betrokkenen binnen luttele uren
bescherming. Politiemannen wer
den bij hun huizen geposteerd, hun
kinderen kregen tussen school en
huis een escorte en de woonkamer
werd voorzien van 'bomvrije' gor
dijnen.
Ter gelegenheid van de 1000ste
dag van zijn isolement, hadden
vrienden van de schrijver maan
dag een protestbijeenkomst in
Londen gepland. Maar de Britse
regering liet naar de media uitlek
ken dat zo'n demonstratie de vrij
lating van de laatste Britse gijze
laar in Libanon, Terry Waite, in ge
vaar kon brengen. Vanuit zijn ge
heime onderkomen brieste een
woedende Rushdie dat de regering
daarmee de Libanese terroristen
op het idee gebracht kon hebben in
ruil voor Waites vrijlating een ver
bod van Duivelsverzen te eisen.
Maar zo groot was de angst voor de
volgelingen van wijlen ayatollah
Khomeini dat Rushdie deze week
zijn vrienden vroeg de protestbij
eenkomst af te gelasten. „Ik heb
deze beslissing niet genomen uit
achting voor het regeringsstand
punt", zo liet hij weten, „maar in
een poging de rotzooi van de rege
ring op te ruimen."
Gijzelaar
De fatwa heeft van Salman Rush
die een gijzelaar in eigen land ge
maakt. Terwijl Terry Waite straks
zijn vrijheid tegemoet loopt, is er
voor de auteur nog geen licht aan
het einde der tunnel. „Wij eisen
twee dingen van hem", zegt dr
Ghayasuddian van het Moslim In
stituut. „Hij moet zijn boek intrek
ken. En hij moet een vergoeding
betalen aan de nabestaanden van
hen, die bij betogingen tegen het
boek in India en Pakistan zijn om
gekomen."
Salman Rushdie is zijn moslim-
rechters een heel eind tegemoet
gekomen, maar dezen nemen met
minder dan een knieval geen ge
noegen. Hij bekeerde zich tot het
islamitische geloof en in een vraag
gesprek met The Guardian begin
dit jaar zei hij: „Ik denk dat ik de
Duivelsverzen heel anders ge
schreven zou hebben als ik des
tijds al moslim was geweest." Ook
verklaarde de auteur zich bereid
de 'slachtoffers' van zijn boek
schadevergoedingen te betalen en
van de paperback-editie af te zul
len zien.
In het opmerkelijke interview be
toonde Rushdie zich een moslim
van het meest devote soort. Hij
waarschuwde dat de Golfoorlog
een langdurige Amerikaanse aan
wezigheid in Saudi-Arabië zou
kunnen impliceren, wat 'erg, erg
verontrustend' was in verband
met de nabijheid van de heilige
plaatsen Mecca en Medina. En tot
verbazing van zijn eigen aanhan
gers omschreef hij de islam als een
'cultuur van tolerantie, deernis,
genade en liefde'.
Het was een spectaculair gebaar
naar de moslimleiders, die echter
geen van de genoemde eigen
schappen bleken te bezitten. Nog
maar een jaar eerder had Rushdie,
toen nog geen moslim, zich in heel
andere bewoordingen uitgelaten.
In een geruchtmakend artikel voor
de Independent on Sunday drong
hij er bij zijn aarzelende uitgever
op aan de paperback-editie op de
markt te brengen en niet te zwich
ten voor de 'boekverbranders'.
„Wat is vrijheid van meningsui
ting?". schreef hij toen. „Zonderde
vrijheid te beledigen, bestaat ze
niet. Zonder de vrijheid alle ortho-
doxiën, met inbegrip van het or
thodoxe geloof, uit te dagen en
zelfs te hekelen, houdt ze op te be
staan. Taal en verbeelding kunnen
niet opgesloten worden zonder dat
de kunst sterft en daarmee al wat
ons menselijk maakt."
Isolement
Tijdens het duizenddaagse isole
ment is hij niet alleen zijn vrouw
kwijtgeraakt, maar ook sommige
vrienden van het eerste uur. „Op
14 februari 1989", schreef hij,
„kreeg ik een telefoontje van het
Lagerhuislid Keith Vaz. Hij be
tuigde krachtig zijn volle steun
aan mij en mijn werk en sprak vol
afschuw over de dreigementen aan
mijn adres. Enkele weken later
sprak dezelfde heer een demon
stratie toe van mannen die mijn
hoofd eisten."
Vaz was niet de enige. Hugo
Young, columnist voor The Inde
pendent, adviseerde Britse mos
lims die Duivelsverzen verboden
wilden zien aanvankelijk het land
te verlaten („Als Dagenham niet
kan, probeer Teheran eens"). Maar
binnen een jaar draaide Young om
en legde de verantwoordelijkheid
voor de opschudding bij Rushdie.
Collega-schrijver John le Carré
verkondigde dat Rushdie 'precies
wist wat hij deed' toen hij Duivels
verzen schreef. Roald Dahl zei dat
het boek verboden moest worden.
Moslims konden ongestraft en in
het openbaar tot moord oproepen.
Op televisie werd leden van het pu
bliek gevraagd de hand op te ste
ken, als zij van mening waren dat
Rushdie moest sterven. „De
moord op een man (op mij) werd
een wettig onderwerp voor een opi
niepeiling", zo schreef Rushdie
verbijsterd.
„De arrogantie is verdwenen", zegt
dr Ghayasuddian voldaan. „We
hebben een rode lijn getrokken die
niet overschreden mag worden.
Laatst was er een televisiepro
gramma waarin de Koran onjuist
werd geciteerd. We hebben daar
over geklaagd en vervolgens bood
de televisiemaatschappij haar ver
ontschuldigingen aan. Dat zou
vóór de fatwa nooit zijn gebeurd."
Cees van Zweeden
A Is Salman Rushdie
iVmaandagochtend
ontwaakt, zullen zijn
gedachten onwillekeurig
teruggaan naar de beladen
oproep die de Iraanse ayatollah
Khomeini precies duizend
dagen daarvoor tot de moslims
aller landen richtte. Die oproep
luidde eenvoudig: doodt de
schrijver.
Sinds die gedenkwaardige 14de
februari 1989 is de auteur van
duivelsverzen ondergedoken.
Zijn huis in Islington (Noord-
Londen) heeft hij verlaten en
waar hij verblijft, weten alleen
zijn bewakers. Contacten met
vrienden en familie verlopen
via de telefoon en zijn vrouw,
de schrijfster Marianne
Wiggins, heeft zich van hem
laten scheiden. De enkele keer
dat hij in het openbaar
verschijnt, gebeurt dat
volslagen onverwacht.
Moslim-protest in Bangkok, augustus 1989. foto Jeff Widener
Salman Rushdie op zijn onderduikadres.
Het verhaal van de Kennedy-
d.vnastie is een sprookje. Maar wel
ten zwart sprookje, want niet alleen
ontbreekt een happy end, er is zelfs
?een happy begin. En tussen beide
bevinden zich alleen verliezers.
Dat is het buitengewoon som
bere beeld dat opstijgt uit een
nieuwe biografie van John F. Ken
nedy, president van de Verenigde
Staten van 1960 tot 1963. In zijn
boek presenteert de Amerikaanse
hoogleraar geschiedenis Thomas
C. Reeves weinig nieuwe feiten ver
geleken met eerdere biografieën,
maar hij heeft een nieuwe invals
hoek gekozen: de moraal, het ka
rakter.
Rondom die centrale vraag naai
de fundamentele waarden en nor
men van de mens, politicus en pre
sident Kennedy heeft hij de feiten
gehergroepeerd, waardoor een
nieuw en niet erg vrolijk beeld ont
staat.
Alle ingrediënten voor het sprook
je zijn aanwezig: De aartsvader,
zoon van Ierse immigranten, die
zich opwerkt tot multimiljonair en
invloedrijk politicus. Die een zoon
president ziet worden, een tweede
minister van justitie en een derde
senator. De zoons zijn allemaal
knap, succesvol, gezond en geluk
kig.
Maar het sprookje heeft een keer
zijde: de aartsvader (Joseph P
Kennedy) is een meedogenloze za
kenman en een gewetenloos politi
cus, die zijn kinderen dwingt de po
litiek in te gaan. De president
(John) en de minister van justitie
(Robert) komen om door moorde
naarshand. De senator (Edward) is
zelf betrokken bij een onopgehel
derde dood en tot slot krijgt de
aartsvader een beroerte, waardoor
hij zijn laatste jaren slijt als een in
valide, die liefdeloos wordt gene
geerd door zijn vrouw (Rose), die al
doet of ze weduwe is.
Andere koek dan in andere Kenne-
dy-boeken wordt opgedist. Geen
wonder, want die zijn zonder uit
zondering geschreven door bewon
deraars van John Fitzgerald Ken
nedy, roepnaam Jack.
Positief
Het is begrijpelijk dat Kennedy
nog steeds zoveel aanhangers
heeft. In 1988. bij de 25ste herden
king van zijn dood, was opnieuw
alle publiciteit positief. En het
beeld is natuurlijk erg aantrekke
lijk: jonge vitale vent. oorlogsheld,
rijk. mooie vrouw, leuke kinderen,
door hoge idealen gedreven politi
cus die wat van zijn zware baan
probeert te maken. Een mooie car
rière c}ie nog mooier had moeten
worden (Koude Oorlog beëindi
gen, Vietnam voorkomen, burger
rechten bevorderen...), maar werd
afgebroken door geweerkogels.
Reeves sluit niet uit dat Kennedy
bij een voortgezet presidentschap
- hij was zich vlak voor zijn dood
aan het voorbereiden op de verkie
zingen van 1964 - op een aantal ter
reinen nog grote dingen had kun
nen doen. Maar erg optimistisch
toont hij zich daar niet over.
Reeves kan aantonen dat Kenne
dy in het leven maar een doel had:
lol hebben en winnen. Van jongsaf
aan was het in hem gepompt:
'Kennedys don't lose'. Zijn politie
ke credo was dan ook pragmatis
me. Geen hoger doel of streven,
neen, gewoon: nummer één wor
den, Finish First. Kennedy sloot
dan ook in zijn politieke loopbaan
tal van deals. Tot op zekere hoogte
onvermijdelijk voor elke Ameri
kaanse politicus, maar Kennedy
ging heel ver.
IJkpunt
Reeves heeft van deze eigenschap
de kern van zijn boek gemaakt.
Zijn uitgangspunt is dat politieke
leiders, die besluiten nemen van le
ven en dood over hun bevolking,
absoluut dienen te beschikken
over een eigen stelsel van normen
en waarden, van goed en kwaad,
van wat door de beugel kan en wat
niet.
John F. Kennedy tijdens zijn gloriedagen, hier in gesprek met de Russi
sche leider Chroesjtsjov. foto ANP
Want, redeneert Reeves, aan poli
tici wordt van verschillende kan
ten getrokken, zij moeten resulta
ten boeken. Zij moeten dus com
promissen sluiten. Om te voorko
men dat pragmatisme afglijdt
naar opportunisme en erger heeft
een politicus dus zo'n innerlijk ijk-
punt nodig.
Bij Kennedy zijn flagrante voor
beelden van afglijden natuurlijk
diens herhaalde afspraken met. de
georganiseerde misdaad. Kenne
dy vroeg de maffia Fidel Castro te
vermoorden. Bovendien was in de
strijd om het presidentschap met
Richard Nixon een onbekende
(maar grote) hoeveelheid maffia-
geld geaccepteerd. De maffia
dacht zich in te kunnen kopen in
de nieuwe regering.
Kennedy's pragmatisme lijkt zich
uiteindelijk tegen hem te hebben
gekeerd. Toen de FBI en het minis
terie van justitie later de maffia on
der vuur namen en de maffia van
Kennedy verwachtte dat hij on
derzoeken in de doofpot zou stop
pen. was hij daartoe politiek niet in
staat.
De maffia was nu voor Kennedy
een praktisch politiek probleem
geworden - en hij begon een ware
kruistocht tegen de georganiseer
de misdaad. Dat werd door de maf
fia ervaren als contractbreuk.
..That Kennedy, we're gonna get
him", hebben maffia-bazen begin
1963 geroepen. Het bewijs is nooit
geleverd, maar de moord in Dallas
zou een afrekening geweest kun
nen zijn.
Reeves heeft ook Kennedy's pri-
vé-leven onder de loep genomen.
Sommige critici nemen hem dit
kwalijk, omdat hij zo moralise
rend. preuts-burgerlijk zou oorde
len. En inderdaad, Reeves ergert
zich aan Kennedy's rokkenjagerij,
gebruik van verdovende middelen
en drankgebruik. Maar hij doet dat
voornamelijk omdat volgens hem
de president van de VS bijzonder
vaak chantabel is geweest.
Voor de maffia, voor zijn politieke
tegenstanders, voor de Russen,
noem maar op. Bovendien slaagde
Kennedy (opperbevelhebber van
de strijdkrachten) er meermalen
in, als hij geen pottekijkerskon ge
bruiken, de luchtmachtofficier
kwijt te raken, die in het aan hem
vastgeketende koffertje de atoom
codes bij zich had.
Toch ziet Reeves lichtpunten in
zijn sombere relaas. Kennedy was
een onverwachte duif gebleken bij
de crises in Berlijn (bouw van de
Muur) en rondom Cuba (Russische
raketten). Hij keerde zich tegen es
calatie, invasie of bombardement.
Hij durfde op beslissende momen
ten toch afwijkend gedrag te tonen
dan puur pragmatisch zou zijn ge
weest. Er waren in november 1963
ook signalen dat hij niet tevreden
was met de aanpak in Vietnam.
Misschien zou het sprookje minder
zwart zijn geweest als de trip naar
Dallas niet was doorgegaan. Daar
aan, aan dat misschien, ontleent
de Kennedy-mythe zijn kracht.
Maar Reeves heeft die mythe tot
kleiner proporties teruggebracht -
en de Amerikaanse politiek een
zeer heldere spiegel voorgehou
den.
James McGonigal
Thomas C Reeves, A Question of Cha
racter, The Free Press, 62.
77 r zijn meer dan vijftien-
Ui duizend taxi's in Mos
kou. Dat lijkt heel ivat. Het
is bijna niks.
Moskou is in oppervlakte zo
groot als de provincie
Utrecht. Er wonen naar
schatting tien miljoen men
sen. Dat geeft de beperkt
heid van het taxi-ioezen al
aan. Van die ruwi vijftien
duizend taxi's zijn er boven
dien gemiddeld per dag
tweeduizend in reparatie.
Meer dan duizend zijn per
manent verhuurd aan
expeditiebedrijven. bij
voorbeeld van dag- en
weekbladen.
Vroeger, voor de perestroj
ka zoals de Moskovieten
meestal zeggen, kon je. als
je een taxi had toeten te be
machtigen, voor een paar
roebel van het ene eind van
de stad naar het andere rij
den. Officieel kan dat nog,
kijk maar naar het bedrag
op de meter. Maar chauf
feurs die op de meter rijden
kunnen bij wijze van spre
ken zo een plaats in het Le-
nin-museum krijgen. De
meter draait alleen om de
chauffeur inzicht te geven
in het bedrag dat hij aan
het einde van zijn toerkdag
moet overhandigen aan de
chef van zijn taxi-garage.
Dus zijn de chauffeurs op
zoek naar 'rijke klanten'.
Die vind je niet bij de regu
liere taxi-standplaatsen,
maar bij de dure hotels. Of
bij het internationale vlieg
veld Sjeremetjevo.
Tussen de wenkenden aan
de kant van de straat valt
de vette buit makkelijk uit
te pikken. De 'sjljapi'. taxi-
bargoens voor de gewone
man met de kleine beurs, in
hun sjofele kleding negeer
je. De 'firmatsj'. de goedge-
klede zakenman of buiten
lander, mag mee. De
(staats)tarieven zijn uiter
aard afgesteld op de beurs
van de sjljapi. Eén rit met
een firmatsj levert twintig
tot vijftig keer meer op, ze
ker als de klant met 'green-
ny' dollarsbetaalt. Een
beetje chauffeur, en dat zijn
ze bijna allemaal, loert dus
op de rijken en laat de ar
men staan.
Om die strooptocht wat te
vergemakkelijken, organi
seren de chauffeurs zich in
groepen. Je hebt de Aero-
dromsjtsjiki bij het vlieg
veld, de Vokzalsjtsjiki bij de
stations en de Gostinsjtsjiki
bij de hotels. Nieuwelingen
kunnen zich bij zo'n groep
inkopen Wie zonder een
'propiska' lvergunning
van de groepsleider op on
bevoegd terrein komt, ris
keert ingeslagen ruiten of
een stevige aframmeling.
Uit het bovenstaande mag
worden afgeleid dat taxi
chauffeurs niet echt popu
lair zijn. Er was dus grote
ergernis, toen de heren
ichauffeuses zijn er ook,
maar weinig) uit woede
over een neergestoken col
lega twee keer deze week
met protestacties het stads
verkeer volledig ontregel
den.
Ze eisten beveiligde auto's
En meer geld. En een betere
verzekering. Maar de be
langrijkste eis is een imma
teriële: er mogen geen
zuidelijkx types meer Mos
kou inkomen. Niet via de
vliegvelden, niet via de sta
tions. Bruinen uit het
Zuiden en spleetogen uit
het Oosten niet gewenst, om
het duidelijk te zeggen.
De moordenaar van de
chauffeur zou een Georgiër
zijn geiveest. Het zijn, zeg
gen de chauffeurs, altijd de
ze 'mafiosi' die voor proble
men zorgen. Bij wijze van
waarschuwing stelde een
groep van dertig chauf
feurs dinsdag even orde op
zaken bij een 'vrije markt'
waar veel Georgiërs fruit
en groenten verkopen. In
geslagen ruiten, omgegooi
de kramen en de politie die
met waarschuwingsscho
ten erger wist te voorko
men. Het einde van dit dra
ma is nog niet in zicht. Het
bureau van de burgemees
ter noemde de acties 'een
aanmoediging voor etnisch
geweld'. Vrijdag, zo hebben
ze afgesproken, komt er
geen 'bruine' of 'spleetoog'
in onze taxi's. Daar heeft de
doorsnee-Moskoviet helaas
wél begrip voor.
