De beste beschermengel van Oranje
PZC
Turkey
reportage
Claus
Prins der
Nederlanden
ZATERDAG 10 AUGUSTUS 1991 19
Prins Claus is sinds juli
weer onder behandeling
voor klachten van depressieve
aard. De prins, die in
september 65 jaar wordt, gaat
net als in 1982 en '83 gebukt
onder depressies. Toen speelde
mee dat hij gevangen zat in een
staatsrechtelijk keurslijf
waarin met name minister van
staat Beel hem had geperst.
Dat staat in het boek 'Claus,
Prins der Nederlanden De
man, zijn leven, werk en
idealen', geschreven door UN-
journaiiste Rian van
Kuppenveld, dat medio
augustus verschijnt. Een
voorpublikatie.
ff
Prins Claus in '91: „Ik ben niet meer dezelfde als voor mijn ziekte.
De inhuldiging' van Beatrix als
koningin, op 30 april 1980, be
tekent dat er voor prins Claus heel
wat verandert. Meer nog dan in het
verleden zal hij zich bewust moe
ten zijn van zijn positie. „De me
ning van een prins-gemaal is uiter
aard minder belangrijk dan de me
ning van een staatshoofd. Maar
ook voor hem geldt, afgeleid dan,
de ministeriële verantwoordelijk
heid. En ik geloof dat ook ik, als
man van mijn vrouw, bijzonder
voorzichtig moet zijn met dingen
te verkondigen die in de maat
schappij enigszins controversieel
liggen. Hiervan moet ik me altijd
bewust zijn als ik naar buiten op
treed".
Als de prins zo'n tien maanden
'echtgenoot van de koningin' is,
zegt hij dat het allemaal niet mak
kelijk is. Er blijft toch steeds die
spanning tussen zijn officiële posi
tie en de privé-persoon Claus.
Maar de beperkingen die de mo
narchie oplegt, zijn voor de prins
soms hinderlijk. Daarover heeft hij
eigenlijk van het begin af aan wei
nig misverstand laten bestaan. Hij
begrijpt wel dat leden van het Ko
ninklijk Huis in een constitutione
le monarchie in het openbaar niet
alles kunnen zeggen wat zij den
ken, maar 'je zou soms dolgraag
eens iets willen zeggen over een be
paalde zaak'. „Doodgewoon om
dat je meent iets zinnigs naar vo
ren te kunnen brengen dat een bij
drage kan zijn in de meningsvor
ming. Maar in de meeste gevallen
hoed je je daarvoor, omdat er wel
licht commentaren of interpreta
ties aan worden verbonden die niet
je opvattingen, maar je status als
lid van het Koninklijk Huis in het
geding brengen".
Zeepkist
Het gevolg is wel, zegt de prins, dat
je veroordeeld bent tot een zekere
kleurloosheid. Hij kan immers
'niet op een zeepkist gaan staan'
en zeggen wat hij allemaal denkt.
Maar behalve dat op grond hier
van de buitenwacht maai- moet
gissen naai- de opvattingen van
Claus en de rest van de Oranje-fa
milie. betekent dit ook dat zij 'wat
inspraak betreft altijd wel onder
aan de lijst zullen staan'. „Maar ja,
het is nu eenmaal een feit dat men
sen die inspraak uitoefenen meest
al een (groeps)belang vertegen
woordigen. En dat is een positie
waarin leden van het Koninklijk
Huis niet verzeild behoren te ra
ken".
Het maakt het leven echter wel ge
compliceerd en dat is misschien de
reden dat de prins al in 1970 zegt
niet te geloven dat de leden van
het Koninklijk Huis de barricaden
opgaan, mocht er een eind komen
aan de monarchie. Niet dat hij de
monarchie ziet verdwijnen, hij be
schouwt haar als iets blijvends.
„Maar alle instituten die door
mensen zijn geschapen, kunnen
verdwijnen. Een en ander lijkt mij
in eerste instantie afhankelijk van
de mensen die de instituten dra
gen en daar vorm en inhoud aan
geven. Ik zelf heb zeker niet het ge
voel dat wij bezig zouden zijn aan
het schrijven van het laatste
hoofdstuk van de monarchie in Ne
derland. Ik ben wel van mening
dat dat laatste hoofdstuk door de
leden van het Koninklijk Huis zelf
zal worden geschreven. Als er een
echte kloof tussen volk en konings
huis zou ontstaan, dan ben ik er
van overtuigd dat ook voor ons de
consequenties heel duidelijk zul
len zijn".
De prins steekt ook bepaald niet
onder stoelen of banken dat hij ge
looft dat republikeinen in theorie
gelijk hebben als zij stellen dat in
een democratische staatsorde een
gekozen staatshoofd meer voor de
hand ligt dan een erfelijk. Maar Ne
derland verkeert naar zijn mening
in een historisch gezien bijzondere
positie. Toen hij vanuit de repu
bliek Duitsland naar Nederland
kwam, viel het hem al meteen op
dat hier de democratie 'beter of ze
ker niet slechter' functioneert dan
in de meeste republieken.
Later, in 1986, zegt hij dat de
staatsvorm hem in wezen ook niet
zo veel uitmaakt. Het gaat om het
behoud van de waarden die in Ne
derland hoog gehouden moeten
worden. „Mensenrechten, demo
cratische rechten, de hele demo
cratische besluitvorming, de mon
digheid vorm, inhoud, uitdrukking
te geven. Dat zijn eigenlijk waar
den die voor mij veel belangrijker
zijn en waarvoor ik wel op de barri
caden zou gaan".
Serieus
Nederland en koningin Beatrix
gaan op 30 april 1980 met elkaar in
zee en dan wordt het zoals de ko
ningin zegt 'pas echt serieus'. Prins
Claus hoopt dat er in ieder geval
niet zoveel zal veranderen dat zij
als echtpaar niet meer kunnen blij
ven praten, maar wat de staats
rechtelijke functie van zijn vrouw
betreft, kun je, zo zegt hij, niet dui
delijk genoeg zijn: „Daar blijf ik
buiten staan, moet ik buiten staan.
Dat is iets wat alleen mijn vrouw
aangaat."
Op zijn zestigste verjaardag laat
de prins doorschemeren dat hij en
zijn vrouw dikwijls zo vol zitten
met werk dat het er nauwelijks van
komt eens uitvoerig met elkaar te
praten. Als er iets bijzonders is,
dan gebeurt da-t natuurlijk wel en
ook nieuwe ministers bij voorbeeld
komen aan de orde, maar eigenlijk
hebben Beatrix en Claus veel te
weinig tijd voo- elkaar.
Claus blijft ook na de inhuldiging
van koningin Beatrix Bijzonder
Adviseur van de minister voor ont
wikkelingssamenwerking: Hele
maal vanzelfsprekend is dat ken
nelijk pal voor de dertigste april
1980 niet. In een politieke uitzen
ding van het CDA zegt minister
voor ontwikkelingssamenwer
king, J. de Koning, begin februari:
„Ik zal erg mijn best doen om de
zaken zo te regelen dat het hem
mogelijk blijft als speciaal advi
seur werkzaam te blijven". Voor de
zoveelste keer in de geschiedenis
speelt weer eens de vraag of de
prins met zijn functie niet in poli
tiek vaarwater terecht komt. En
dat terwijl allerwegen wordt er
kend dat Prins Claus een uiterst
intelligente, bedachtzame man is
die bijna als geen ander de beper
kingen van zijn positie kent.
Topambtenaar
De prins voelt zich in zijn advi
seursschap tot zijn recht komen,
ook al is het maar twee dagen per
week. Hij fungeert min of meer als
een gewone topambtenaar. Hij
woont alle stafvergaderingen bij,
voert net zo als ieder ander het
woord en alles wat hij zegt, snijdt
hout. Eén probleem heeft de prins
wel: een groot deel van het ambte
narenkorps ziet hem eigenlijk
meer als een 'ornament'. Minister
De Koning stelt zijn adviezen dui
delijk op prijs, maai1 er zijn nogal
wat topambtenaren die zijn me
ning zijnde politiek onbelangrijk
terzijde schuiven en door de prins
geschreven rapporten in een la
doen belanden. Achteraf consta
teert ook een deel van de toenmali
ge ambtelijke top dat het de prins
op het departement onnodig moei
lijk is gemaakt en dat de afwijzen
de houding heel hard bij prins
Claus is aangekomen.
Bij het aantreden van het kabinet
Van Agtop 11 september 1981 gaat
er in de persoon van minister C.
van Dijk een nieuwe wind op ont
wikkelingssamenwerking waaien.
Voor de prins betekent dit in de
praktijk dat hij sterk in zijn func
tioneren wordt belemmerd. Van
Dijk is een uiterst starre man en hij
negeert de prins volkomen. Men
sen die Van Dijk kennen, suggere
ren dat de minister doodgewoon
bang was, benauwd dat de prins
een keer de plank zou misslaan. In
ieder geval is het resultaat dat de
baan, waarin hij zich eindelijk hap
py voelde, totaal wordt uitgehold.
In 1982 begint prins Claus voor
zichtig hints te geven, maar die
worden niet opgepakt. Althans, er
wordt niet tegen de verantwoorde
lijke minister gezegd dat het een
van twee is: of de prins écht zijn
In 1970 zegt Prins Claus
niet te geloven dat de leden
van het Koninklijk huis de
barricaden opgaan mocht
er een einde komen aan de
monarchie, al beschouwt
hij haar wel als blijvend.
werk laten doen of ophouden met
alle poppenkasterij en hem onthef
fen van zijn taak als Bijzonder Ad
viseur.
Neerslachtig
In september 1982 laat de prins
zich voor onderzoek opnemen in
het Radboud-ziekenhuis in Nijme
gen. Hij voelt zich al geruime tijd
lusteloos, moe en soms neerslach
tig. Tijdens het onderzoek blijkt
dat hij te veel van zichzelf heeft
verlangd en daardoor vermoeid
heidsverschijnselen vertoont.
Hoewel de prins het rustig aan
doet, blijven de klachten en op 1
oktober 1982 deelt de Rijksvoor
lichtingsdienst mee dat prins
Claus zich in verband met 'klach
ten van depressieve aard' heeft la
ten opnemen in de universiteitskli
niek van de Zwitserse stad Bazel.
Aanvankelijk lijkt de behandeling
van de prins snel te kunnen wor
den afgerond. Hij gaat op 16 no
vember gewoon mee op het staats
bezoek aan Engeland, al maakt hij
daar niet het hele programma mee.
Koningin Beatrix zegt dat haai
man het rustig aan moet doen en
daarom sommige dingen laat
schieten, maar dat het verder
'goed' met hem hem gaat. Maar er
is meer aan de hand dan de konin
gin wil laten merken. Vrijwel on
middellijk na terugkeer uit Enge
land laat de prins zich opnemen in
een ziekenhuis in Breda, daarna
vertrekt hij weer naar de kliniek in
Bazel.
Keurslijf
Langzaam maar zeker groeit in po-
litiek-Den Haag de overtuiging dat
als de klachten van de prins mede
veroorzaakt worden door het feit
dat hij niet kan functioneren om
dat de politiek hem in een keurslijf
geperst heeft, diezelfde politiek
ook een verantwoordelijkheid
heeft in het zoeken naar een oplos
sing. Deze gedachte leidt er toe dat
er een discussie ontstaat over de
positie van de prins-gemaal.
Een van de mensen die hierover de
meest uitgesproken opvattingen
heeft, is D66-senator J.J. Vis, te
vens hoogleraar staatsrecht aan
de Rijksuniversiteit Groningen. In
1983 zegt hij tegen deze krant: „De
ministers hebben een verantwoor
delijkheid. Ik denk dat zij mensen
die iets te maken hebben met het
bestuur, en dat heeft prins Claus,
niet in een zodanige positie horen
te plaatsen dat hij niet kan functio
neren".
Artikel 42
Ook andere politici buigen zich
desgevraagd over de kwestie. Zo
als oud-minister van binnenlandse
zaken mr. W.F. de Gaay Fortman,
als bewindsman in het eerste kabi
net-Den Uyl (1973-1977) belast met
de betrekkingen met het Konink
lijk Huis. De Gaay Fortman, ge
vraagd naar een reactie op de uit
latingen van Vis: „Als de gezond
heid van prins Claus wordt beïn
vloed door zijn positie dan heeft
het kabinet daar iets mee te ma
ken. Want er kunnen daardoor
moeilijkheden ontstaan in zijn
openbare relatie tot de koningin,
zijn functie als echtgenoot van het
staatshoofd". Als dus het uitzicht
op een echte baan een bijdrage zou
kunnen leveren tot de genezing
van prins Claus, dan ligt er wel de
gelijk een taak voor de ministers, is
een zienswijze die steeds meer in
gang vindt.
De problemen die rond de positie
van de prins-gemaal (een term die
overigens in het Nederlands offi
cieel niet bestaat) gesignaleerd
worden, zijn een rechtstreeks ge
volg van een van de hoofdbestand
delen van ons staatsbestel: artikel
42 van de Grondwet. In het tweede
lid staat daar: 'De Koning is on
schendbaar: de ministers zijn ver
antwoordelijk'. Gemeengoed is ge
worden dat ook de positie van de
prins-gemaal wordt bepaald dooi
de grenzen van die ministeriële
verantwoordelijkheid.
Zowel De Gaay Fortman als Vis
stellen in 1983 dat door het voort
durend opleggen van beperkingen
aan leden van het Koninklijk Huis
het koningschap zelf in gevaar
wordt gebracht. Vis: „Het zal over
al gaan wringen. Want wij vragen
van de mensen een tegendraadse
beweging, het inleveren van een
stuk persoonlijkheid en persoonlij
ke ontwikkelingsmogelijkheden.
Wij hebben de praktijk ook niet
bijgesteld aan de realiteit van de
dag. En die is dat de Nederlandse
koningin het koningschap heel
sterk als een functie ziet, als een
baan. Ze is er ook voor opgeleid. Ze
heeft een huwelijk mogen sluiten
dat niet was gebaseerd op de ratio
nele overwegingen van het verle
den, maar ze is getrouwd met ie
mand van wie ze houdt. Dat huwe
lijk had dus eigenlijk niets meer
met die functie te maken. En daar
zouden we eigenlijk consequenties
uit moeten trekken, maar dat doen
we niet. Ik vind dat je in principe
ook de vraag behoort te stellen of
dit menselijk gesproken nog is te
verantwoorden. Want de prins
wordt tekort gedaan in een aantal
grondrechten. Hij mag niet uit
spreken wat hij denkt, hij is niet
benoembaar in alle functies. Inte
gendeel, er wordt iets ongevaar
lijks voor hem gezocht. En ik denk
dat daarjuist het depriviligerende
en discriminerende zit".
Prins Claus zal later erkennen dat
hij na zijn huwelijk met prinses
Beatrix heel veel heeft moeten in
leveren. Tijdens het verblijf van de
prins in Bazel raken steeds meer
mensen ervan overtuigd dat hij on
nodig veel is kwijtgeraakt. In de
gesprekken in 1983 blijkt ook dat
de zaak wellicht anders was gelo
pen als niet de vice-president van
de Raad van State, dr Beel, de in
troductie van Claus in staatsrech
telijk gedrag ter hand had geno
men. Want van Beel mocht niets.
Beel prentte prins Claus in dat hij
nooit zijn eigen mening mocht ge
ven, dat hij zich ook in gedrag van
iedere stellingname diende te ont
houden. En Claus maakte zich dat,
consciëntieus als hij is, geheel ei
gen. Nog jaren later kon hij in ver
gaderingen. als hij een fluisterende
opmerking maakte en als ant
woord kreeg 'zeg dat nou hardop',
zeggen: „Nee, nee, dat vindt papa
Beel niet goed".
Prins Claus wordt, terwijl de dis
cussie in Nederland woedt, verder
behandeld in Bazel. Koningin Bea
trix schroeft tijdens zijn ziekte
haar optreden in het open baai-
drastisch terug. Algemeen is er be
wondering voor de wijze waarop zij
haar zorgen over de prins geschei
den houdt van wat haar als konin
gin te doen staat.
De prins zegt pas in 1986 iets over
de achterliggende moeilijke perio
de: „Ik heb het nooit voor mogelijk
gehouden dat zoiets bestond... ik
geloof niet dat je het aan mensen
die het zelf niet hebben meege
maakt, kunt uitleggen. Ik had
geen pijn, als je onder pijn lichame
lijke pijn verstaat. Maar wel ziele-
pijn. Er zijn zoveel verschrikkelij
ke dingen in de wereld die een
mens kunnen overkomen, maar
voor mij was het de ergs,te periode
van mijn leven".
De prins die in 1991 zegt 'nooit
meer dezelfde te zijn als voor de
ziekte' is duidelijk veranderd. Hij
beweegt zich minder soepel en dit
leidt na ieder openbaar optreden
weer tot speculaties. De prins zélf
geeft telkens aan dat de ziekte
voorbij is en de ongeneerde be
richtgeving met name in buiten
landse bladen in de jaren dat hij
zich goed voelt, moeten voor hem
zelf heel vervelend zijn geweest.
Des te tragischer is het dan ook als
hij injuli 1991 opnieuw wordt opge
nomen vanwege klachten van de
pressieve aard.
Recht
Als hij in 1984 weer volop aan het
werk gaat, treedt er ook een sterke
wijziging in zijn maatschappelijke
positie op. Eindelijk krijgt hij de
functies waar hij, op grond van zijn
deskundigheid en ervaring, al zo
veel jaren recht op heeft. Hij blijft
Bijzonder Adviseur van de minis
ter voor ontwikkelingssamenwer
king, maar wordt daarnaast be
noemd tot Inspecteur-Generaal
Ontwikkelingssamenwerking,
Een andere functie die de prins
krijgt, is die van voorzitter van het
Export Platform van Verkeer en
Waterstaat.
Achteraf bezien lijkt het nauwe
lijks te verdedigen dat er binnen
het Koninklijk Huis een crisis
moest ontstaan, voordat de poli
tiek inzag dat de leden van het
Huis meer in hun mars hebben dan
het zich onledig houden met een
showbaan. Natuurlijk heeft de hui
ver voor het verlenen van échte
functies alles te maken met de tijd
geest en niet te vergeten met de
trauma's die de Lockheed-affaire
achterliet.
Prins Claus komt de eer toe door
zijn persoon en zijn optreden oude
regels ter discussie te hebben ge
steld. Hoe tragisch de ziekte van
de prins ook was, zij heeft er wel toe
geleid dat er een kentering kwam
in het Haagse denken over het
functioneren van leden van het
Koninklijk Huis. In de toekomst
zal het voor hen ongetwijfeld ge
makkelijker worden een zelfgeko
zen beroep uit te oefenen. Alleen
daarom al verdient de prins de
kwalificatie die in 1980 van hem
werd gegeven: „De beste bescher
mengel van het Huis van Oranje.
Rian van Kuppeveld
Dit is een deel van het hoofdstuk 'Niet
op de barricaden voor de monarchie
uit 'Claus, Prins der Nederlanden - De
man, zijn leven, werk en idealen'. Het
boek verschijnt op 15 augustus bij Zo
mer Keuning, ISBN-nmnmer
902100212.4. De prijs is 21,90 gulden.
Na de inhuldiging van Beatrix april '80 zegt Claus: „De mening van een prins-gemaal is uiteraard minder
belangrijk dan de mening van een staatshoofd. Maar ook voor hem geldt, afgeleid dan. de ministeriële verant
woordelijkheid.
Turkije mag voortaan in
het buitenland niet
meer Turkey xoorden ge
noemd - de officiële naam is
nu gelijk aan de binnen
landse: Turkiye. Turkey be
tekent ook kalkoen, en dat
leidt vooral in de kerstpe
riode tot grapjes die de
Turkse regeerders verdrie
ten. Bovendien heeft het
xooord in Amerika ook nog
een honende betekenis,
zoiets als uilskuiken of oen.
Er zijn wel tegenstanders
van dit initiatief. Deze zien
het als een offensief tegen
windmolens en bovendien
vinden ze het woord Tur
kiye voor niet-Turken veel
te moeilijk: die puntjes op
de u, die combinatie van
een gewone i met een i-grec
En moeten nu poststukken
met de oude aanduiding
'Turkey' ivorden terugge
stuurd? Tot nu toe gaat
men niet zover. Maar men
lache niet te vroeg. De
Griekse posterijen hebben
dit jarenlang ivel gedaan,
als het stuk xvas bestemd
voor 'Yunanistan'.
Dit is de Turkse naam voor
Griekenland, en in plaats
dat de Grieken er waarde
ring voor hadden dat ook
hierin nog het oud Griekse
Jonië zit verborgen, zagen
ze het als een affront. Zon
der blikken of blozen stuur
den ze zulke zendingen te
rug naar Turkije met de
toevoeging: adres onbe
kend. De laatste tijd strij
ken ze de hand over hun
hart: ze maken de gehate
naam Yunanistan pik
zwart, zetten er 'Greece' bij
en bezorgen het met enige
vertraging.
Even kinderachtig als onlo
gisch, natuurlijk, want de
aanduiding xvas niet be
stemd voor de Grieken
maar voor de eenvoudige
Turkse postsorteerder die
met 'Greece' of 'Hellas' niet
zo gauw uil de weg kan.
Maar wie verwacht logica
in een situatie waar de ge
voeligheden zo hoog liggen
opgestapeld?
Onlangs zou een groep ad
vocaten uit Istanbid naar
Athene komen voor het spe
len van een voetbalwed
strijd tegen hun Griekse
confrères in het kader van
de 'geest van Davos', de toe
nadering tussen de tioee
landen, begonnen tijdens
een ontmoeting in 1988 tus
sen de toenmalige premiers
Papandreou en özal. De
formele uitnodiging xvas
door de Grieken echter gea
dresseerd naar Constanti-
nopel. De Turken vroegen
of dit veranderd kon ivor
den, hetgeen xverd afgexve-
zen. De hele onderneming is
niet doorgegaan....
Op Cyprxis heerst xveer een
andere terminologische
problematiek. Daar hebben
de Txirken het door hen ver
overde noorden uitgeroe
pen tot repxibliek, tot nu toe
alleen door Ankara erkend.
Zij heeft een president, een
premier, ministers en een
parlement, maar de Griek
se pers, die van 'psexido-
staat' spreekt, komt aanha
lingstekens te kort om dit
alles aan te dxiiden. Ook an
dere ixistellingen xvorden
voorziexi van deze tekens,
zoals het Noordcyprische
'vliegveld' en het 'radiosta
tion', hoewel deze nu al
meer dan zeventien jaar
continue en zonder storing
functioneren.
Vorig jaar loerden enkele
Grieks-Cyprioten die de
groene lijn over waren ge
trokken, in de Turkse zone
gearresteerd. Ze kxvamen
voor een 'rechtbank' en
daarna in een 'gevangenis',
aldus weer de Griekse pers,
de indruk xoekkend dat die
gevangenis niet echt was.
Maar erxdt konden ze niet.
De Turken doen hier niet
voor onder. In hun televi
sie-actualiteiten zie je kaar
tjes van Cyprus geprojec
teerd, waarop het Noorden
met grote letters staat aan
geduid als 'Turkse repu
bliek Noord-Cypms'. De
rest, die voor de hele wereld
behalve Turkije 'Republiek
Cyprus' is, heet, met kleine
re letters: 'Griekse zone'