Bouwen op de ruïnes
van het communisme
PZC
Het bakkie troost
wordt sterker
Koffie
reportage
25
Praagse lente
in Zeeuwse
bouwwinkel
ZATERDAG 25 MEI 1991
Vergane glorie in de eind negentiende eeuwse arbeiderswijk Zizkov (fotografie Harmen van der Werf
De Tsjechen zijn ontwaakt
uit een droom. Na de
euforie over de fluwelen
revolutie van november 1989
dient zich de harde realiteit
van alledag aan. Hier en daar
ontstaan nieuwe initiatieven,
die vorm moeten geven aan het
leven na het communisme. In
de Praagse arbeiderswijk
Zizkov bijvoorbeeld. Een
groepje jonge architecten
probeert daar een ander
stadsvernieuwingsbeleid van
de grond te tillen. Althans, dat
willen ze, maar het wil nog niet
lukken. De stedebouwers
hebben een steuntje in de rug
nodig. De Stichting
Bouwwinkel Zeeland uit
Middelburg wil die steun graag
geven.
Zijn tijd is eindelijk aangebro
ken. De Praagse architect Ivan
Vavrik heeft jarenlang oppositie
gevoerd tegen het communistisch
bewind. Hij heeft eindeloos gepleit
voor een ander, creatiever woning
bouwbeleid. Nu komt het erop aan.
Vavrik kan aan het werk om te red
den wat er te redden valt van de
negentiende eeuwse wijken rond
om het oude, toeristische stads
hart van Praag. Hij aarzelt.
De golf van sympathie voor de zich
bevrijdende volkeren van Oost-
Europa bereikte eind 1989 ook de
Bouwwinkel Zeeland. Toen al
spraken coördinator Wim Kooi
man en projectleider drs Piet Hack
over ondersteuning van stadsver
nieuwingsprojecten in Oost-Euro
pa. Waarom moet in Oost-Europa
opnieuw het wiel worden uitgevon
den?", vroegen ze zich af.
Onafhankelijk van hen keek Va
vrik tegelijkertijd naar de stads
vernieuwing in Nederland en de
Berlijnse wijk Kreuzberg. De keu
ze voor renovatie van bestaande
woningen, mét behoud van oude
sociale structuren en inspraak van
bewoners, sprak hem enorm aan.
Hack bezocht april 1990 Praag. Hij
schreef een rapport over een nieu
we troosteloze buitenwijk en twee
negentiende eeuwse buurten,
waaronder Zizkov. Kooiman wist
met die notitie in de hand steun te
verwerven bij het Nederlandse mi
nisterie van volkshuisvesting. De
Bouwwinkel kreeg geld voor een
haalbaarheidsonderzoek naar
stadsvernieuwing in Praag-
Kooiman en Hack vertrokken de
cember vorig jaar naar de Tsjecho-
slowaakse hoofdstad, met de Mid
delburgse Ivana Kostkova als
tolk. Ze hadden met de Nederland
se ambassade in Praag een uitge
breid programma samengesteld.
En in het regeringscentrum - het
Slot van Franz Kafka - ontmoet
ten ze Ivan Vavrik. Jaroslav Ma-
sak, persoonlijk adviseur van pre
sident Vaclav Havel voor cultuur
en architectuur, had hem ge
vraagd de bespreking met de Ne
derlanders bij te wonen. „Het klik
te direct", vertelt Kooiman, nog
steeds verwonderd over het snelle
resultaat. „We zaten op dezelfde
lijn."
Televisie
Vavrik was in de negentiende
eeuwse arbeiderswijk Zizkov bezig
met de oprichting van een soort
Bouwwinkel. Hij had ook een
naam voor zijn geesteskind. Hartig
Plus, naar de stedebouwkundige
Karl Hartig die Zizkov ontwierp.
De Bouwwinkel Zeeland en Hartig
Plus sloten meteen een samenwer
kingscontract. Kooiman ver
scheen op de Tsjechische televisie
om de overeenkomst toe te lichten.
Een drie man sterke delegatie van
de Bouwwinkel Zeeland, Kooi
man, Hack en bouwkundige ir
Hans Sinke, bracht vorige week
opnieuw een bezoek aan Zizkov.
Hartig Plus presenteerde het eer
ste concrete project: de opening
van een kantoor in een voormalig
agitatiecentrum van de commu
nistische partij. Havels' persoon
lijk adviseur Masak was weer aan
wezig en, behalve de Middelbur
gers, nog twee Nederlanders; Sjef
Helmer van sociale academie De
Horst in Driebergen én medewer
ker Pavel Koch van het verzeke
ringsconcern Nationale Nederlan
den.
De Nederlandse ondernemers
geest is in Praag uit de fles, in al
zijn schakeringen. Helmer werkt
aan een arbeidsproject voor zigeu
ners, die vijftien procent van de be
volking van Zizkov (bijna 64.000 in
woners) uitmaken. Koch is bezig
met één van de gouden randjes
van Praag, het stadsdeel Smichov
langs de Moldau, de rivier die
dwars door de Tsjechoslowaakse
hoofdstad loopt. Smichov is com- -
mercieel interessant voor een gro
te investeerder als Nationale Ne
derlanden.
Zizkov is niet één van die gouden
randjes van Praag. Het is een
doodgewone arbeiderswijk, maar
wel één met meer allure dan soort
gelijke buurten uit dezelfde perio
de in Rotterdam en Amsterdam.
Stedebouwkundige Hartig is in
Zizkov degelijk tewerk gegaan. Hij
had de middelen. Praag was een
rijke industriestad. De oude glorie
straalt nog steeds af van de de vele
met ornamenten versierde woon
blokken in Zizkov.
Houten tunnels
Ruim veertig jaar communistisch
volkshuisvestingsbeleid heeft zijn
sporen nagelaten. Het pleister
werk valt van de muren. Hier en
daar zijn gevels opgeknapt. Een
meer toegepaste oplossing was de
bouw van houten tunnels aan de
straatzijde. Voorbijgangers lopen
dan in elk geval niet de kans door
vallend gesteente te worden ge
troffen.
Geld voor onderhoud was er niet.
De communistische stedebouw
kundigen kozen voor een andere,
in de buitenwijken beproefde me
thode van stadsvernieuwing. In
een deel van Zizkov zijn woonblok
ken met dynamiet opgeblazen.
Flats van twijfelachtige kwaliteit
zijn er verrezen. Twintig procent
van de bewoners bestaat uit leden
van de voormalige staatsveilig
heidsdienst. Een oud schoolge
bouw is op het nippertje gered. Het
staat leeg en dreigt overwoekerd te
raken door onstuimig oprukkend
groen.
De sloopwerkzaamheden zijn ge
stopt, maar de oude plannen zijn
niet van tafel. Hoofdstedebouw-
kundige Ivo Oberstein van de stad
Praag heeft tegenover Kooiman en
Hack verklaard dat de aanleg van
een brede ontsluitingsweg door
Zizkov prioriteit houdt. Ondanks
de schrikbarende woningnood in
Praag staan in verband met dit
Ivan Vavrik, oprichter van het onafhankelijke bouwbureau Hartig
Plus, in gesprek met coördinator Wim Kooiman (midden) van de Bouw
winkel Zeeland en burgemeester Michiel Bors (rechts) van de deelge
meente Praag 3.
Eén van de vele verwaarloosde binnenplaatsen in Zizkov.
project enkele honderden wonin
gen in Zizkov leeg.
Oberstein is communist, een van
de ruim één miljoen eind 1989. Hij
symboliseert een probleem waar
mee Vavrik moeilijk overweg kan.
waarmee alle leden van de voor
malige oppositie moeilijk overweg
kunnen. De politieke macht van de
communisten is gebroken, maar
hun economische en bureaucrati
sche macht is vrijwel ongeschon
den.
Steeds probeert Vavrik de Middel
burgers duidelijk te maken hoe
groot de problemen zijn. De deel
gemeente Praag 3, waaronder Ziz
kov valt, is blut. Geld voor bijvoor
beeld de verwarming van scholen
is er niet meer, maar in een leeg
staand nieuw flatgebouw heerst
wel een tropische temperatuur.
„Bureaucratie", legt Vavrik uit.
Niemand heeft, in Tsjechoslowa-
kije geleerd verantwoordelijkheid
te nemen. Eigen initiatiefis veertig
jaar lang de kop ingedrukt. „En
dat werkt nog steeds door", meent
de oprichter van Hartig Plus. „Ac
tieve poliiici, zoals burgemeester
Michiel Bors van Praag 3, worden
gehaat door communistische bu
reaucraten. Zij zien liever dat ie
dereen passief blijft, zodat zij kun
nen zeggen 'onder ons was het be
ter'."
Kooiman, Hack en Sinke horen
Vavriks' sombere verhalen aan.
„Maar ik ben geen pessimist",
merkt hij opeens fel op, „want an
ders zat ik in Parijs. Ik kon daar
een jaar op stage." Vavrik wil aan
de slag, evenals zijn collega Zde-
nek Fikar. Hij heeft acht jaar 'uit
gezeten' in staatsdienst en plan
netjes gemaakt die vervolgens in
de kast verdwenen.
Maar waai' te beginnen? Ze weten
het niet. De praktische kennis van
de Bouwwinkel Zeeland komt dan
van pas. „Begin kleinschalig",
stelt Kooiman voor. „De kans op
succes is dan veel groter en resul
taten zijn heel belangrijk, want
burgemeester Bors heeft die no
dig." Eén probleem doet zich voor.
Tot oktober kunnen voormalige
huiseigenaren hun door de com
munisten onteigend bezit opeisen.
Een renovatiepand moet met tact
worden gekozen.
Hartig Plus, bureau voor de rege
neratie van Zizkov. heeft geluk.
Van één woning is bekend dat de
eigenaresse zonder erfgenamen is
overleden. Daar kan worden be
gonnen. Hack suggereert ook een
leegstandsonderzoek te doen. Zde-
nek Fikar noteert alles, maar coör
dinator Vavrik schrijft niets op.
Dat is een handicap uit het verle
den. Met het oog op de staatsvei
ligheidsdienst was het beter niets
op schrift te stellen. „Zijn geheu
gen is fenomenaal", weet Hack.
Kooiman heeft groot vertrouwen
in Vavrik. „Hij is een pionier, de
man met de politieke contacten en
een enorm doorzettingsvermo
gen."
Van een Nederlands fonds heeft
Kooiman al 50.000 gulden gekre
gen voor Hartig Plus. Hij heeft bij
de provincie Zeeland een subsi-
die-aanvraag liggen om een
Zeeuws bouwbedrijf naar Praag te
kunnen halen. Veel vakkennis is
verloren gegaan na jaren bouwen
met alleen industrieel gefabriceer
de materialen.
De belangrijkste beslissing voor de
samenwerking tussen de Bouw
winkel Zeeland en Hartig Plus valt
1 juli in Den Haag. De landelijke
pot van het Project Samenwerking
Oost-Europa (PSO) wordt dan ver
deeld. De Bouwwinkel Zeeland
heeft voor twee jaar geld gevraagd.
De steun en de kennisoverdracht
uit. Nederland zijn volgens Kooi
man onontbeerlijk. „Hartig Plus is
een kasplantje, dat regelmatig wa
ter moet krijgen, anders verdort
het."
Harmen van der Werf
De Nederlandse
Koffiebranders en
Theepakkers kunnen tevreden
zijn: vorig jaar steeg de
koffïeomzet in Nederland van
7,96 naar 8,36 kilo per hoofd van
de bevolking, maar liefst 5,7
procent. Dat komt neer op een
kleine veertienhonderd kopjes
per jaar, gemiddeld 3,8 kopjes
per dag. Dat lijkt niet zoveel,
maar in aanmerking genomen
dat kinderen en een deel van de
ouderen geen koffie drinken,
stijgt het gemiddelde heel
behoorlijk. Zes kopjes op een dag
geldt in elk geval niet als iets
bijzonders. De theeconsumptie
steeg vorig jaar van 640 naar 677
gram per hoofd van de
bevolking.
Met deze hoeveelheden be
hoort de Nederlander tot
de grootste koffieleuten in de
wereld. Alleen de vier Scandi
navische landen scoren hoger.
En dat wekt niet zoveel ver
wondering, want hoewel koffie
heel alledaags is. is het toch
ook een welvaartsprodukt.
Sinds de jaren dertig steeg de
omzet in Nederland van 3,5 kilo
per hoofd van de bevolking tot
de huidige 8,4 kilo. uiteraard
met een terugval in de oorlogs
jaren.
In de jaren zestig, toen het ook
in ons land geen vetpot was. ge
bruikte moeder altijd een
schepje Buisman om de smaak
van de koffie wat te versterken.
Anderen namen hun toevlucht
tot een snufje zout. „Maar in
elk geval zocht men naar moge
lijkheden om het laatste schep
je koffie te besparen", ver
klaart drs R, Vaessen, secreta
ris van de Vereniging van Ne
derlandse Koffiebranders en
Theepakkers. Met. het toene
men van de welvaart is die
drang verdwenen, evenals de
busjes Buisman uit de schap
pen bij de kruidenier, die zelf
op zijn beurt is verdrongen
door de supermarkt.
'Koffie, koffie, lekker bakkie
koffie. Wat knapt een mens
daarvan op', zong Rita Corita
jaren geleden. Voor de liefheb
ber betekende koffie zeker een
opkikkertje. En ook dat is niet
veranderd sinds Corita haar
triomfen vierde. Veel mensen
ontbijten met een stevige kop
koffie of nuttigen hun eerste
'bakkie' op het werk om goed
wakker te worden. In de loop
van de middag schakelen ze
over op thee. Maar aan het eind
van de dag komt de koffiepot
toch nog een keer te voorschijn
en wel na het avondeten. Op
dat moment lijkt het pure ge
not belangrijker dan de koffie
als pepmiddel
Melange
Lekkere koffie zetten is belang
rijk en dat geldt overal. Maar
dat wil niet zeggen dat ieder
een er dezelfde smaak op na
houdt, zeker internationaal ge
zien lopen de voorkeuren uit
een. De Nederlandse koffie is
een heel eigen mengsel van
grondstoffen „een nationaal
produkt, gebaseerd op tradi
tionele import", zegt Vaessen
wervend. De vaderlandse me
lange is volstrekt anders dan
de koffie die.elders wordt geno
ten,
„Onze koffie is aromatischer
dan de Franse koffie en heeft
meer body dan de Duitse", legt
Vaessen uit. „De Franse is
aardser, grondiger, van smaak.
En de Duitse koffie is slap voor
ons gevoel. Wij houden van een
krachtiger smaak". Het gaat er
niet om dat er meer of minder
bonen worden gebruikt om een
pot te zetten, benadrukt hij.
„Het verschil zit in de keuze
van de grondstoffen en de ma
nier waarop de koffie is ge
brand".
De Britse koffie is lichter ge
brand dan de Nederlandse en
de Italiaanse juist weer don
kerder. Dat geeft hem de „pitti
ge ondertoon" die zo wordt ge
waardeerd in espresso en capu-
cino.
Sterker
De koffiebranders hebben ont
dekt dat de Nederlander zijn
koffie de laatste jaren sterker
drinkt dan in het verleden. Tot
voor kort werd thuis volstaan
met vijf gram per kopje, maar
de laatste tijd wil men meer
koffie proeven. Zes gram dus.
menen de koffiebranders.
Maar ook de zetmethoden wij
zigen zich. De pruttelende per-
culator is vrijwel verdwenen.
Het gewone koffiezetapparaat
ontbreekt in vry wel geen enkel
huishouden, maar maakt op
zijn beurt plaats voor nieuwig
heden als de cafetière - een
eenvoudige glazen kan waarin
de koffiedrab met een zeefje op
de bodem wordt gedrukt - en
het espresso-apparaat,
Met de cafetière kun je in .de
huiskamer koffie zetten, maar
die is dan wel wat troebeler dan
filterkoffie en bovendien snel
koud. Espresso levert meer
werk op en dat is voor veel ge
bruikers reden om daarnaast
het oude koffiezetapparaat in
ere te houden. De liefhebber ge
bruikt voor zijn dure espresso
machine een aparte melange.
En de echte hobbyist gaat naar
dat ene winkeltje in Den Haag
of Maastricht waar de koffie
naar eigen smaak wordt ge
brand.
Keuze
Al met al staat de koffiebran-
che er goed voor. Slechts zeven
procent van de mensen ouder
dan 15 jaar drinkt nooit koffie
en 83 procent neemt regelma
tig zijn toevlucht tot een bakje
troost Maar dat betekent niet
dat de koffiebranders voldaan
achterover leunen. Zolang er
nog mensen zijn die geen koffie
drinken, kan er meer worden
verkocht. Onder andere door
nieuwe smaken aan te bieden.
„Meer keuze betekent een gro
tere consumptie", doceert
Vaessen en daarom heeft een
beetje winkel tegenwoordig
koffie met butterscotch- of
mintsmaak in het assortiment.
'Je kan heel lang leven en je
blijft heel gezond, zolang je
maar niet op de koffie komt'.
Deze versregel is Vaessen uit
het hart gegrepen „Koffie kan
absoluut geen kwaad, zolang je
maar geen vijf zwembaden op
een dag leegdrinkt. Trouwens
heel veel water drinken is ook
niet goed".
Verhalen over vaatziekten en
stoornissen van het hartritme,
waaraan verstokte koffiedrin
kers nogal eens lijden, verwijst
hij luchtig naar het rijk der fa
belen. Dat de Nederlandse Spe
cialisten Vereniging nog steeds
waarschuwt voor overmatig
gebruik van cafeïne, een stof
die trouwens ook in thee zit.
doet daaraan volgens hem
niets af.
De koffiebranders weten zich
gesteund door het jongste on
derzoek op dit terrein dat is uit
gevoerd door de epidemioloog
dr E. Grobbee, verbonden aan
de Erasmusuniversiteit in Rot
terdam. Hij concludeert dat
koffie niet aantoonbaar scha
delijk is voor de gezondheid.
En meent dat in eerdere onder
zoeken onvoldoende rekening
is gehouden met andere ge
woonten van de koffiedrinkers
waarvan de schadelijkheid on
omstreden is, zoals roken en
het nuttigen van alcohol.
Dat er nu nog steeds onderzoek
wordt gedaan naar de schade
lijke werking van cafeïne is
voor Vaessen geen reden tot
twijfel. Het tegendeel is eerder
het geval: „Koffie is probleem
loos, het is zo ongeveer het
meest onderzochte produkt in
de wereld".
Theo Haerkens
In een enkel zaakje kan de klant zijn koffie nog naar eigensmaak
laten branden (foto Cees Zorn
