Brussel
bouwt en
verpaupert
SSSSN
Het gat
van
Europa
PZC
reportage
ZATERDAG 18 MEI 1991
Brussel, nu al de hoofdstad van
Europa, wordt in het kielzog van
de aan invloed winnende Europese
Gemeenschap hoe langer hoe meer
het centrum van de eurocraten. In
het stadsbeeld is dat merkbaar.
Moderne kantoorkolossen in beton
en glas verrijzen in het hart van de
stad, projectontwikkelaars maken
van Brussel de grootste bouwput van
Europa.
Vrijheid-blijheid is nog altijd het
uitgangspunt van het Belgische
bouwbeleid. Kantoorcomplexen
ontnemen het zicht op historische
gevelpartijen. Monumentenzorg
heeft weinig in de pap te brokkelen,
er wordt net zo gemakkelijk gesloopt
als gerestaureerd.
Brussel, hoofdstad van Europa. Die
centrumfunctie brengt welvaart.
Maar hoe zit het met de leefbaarheid
van een stad, waar de bouwkundige
willekeur niet wordt beteugeld?
De gerestaureerde Sint-Michielskathedraal verdwijnt binnenkort achter een modern kantoorcomplex (fotografie Roland de Bruin
De treinreiziger die uit het onder
grondse Centraal Station naar de op
pervlakte was gekomen, had tot voor twee
jaar een onbelemmerd zicht op het oude
hart van Brussel. Met achter zich het in
art-decostijl opgetrokken stationsge
bouw en iets naar rechts de statige Sint-
Goedele-kathedraal, werd zijn oog vanzelf
naar de boven de eeuwenoude trapgevel-
tjes uitstekende torenspits van het stad
huis en de Grote Markt getrokken.
Maar direct voor zich zag hij een lelijk,
rommelig plein, met veel rijdend en gepar
keerd blik. Een driehoek, waarvan de ver
ste punt de voetgangers naar de histori
sche Grote Markt leek te zuigen. Dit was
het Europakruispunt, waar de paden van
de Europese reiziger, van de bezoeker van
de oude 'lage stad' en die uit de modernere
'hoogstad', geacht werden elkaar te krui
sen. Die naam staat er nog, maar het uit
zicht verdwijnt.
De treinreiziger kijkt nu tegen de achter
kant van drie nieuwe, met rode baksteen
beklede blokkendozen, die een paar mo
derne hotels en kantoren herbergen. Com
pleet met trapgeveltjes, om ze toch maar
een pseudo zeventiende-eeuws cachet te
geven. Zoals de Amerikanen hun 'oude'
gebouwen restaureren en de valse indruk
weten te wekken dat zij er al honderden
jaren staan. Maar onder de baksteen is het
al beton wat de klok slaat.
Als de reiziger over een paar jaar omkijkt,
ziet hij ook niets meer van de kathedraal,
die ook wel de Sint-Michiel wordt ge
noemd, naar de schutspatroon van de
stad. Dit meesterwerk van Brabantse go
tiek is dan wellicht volledig aan het oog
onttrokken door twee kantoor- en woon
torens van beton, glas en staal. Is daar
voor vijfenvijftig jaar gewerkt aan de res
tauratie van een van de mooiste gothische
kerken van de lage landen?
Een paar honderd meter verderop ligt,
verstopt achter de winkels van de Nieuw-
straat, het Martelarenplein. Een volstrek
symmetrisch, door neo-klassieke gevels
omzoomde rechthoek, met het monument
voor de Belgen die vielen in de ontvoog
dingsstrijd tegen de Hollanders. Het had
een van de schitterendste pleinen van de
stad kunnen zijn. Had. Want men heeft de
panden, uit het eind van de achttiende
eeuw, laten verkrotten.
Dichtgespijkerde ramen, afgebladderde
gevels, daken waar de leien afvallen. Er
wordt al jaren gepraat over restauratie,
maar tot nog toe is er niets gedaan, omdat
men het maar niet eens kan worden welke
overheid die taak op zich moet nemen. Als
er. niet gauw wat gebeurt hoeft het niet
meer. Dan zijn de panden zo ver heen, dat
alleen nog sloop rest. Het is symptoma
tisch voor het Brusselse stedebouwkun
dig beleid.
Historische panden (en daarvan heeft
Brussel er veel) worden even gemakkelijk
gerestaureerd als gesloopt. Monumenten
zorg is er jaren niet geweest. De beroemde
Grote Markt heeft pas sinds 1977 de status
van monument. Amsterdam heeft tien
keer zoveel geklasseerde gebouwen als
Brussel. Projektontwikkelaars en aanne
mers wordt weinig in de weg gelegd.
Bouwkundige willekeur heeft in heel
Brussel zijn sporen nagelaten.
Gat van Europa
Een paar kilometer verderop, aan het eind
van de uitsluitend uit kantoorgebouwen
opgetrokken Wetstraat en Belliardstraat,
wordt het Gat. van Europa langzaam ge
vuld. Een gigantische bouwput, waarin
meer dan tien torenhoge hijskranen de he
le dag een surrealistisch ballet opvoeren.
Hier, tegenover het van de televisie be
kende stervormige Berlaymont-gebouw
van de Europese Commissie; moet de EG
ook bouwkundig een gezicht krijgen.
De put bevat de fundamenten voor wat
over enkele jaren het gebouw van de Raad
van Ministers van de Europese Gemeen
schap moet worden. Hier zullen de EG-mi-
nisters vergaderen over de toekomst van
'ons' Europa in een uit beton en vooral
heel veel glas opgetrokken paleis van
meer dan 200.000 vierkante meter. Het
wordt een indrukwekkend gebouw, een
van de grootste in een verenigd Europa
dat dan wellicht al 24 landen omvat.
Aan de andere kant van de bouwput
wordt gewerkt aan de Espace Leopold,
een complex van kantoren en een grote
vergaderzaal, dat gebruikt zal worden
door het Europees Parlement. Eigenlijk
mag dat niet. Frankrijk houdt overheve
ling van het parlement naar Brussel te
gen. Daarom gaat dit het 'Internationaal
Congrescentrum' heten, waar het parle
ment 'toevallig' terecht kan in een zaal
met precies evenveel stoelen als er leden
zijn.
En waai1 nu nog het dertien etages hoge
Berlaymont staat, verrijst straks waar
schijnlijk een nog zeven verdiepingen ho
ger gebouw voor de 13.000 ambtenaren
van de Europese Commissie, die nu over
meer dan dertig gebouwen verspreid zit
ten. Het Berlaymonstre, zoals het wel
wordt genoemd, moet worden gesloopt
omdat de bouwers er dertig jaar geleden
ontoelaatbare hoeveelheden kankerver
wekkend asbest in verwerkt hebben.
Geen EG-ambtenaar zal een traan laten
om de sloop van het gebouw, dat met zijn
honderden piepkleine, onleefbare kamer
tjes eerder op een ambtelijke legbatterij
lijkt. Een Britse architect heeft al een
schets voor een nieuw gebouw gemaakt.
Het enige probleem is wie dit alles gaat
betalen. De EG zegt geen geld te hebben,
en de Belgische staat - die nu het Berlay
mont aan de Commissie verhuurt - zit ook
al op zwart zaad.
Goudmijn
Op een ruimte van minder dan een vier
kante kilometer zullen hier straks zo'n
vijftienduizend Eurocraten werken. Hoe
meer er komen, hoe meer er gebouwd
wordt. Voor projektontwikkelaars is
Brussel momenteel dan ook een goud
mijn. Het toenemend belang van de Euro
pese Gemeenschap vergroot ook dat van
de 'hoofdstad van Europa', hoewel Brus
sel dat officieel, ook na meer dan .dertig
jaar, nog altijd niet is.
Maar niemand twijfelt er meer aan dat de
Belgische hoofdstad het bureaucratische
centrum van Europa zal blijven. Ze huis
vest ook de NAVO en andere instellingen.
De aantrekkingskracht die daarvan uit
gaat op het internationale bedrijfsleven is
enorm. Honderden buitenlandse bedrij
ven hebben zich al in of nabij Brussel ge
vestigd en nog eens honderden zullen de
komende jaren door de EG-magneet wor
den aangetrokken.
Vooral in de witte-boordensector. Compu
terondernemingen, banken en verzeke
ringsmaatschappijen. maar ook advoca
tenkantoren, lobbyisten en niet-gouver-
nementele organisaties trekken en masse
naar Brussel.
De makelaars en projektontwikkelaars
Het Gat van Europa, hijskranen beheersen de skyline van Brussel
kunnen de vraag nauwelijks aan. Er is be
hoefte aan één miljoen vierkante meter
kantoorruimte. De Brusselse vastgoed
markt is de laatste jaren vooral in Britse
handen terechtgekomen. Jones, Lang and
Wootton, Healy and Baker of Knight,
Frank and Rutley lijken gezien de vele
borden met hun namen erop de stad in be
zit genomen te hebben. Ook andere secto
ren worden er door op sleeptouw geno
men.
Al die diplomaten, zakenlui en ambtena
ren moeten immers ook wonen of. als ze
alleen maai- op bezoek komen, slapen. Er
zijn nu al meer dan vijftig hotelprojekten
in uitvoering of ontwikkeling, vooral in de
luxe-sector. Het aantal hotelkamers moet
van 12.000 op 20.000 worden gebracht. Na
deeltje: omdat zij op zakenlui mikken zul
len die hotels in het weekend goeddeels
leegstaan. Voordeeltje: daarom krijgt de
weekend-toerist ze voor een habbekrats.
Aan de noordkant van de stad breidt'ook
het tentoonstellingscomplex van de Hei
zei zich steeds meer uit. Aan de voet van
het Atomium wordt al gewerkt aan de der
tiende en veertiende hal van het centrum.
Er is een recreatiepark -Bruparck - geko
men dat, vooral dankzij het 26 zalen tel
lende bioscoopcomplex Kinepolis, hon
derdduizenden trekt. Een plan voor een
internationaal telecommunicatiecen-
trum (Teleport) is in vergevorderde staat,
gen land worden.
De leefbaarheid van de stad wordt vooral
aangetast door wat er in de bouwsector
gebeurt. De projektontwikkelaars plan
nen er maar op los. Het lijkt er soms op
alsof elk leeg plekje in de stad bebouwd
moet worden. Zodra een oud pand komt
leeg te staan, verschijnen de slopers en
staat er een jaar later een uit geprefabri
ceerde betonnen elementen gemaakt kan
toorgebouw. De lucht boven Brussel
wordt beheerst door hijskranen.
In 1990 werd zo 260.000 vierkante meter
kantoorruimte bijgebouwd. Door het
enorme aanbod (er is nu 6,5 miljoen vier
kante meter) blijven de prijzen redelijk:
8000 frank per vierkante meter per jaar
Bovendien biedt het Brusselse gewest al
lerlei gunstige fiscale en andere investe-
ringsvoorwaarden. De bouwer wordt uit
stedebouwkundig oogpunt ook weinig in
de weg gelegd. Bouwen in Belgie is altijd
al een kwestie van vrijheid-blijheid ge
weest.
Daarom staan er in deze stad zoveel wans
makelijke kantoorgebouwen naast prach
tige art-nouveau-pandjes, en wordt het
zicht op fraaie geveltjes uit de gouden
eeuw vaak bedorven door een vlak erach
ter oprijzende torenkolos. In de jaren zes
tig moest het door de bekende art-nou-
veau-architect Victor Horta gebouwde
Paleis voor Volksvlijt plaats maken voor
een kantoortoren. De restanten van het
Paleis liggen nu ergens weg te roesten.
Veel mensen vragen zich af of Brussel op
nieuw de fouten gaat maken uit die jaren
zestig. Toen was er ook zo'n bouwgolf. Al
les mocht en alles kon. Onder leiding van
de toenmalige burgemeester Paul Vanden
Boeynants werd het ene megalomane
plan na het andere gemaakt. Naast het
Noordstation moest een complete
Schaarbeekse woonwijk het veld ruimen
voor wat het 'Brusselse Manhattan' moest
worden. Een woud van kantoortorens.
Honderden woonhuizen werden gesloopt.
Maar het geld raakte op en er kwam een
oliecrisis. Op de vele voetbalvelden grote
kaalslag is behalve de twee foeilelijke to
rens van het World Trade Center tot op de
dag van vandaag vrijwel niets meer ge
bouwd. Maar nu het beter gaat komen de
Manhattan-plannen weer uit de ijskast.
Er wordt al gesproken over een projekt
van minstens zes kantoortorens tot 165
meter hoogte.
Alles beter dan die kale vlakte, zo rede
neert men. Tenminste, wie geen hoer is.
Want voor de nieuwe bouwplannen moet
de rosse buurt naast het Noordstation het
veld ruimen. Dat past niet tussen sjieke
kantoren en hotels. Over de leefbaarheid
van het nieuwe Manhattan maakt nie
mand zich druk. Net als in de Belliard- en
Wetstraat zal je hier straks 's avonds en in
de weekends zonder iemand te raken een
kanon kunnen afschieten.
Elke dag komen een kwart miljoen pende
laars in de stad werken om 's avonds weer
naar de soms tientallen kilometers ver
derop gelegen 'woonst' terug te keren.
Grote delen van de binnenstad zijn niet
bewoond en dus levenloos. Alleen de hore
ca zorgt nog voor wat leven. Pas de laatste
jaren worden hier en daar woonprojekten
gestart. Maar veertig jaar geleden moes
ten al vele centrumwoningen wijken voor
de Noord-Zuid-verbinding. de spoorlijn
die. gedeeltelijk ondergronds, het Noord
station met het Zuidstation verbindt.
Hier en daar gaf dat het effect van een Ber-
lijnse Muur, die de stad doormidden
sneed. Veel gaten zijn nooit opgevuld.
Straks komt de supersnelle TGV naar
Brussel, die 15 miljoen reizigers per jaar
gaat aanvoeren. Er zijn al plannen voor
een superstation met - natuurlijk -
400.000 vierkante meter kantoorruimte.
Kostprijs minstens twintig miljard frank.
De oude, deels verpauperde, stations-
buurt van Sint-Gillis zal drastisch van
aanzicht veranderen.
Lasten
Hoe aantrekkelijk het voor een stad ook
lijkt om 'Hoofdstad van Europa' te zijn,
zoiets heeft ook zijn schaduwzijden. En
daar hebben de Brusselaars en hun politi
ci de laatste tijd steeds meer oog voor. Zij
vragen zich openlijk af of hun stad die Eu
ropese titel wel aankan. Of die Europese
magneetfunctie Brussel niet veel eerder
schade zal toebrengen dan voordeel ople
veren. Wegen de lusten wel tegen de lasten
op?
Is Brussel niet te klein, te vol. te druk? De
wegen kunnen het al maar groeiende ver
keer nu al niet aan. De BRT-radio noemt
zelfs de files in de stad. waardoor ook de
Antwerpenaar of Kortrijker hoort dat het
'sterk vertraagd verkeer is op de kleine
ring tussen Madou en de Kruidtuin'. De
vele tunnels, aangelegd ter gelegenheid
van de Wereldtentoonstelling van 1958,
kunnen de verkeersstromen van 1991 niet
verwerken.
Omwille van de bereikbaarheid worden
nu nieuwe tunnels gegraven, die weer
nieuw verkeer zullen aantrekken. Straks
komt de TGV naar Brussel, maar dat zal
eerder de luchtreiziger aanspreken - die
nu aankomt en vertrekt van een vliegveld
waarvoor een derde-wereldland zich zou
schamen - dan de automobilist uit de au
to jagen. Toch steunt 80 procent van de
Brusselaars de Europese ambities van
hun stad.
Maar evenzovelen vrezen voor de leef
baarheid. Zij klagen dat de toevloed aan
hoogbetaalde buitenlanders het leven in
hvrn stad flink duurder heeft gemaakt.
Hoewel Brussel zeker niet een van de
duurste steden van Europa is (Parijs en
Londen zijn stukken prijziger) stijgen de
kosten van levensonderhoud met de inko
mens van de 'inwijkelingen'. Vooral wo
nen is de laatste jaren een dure zaak ge
worden.
Voor een simpel driekamer-appartement
in de stad wordt al gauw een huurprijs van
40.000 frank (2.250 gulden) gevraagd. Een
luxere flat in de fraaie buitenwijken krijg
je al niet meer voor minder dan 60.000
frank. De tienduizenden 'rijke' buitenlan
ders die in de villa's en herenhuizen van de
oostelijke en zuidelijke randgemeenten
wonen (de beide Woluwes, Oudergem, Uk-
kel en Watermaal-Bosvoorde), betalen
nog veel meer voor hun onmiskenbare
woongenot.
Samensmelting
Het grote Brussel zoals wij dat kennen,
met een miljoen inwoners, is een samens
melting van negentien zelfstandige ge
meenten, elk met een eigen burgemeester
en gemeenteraad, waarvan Brussel (met
140.000 inwoners) er slechts een is. Een
kwart miljoen is buitenlander, meren
deels 'traditionele' migranten, uit het
Middellandse-Zeegebied. Zij wonen in de
oude stedelijke gebieden, zoals Sint-
Joost-ten-Noode, Sint-Gillis en Schaar
beek en vormen daar soms 40 procent van
de bevolking.
De problemen die dat meebrengt zijn hier
niet anders dan in andere Noordeuropese
steden. Maar ook het opnemen van de
ongeveer 30.000 witte-boorden-buitenlan
ders gaat niet probleemloos. In sommige
(vooral Vlaamse) dorpen rond Brussel wo
nen meer Britten, Amerikanen, Fransen,
Nederlanders, Duitsers of Japanners dan
Belgen. Behalve over de hoge prijzen
klaagt mén nog niet. Of het moeten de
Vlamingen zijn die een minderheid in ei-
Een stedebouwkundig concept is er niet.
Het is bouwen zonder een greintje mense
lijkheid. Het magische woord 'Europa' is
genoeg. En zegt men niet altijd dat een
Belg met een baksteen in de maag wordt
geboren? Dat de Marollen. de eeuwenou
de volkswijk met de bekende vlooien
markt. verpaupert of gastarbeiders in pu
re getto's wonen, wil men dan al gauw ver
geten. 'Europa' zal de hoofdstad van Euro
pa welvaart brengen. Maar welzijn?
Hans de Bruijn
