Apartheid op
terugtocht? (1)
TEGENSTELLINGEN IN ZUID-AFRIKA
ZATERDAG 13 OKTOBER 1990
Betere plekjes...
bevolking 1988; in miljoenen
inkomen 1987; in US dollars
per hoofd vande bevolking
li $2,241
($1,474
zwart £$612
kindersterfte
Zorg en hoop
week-in
Zuid-Afrika zit met zichzelf in de
knoei. Het blanke regiem
maakte van vele miljoenen mensen
in eigen land verschoppelingen en
werd zelf door de internationale
gemeenschap uitgestoten. De klim
uit het dal van de apartheid is lang.
Maar president Frederik de Klerk
had bij zijn aantreden feitelijk geen
keus meer. Hij kondigde aan dat de
apartheid zal worden afgeschaft.
De blanken proberen daarom nu, uit
zelfbehoud, elkaar en zichzelf ervan
te overtuigen dat ze hun
bevoorrechte positie zullen moeten
opgeven. En daar hebben ze het baie
moeilijk mee. De zwarte meerderheid
op haar beurt, is op zoek naar een
eigen maatschappelijk en politiek
zelfbewustzijn. Ook dat gaat bepaald
niet zonder krampen.
PZC-hoofdredacteur Kees van der
Maas reisde door Zuid-Afrika, een
land dat een mens ontregelt.
Straattafereeltje in Durban, de groot
ste havenstad van Zuid-Afrika. Op de
hoek van de Weststraat en de Aliwal, in
het hartje van de stad, springen vlak voor
het rode stoplicht plotseling twee mannen
uit hun luxe BMW om van het gammele
bestelwagentje naast hen de portieren
open te rukken. Met getergde, rood aange
lopen koppen beginnen zij de verbouwe
reerde inzittende jongens van het verhikel
uit te kafferen, zo hard ze maar kunnen.
De dagelijkse brutale, overbluffende
apartheid te voeten uit. Wie blank is en
een dure auto onder de kont heeft, bezit
het grootste gelijk van de wereld; een
zwarte, die een foutje maakt in het verkeer
is de partij, op wie schelden vrij staat.
Blanke baasskap tegenover zwarte onder
danigheid. Het bestaat al sinds Jan van
Riebeeck in 1652 voet aan wal zette bij
Kaap de Goede Hoop. Officieel heet het
dat de apartheid als systeem zal worden
afgeschaft. President De Klerk heeft met
zijn beroemde toespraak voor het parle
ment in Kaapstad, 2 februari dit jaar, voor
een politieke waterscheiding gezorgd. Na
meer dan veertig jaar kondigde een blan
ke regering aan dat ze wilde breken met
het systeem van door de staat georgani
seerde rechteloosheid voor een grote
meerderheid van de bevolking.
Maar voorvallen van pure machtswellust,
als in Durban - en veel ergerlijker - zullen
zich nog zeker een generatie lang tussen
blanken en zwarten in Zuid-Afrika blijven
voordoen, bij duizenden per dag. Want ge
neraties blanken hebben van het systeem
van rassenscheiding en van rassenonder-
drukking de rijpe vruchten geplukt; gene
raties zwarten zijn er onderdoor gegaan.
De samenleving van Zuid-Afrika is in al
haar poriën doortrokken van de vernede
rende tweedeling, die supermensen en
wegwerpmensen heeft 'geschapen'.
De zwarte gemeenschap heeft jarenlang
gevochten voor afschaffing van de apart
heid, dat politieke denk- en handwerk van
de in Amsterdam geboren president Hen
drik J. Verwoerd. De internationale ge
meenschap heeft Zuid-Afrika onder druk
gezet om het gehate stelsel overboord te
gooien. Nu president Frederik de Klerk en
ANC-leider Nelson Mandela zo ongeveer
als vrienden met elkaar omgaan, lijkt de
weg vrij voor een nieuw Zuid-Afrika. Maar
of dat er ook op korte termijn zal ko
men...?
Wat zal er moeten veranderen in dit land,
dat de wereld zo lang en zo koppig heeft
getart met openlijke rassendiscriminatie?
Een zondag dwalen door Kaapstad is erg
leerzaam. Jan van Eek, parlementslid
voor de kleine, maar ondernemende De
mocratische Partij (DP), is mijn gids naar
de woonoorden en krakerskampen van
ongeveer een miljoen mensen in een uit
hoek bij het vliegveld van deze verder zo
schitterende stad. Het gemeentebestuur
van Kaapstad heeft hier enige jaren gele
den de voor zwarten bestemde buitenwijk
Khayelitsha uit de grond gestampt. Ze
moet doorgaan voor een modelwoonoord
voor mensen die zelf een huis kunnen bou
wen en betalen.
Maar dit systeem kweekt - zoals overal el
ders bij de grote steden in Zuid-Afrika -
zijn eigen bittere tegenstellingen. Want
rondom zo'n township verzamelt zich de
massa die soms al een leven lang op zoek
is naar werk, naar een eigen plek om te le
ven, naar een menswaardig bestaan. Na
men als Crossroads en Nyanga staan voor
de smerigste uitwassen van de apartheid:
een soort van vuilnisbelten voor mensen
die het blanke minderheidsbewind van
het land tientallen jaren achtereen stelsel
matig heeft afgeschreven. Beelden ervan
zijn bekend, de internationale pers en te
levisie hebben deze 'schande van Zuid-
Afrika' over de hele wereld verspreid. Ge-
k.
WÊ& ^WÊÈÊÊÊm
Mistroostigheid en nog geen enkel uitzicht op verbetering in het zwarte woonoord Nyanga bij Kaapstad (fotografie Kees van der MaasiPZC)
Zuid-Afrika zal wel altijd
een apart land blijven
Muur rondom het Voortrek
kersmonument in Pretoria.
zinnen van soms tien, twaalf mensen hok
ken hier samen in minuscuul kleine op
trekjes onder golfplaten, vermolmde plan
ken, karton en plastic. Sanitair is er niet.
Wanneer het regent verandert het kamp
in één grote modderpoel.
Van Eek is scherp: ,,De regering heeft in
tien jaar tijd niets aan sociale woning
bouw willen doen. Wat wel werd gebouwd
konden deze mensen niet betalen. In gam
mele pensions van trekarbeiders, afkom
stig uit het platteland van de Kaapprovin
cie, wonen nu hele families bij elkaar. De
werkloosheid hier is hoog: dertig tot veer
tig procent. Het beleid van de regering is
steeds gericht geweest op de vorming van
Bantustans, reservaten voor de zwarte be
volking. Zwarten mochten niet in de West
kaap wonen. Formeel zitten al deze men
sen hier illegaal. Voor de regering bestaat
het probleem dus eigenlijk niet..."
Ik voel me een voyeur uit een andere we
reld en rijd een kwartier naar het westen.
Naar het moderne centrum van Kaapstad
en naar Seapoint, de kuststreep met luxe
boulevards, grote zwembaden bij witte
appartementencomplexen, overdadige
parken en vermaak tot in de duurste cate
gorieën. Het is er zonnig, levendig, een
uniek sfeerje voor een zondagmiddag in
het voorjaar. De pantoffelparade houdt er
tot de schemering aan, wanneer de stad
zijn sprookjesverlichting aansteekt. De
Hollanders van de Verenigde Oostindi-
sche Compagnie (VOC) hadden een goede
neus voor de betere plekjes in de wereld,
toen ze hier drie eeuwen geleden hun be
voorradingsstation aan de Kaap vestig
den.
Het contrast van die dag blijft door mijn
hoofd spoken. Erbarmelijke leefomstan
digheden voor massa's mensen aan de
randen van miljoenensteden in de derde
wereld zijn een bekend verschijnsel. Maar
Zuid-Afrika is geen ontwikkelingsland.
De overheid heeft hier bewust een ver
scheurde samenleving georganiseerd. En
de ogen gesloten voor de gevolgen van dat
proces. Totdat de zaak volledig vastliep.
Nu heeft Kaapstad (met de omgeving mee
zo'n 3,5 miljoen inwoners) een tamelijk
'verligt' stadsbestuur. De gemeenteraad
liep al een jaar of wat geleden voorop in
een door de regering verboden demon
stratie tegen de apartheid. Mensen mogen
tegenwoordig overal wonen. Alleen: wo
ningen zijn er niet voor kleurlingen en
zwarten. Daarom zullen hun wanhoops-
woonoorden in de buurt van het vliegveld
voorlopig nog wel even blijven bestaan.
Nog nijpender zijn de toestanden in de
omgeving van de grote steden van de zo
genaamde Transvaalse Witwatersrand
(Johannesburg, Pretoria), waar het poli
tieke credo 'Afrikaners eerst' sinds de
Tweede Wereldoorlog het hardst heeft
toegeslagen. Daar, in townships als Sowe-
to, Vosloorus, Kathlehong en Sebokeng
zijn de spanningen van al die jaren onder
drukking, uitbuiting en buitensluiting
van de zwarten hoog opgelopen. Het ge
weld van de afgelopen weken heeft daar
hoe dan ook mee te maken. Er is daar een
jeugd opgegroeid, die geen scholing heeft
gehad, maar wel met wapens kan omgaan.
Ze leven aan de zelfkant van een keiharde
maatschappij.
Ds Allan Boesak, die de christelijke Afri
kaners zo vaak, met de bijbel in de hand,
geharnast heeft bestreden om hun harde
opvattingen over de gescheiden samenle
ving van Zuid-Afrika, heeft een simpele
verklaring voor de uitlaatklep van de fru
straties onder de zwarte massa. „Het le
ven is na de rede van De Klerk op 2 februa
ri nog niet anders geworden. Mensen wil
len niet alleen gepraat over politiek; ze
willen ook verbeteringen in hun eigen leef
situatie zien. De zwarte massa begint zeer
ongeduldig te worden..."
Een bliksembezoek aan Zuid-Afrika is
niet meer dan ruiken aan de oppervlakte
van het probleem, waarin dit land zich
volledig heeft vastgedraaid. Onder die op
pervlakte gist en broeit het. Aan weers
kanten. De blanken hebben eindelijk be
grepen dat de apartheid het land kapot
begint te maken.
De oorlog tegen de bittere armoe onder de
meerderderheid van de bevolking, tegen
leven onder plastic, tegen willekeur van
een regiem, dat bezit en macht voor blan
ken alleen reserveerde, is een lang proces
geweest. En in die tijd zijn de omstandig
heden jaar op jaar verder verslechterd. In
de zwarte townships zijn niet zelden tien
tot twaalf mensen van een kostwinner af
hankelijk. Er is daar een grote achter
stand aan huisvesting en aan werkgele
genheid. Blanken leven vaak in puissante
rijkdom, een zwembad achter het huis.
een meid voor de afwas, een kindermeid
en een tuinman.
Het African National Congres (ANC) heeft
steeds een leidende rol gespeeld in het be
vrijdingsproces uit die ongelijkheid. Met
Nelson Mandela 27 jaar lang in gevangen
schap als symbool.
Maar ook onder de blanken, vooral bij de
jongeren, begon de laatste jaren steeds
meer het besef te rijpen dat Zuid-Afrika
zichzelf in een achterhaalde wereld had
gemanoeuvreerd. Alleen durfden de con
servatieve leiders van de blanke Nationa
le Partij (NP) de weg terug niet aan. Ze
hadden de mond vol over hervormingen,
maar brachten daarvan in de praktijk wei
nig terecht. Deling van macht was een
schrikbeeld.
President De Klerk heeft die cirkel door
broken. Hij heeft de conclusie getrokken
dat apartheid moreel slecht is en daarom
moet verdwijnen. Als president van alle
Zuid-Afrikanen heeft hij erkend dat eco
nomische en culturele sancties vanuit het
buitenland de voorstanders van de poli
tiek van apartheid op de knieën hebben
blank
0.9 Aziaat
mix
blank
$7,312
Aziaat
mix
DE THUISLANDEN
Ongeveerde helft van de zwarte
bevolking leeft in de Thuislanden
(De Thuislanden beslaan 13
van het tptaaloppervlak van
Zuid-Afrika).
1987; per 1000 geboorten
blank
Aziaat
mix
zwart
geschoold
1984; percentage volwassenen
blank
Aziaat
mix
zwart
AP/gpd
gedwongen. Het bevrijdingsproces in
Oost-Europa is bij de versnelde ontwikke
lingen in Pretoria ook van duidelijke in
vloed geweest.
De twee hoofdrolspelers op het toneel van
het 'nieuwe Zuid-Afrika' reizen de aardbol
af, op zoek naar erkenning voor de politie
ke veranderingen in hun land en naar
steun voor de opbouw van een werkelijke
democratische samenleving. Voorlopig
gaat hen die missie nog het beste af. Bei
den worden overal onthaald als leiders die
vertrouwen weten te wekken, ieder met
hun eigen kijk op wat er moet gebeuren.
Zuid-Afrika wil af van de status van paria
in de wereld. Het wil ervan af dat eigen
burgers in het buitenland maar liever
zwijgen over hun land van herkomst. Het
wil weer rechtstreekse luchtlijnen kunnen
openen op de Verenigde Staten. Het wil
bij de internationale banken weer lenin
gen kunnen sluiten. Het wil, kortom, weer
gewoon meedoen nadat de internationale
gemeenschap het land jaren achtereen
met de nek heeft aangekeken.
Maar vanzelf gaat dat niet. De prijs ervoor
staat vast. Het blanke bewind zal de moed
moeten opbrengen om een forse achter
stand aan intermenselijke beschaving in
te halen. Want die heeft in Zuid-Afrika nog
nooit echt kans gehad. Voluit democrati
sche verhoudingen scheppen binnen een
samenleving, die altijd is ingesteld ge
weest op overheersing en op geweld, lukt
niet met halve maatregelen. De overal in
gesleten ongelijkheid verdwijnt pas bij re
solute afschaffing van het hele stelsel van
racistische wetten, dat de apartheid over
eind houdt.
President De Klerk wil die kant op. Lang
zamerhand de hele wereld is overtuigd ge
raakt van zijn eerlijke bedoelingen. De be
slissing van 'zijn' Nationale Partij om ra
men en deuren open te gooien voor niet-
blanken, is bijna revolutionair. Maar de
tegenwind begint op te steken. In de stra
ten van Pretoria roept de leider van de
Konservatieve Partij, dr. Andries Treur-
nicht van affiches op tot fel protest tegen
de uitverkoop van blanke voorrechten.
'Eie woongebiede; eie geriewe' is zijn on
veranderlijke tekst. En hij is er niet vies
van om zijn credo ongevraagd uitvoerig
toe te lichten.
Treurnicht wil de weerstand tegen 'over
name door het ANC' mobiliseren. Hij be
schuldigt de partij van De Klerk ervan,
dat zij haar eigen geschiedenis, haar prin
cipiële basis en haar positie als het poli
tiek front voor de blanke gemeenschap
verloochent. In de ogen van Treurnichts
conservatieven moet Zuid-Afrika opge
splitst worden in een verzameling onaf
hankelijke thuislanden, waarin elk ras
zijn eigen zaken kan regelen. In een soort
van gemenebest-verhouding zouden die
staatjes dan hun buitenlandse en econo
mische betrekkingen moeten oplossen.
Het vergaand zelfstandige thuisland
Kwazulu van Zulu-leider Mangosuthu
Buthelezi is 'het grote voorbeeld' van
Treurnicht.
Hoe het dan moet met de zwarte woonoor
den rond de industriesteden, waar miljoe
nen mensen wonen?, vraag ik. Ja, daar
heeft hij geen oplossing voor. Bij het ver
trek wil de 'hoofleier' van de Konservatie
ve Partij (zoals het bordje op de deur van
(zijn bureau vermeldt) nog graag kwijt dat
het vooruitzicht voor Zuid-Afrika om af te
glijden naar de status van een derde-we
reld-land veel onrust veroorzaakt en bui
tenlandse beleggers afschrikt. Treurnicht
zal geen kans onbenut laten om die onrust
onder de blanke bevolking aan te wakke
ren. En de racistische Afrikaner Weer
stands Beweging van Eugène Terre Blan
che gaat met intimidatie, wapengeram
mel en provocaties rond om de blanken
aan te zetten zichzelf te verdedigen met
het geweer binnen handbereik en met in
schakeling van duistere knokploegen.
De angst voor een burgeroorlog bij ie
mand als de blanke predikant dr Chris-
tiaan F. Beyers Naudé, apartheidsbestrij
der van het eerste uur en nu lid van de
ANC-delegatie bij de besprekingen met
De Klerk, is tegen die achtergrond niet zo
vreemd. De harde kern onder de conserva
tieve blanken in Zuid-Afrika zal zich met
hand en tand verzetten tegen een aanslag
op wat zij uitsluitend voor zichzelf in dit
land hebben opgebouwd. Ze hebben de
miljoenen zwarten altijd als 'een pro
bleemgebied' beschouwd, dat je maar het
best buiten de nette wijk, in een uithoek
van de stad en achter de heuvel op het
platteland kon wegstoppen. Nu de jaren
lang verbannen en in de gevangenis opge
sloten leiders van de zwarte gemeenschap
zich vrij kunnen bewegen en hun rechten
komen opeisen, is de confrontatie erg on
voorspelbaar geworden.
Telkens wanneer Nelson Mandela in de
hall van het ANC-hoofdkwartier in het
hartje van Johannesburg voor de lampen
van de televisiecamera's verschijnt te
midden van opnieuw een gezelschap bui
tenlandse bezoekers, is hij bezorgd en
hoopvol tegelijk.
De tijd van het ondergrondse verzet en de
verboden demonstraties tegen de apart
heid in Zuid-Afrika is voorbij. Het ANC
heeft de gewapende strijd opgegeven en is
bezig zichzelf om te smeden tot een poli
tieke partij voor de brede massa. Mandela
kan daarbij de druk vanuit het buitenland
op de blanke regering in de Uniegebou
wen in Pretoria niet missen. Want het doel
- 'iedere Zuidafrikaan een stem' - is zo hel
der als glas; maar de weg erheen vol diepe
kuilen, hindernissen en risico's. En intus
sen moet het ANC de eigen organisatie op
bouwen, een blauwdruk voor de toekomst
van het land ontwikkelen en het vertrou
wen op het definitieve einde van de apart
heid overeind houden.
Zodra er een golf van geweld door de zwar
te woongemeenschappen slaat lopen de
onderhandelingen tussen de regering en
het ANC gevaar. Mandela weet dat en hij
doet zijn uiterste best om dit soort explo
sies te bezweren. Het is nu of nooit.... Ook
De Klerk weet dat en hij doet er alles aan
om de lijn naar het ANC open te houden.
Een ander route is er voor hem niet meer...
Zuid-Afrika is begonnen aan de Grote
Trek terug van de apartheid. Wat nie
mand een jaar geleden voor mogelijk had
gehouden is gebeurd. Om met dr Frederik
van Zyl Slabbert, voormalig oppositielei
der in het parlement, te spreken: „Zuid-
Afrika is door de geschiedenis heen een
land van rampen en wonderen geweest..."
En het zal wel altijd een apart land blijven.
Kees van der Maas
