week-uit
De zilveren
microfoon van
Kees Slager
De unieke Maagd van Onno Greiner
Eigenzinnig
ZATERDAG 1 SEPTEMBER 1990 2 5
Tegenstroom
Ontmoeten
Zijn naam is onverbrekelijk
verbonden met Zeeuwse
periodieken waarin het (vermeend)
feilen van alles wat in deze provincie
enige autoriteit geniet, op
onbarmharige wijze aan de kaak
werd gesteld. Roemruchte krantjes
als de Gouden Delta en Nieuw
Zeeland, waarin hij met
scherpgeslepen pen ten strijde trok
tegen de 'machtwellust' en het
'onbenul' van Zeeuwse officials.
Maar of dat veel zoden aan de dijk
heeft gezet?
„Die autoriteiten", concludeert Kees
Slager (52) uit 's Heerenhoek
achteraf, „gaan er toch gewoon mee
door. En komen straks vanzelf wel op
hun plaatsje in de geschiedenis
terecht." Dus laat hij tegenwoordig
vooral de 'mensen aan de basis' hun
verhaal vertellen.
De Nipkow-jury honoreerde zijn
VPRO-radioprogramma Het Spoor
Terug vorige week vrijdag met de
Zilveren Reiss Microfoon 1990.
'Sociale geschiedverklanking',
waarin 'gewone mensen minstens zo
belangrijk zijn als coryfeeën', zo
betitelde de jury deze 'unieke' vorm
van 'oral history'-journalistiek.
Kees Slager: „Een dominee doet toch ook z'n best terwijl er nog maar tachtig luisteraars in de kerk zitten" (foto Willem Mieras)
Een tegenstroompje
van gewone stemmen
Het is altijd weer de vraag of Magere
Hein hem niet te snel af zal zijn.
Steeds maar weer die onzekerheid of de
Gouden Bron, via heel veel via's op het
spoor gekomen, misschien niet al net over
de eindstreep van het aardse leven is ge
trokken. „Bijna wekelijks", zegt Kees Sla
ger, bedenker en eindredacteur van het
VPRO-radioprogramma Het Spoor Te
rug, „zijn we bezig met een race tegen de
klok. Helaas hebben we al vaak verloren.
En zijn er meeslepende herinneringen,
misschien waardevolle aanvullingen of
correcties op de officiële geschiedenis met
de ooggetuigen in het graf verdwenen."
Al die keren dat het wel lukte, hebben dan
toch in ieder geval een vorm van 'radioge-
schiedschrijving' opgeleverd die 'al sinds
een aantal jaren zo hoog en constant' is,
dat de Nipkow-jury er dit jaar de Zilveren
Reiss Microfoon aan heeft toegekend. Het
programma reconstrueert periodes en ge
beurtenissen uit de recente vaderlandse
geschiedenis. En wel door onbekend ge
bleven ooggetuigen van toen voor de mi
crofoons van nu te halen. „Weggesleept",
zoals Kees Slager dat zelf uitdrukt, „voor
de poorten van Dood en Dementie."
De jury: „Het Spoor Terug doet veel meer
dan de microfoon bij de Gouden Bron
houden: regelmatig confronteert het ge
tuigenissen met elkaar op een wijze die de
luisteraar de mogelijkheid biedt zelf con
clusies te trekken." Het jury-rapport geeft
daar een 'prachtig voorbeeld' van: „De
combinatie van Den Doolaards lyrische
verslagen over de herovering van Zeeland
op het water, de herinneringen die hij er
nu aan heeft en het verhaal van een land
arbeider, die ontnuchterend de onbaat
zuchtigheid van de aannemershelden van
toen relativeert."
Kees Slager (52) uit 's Heerenhoek nam de
lof, mede namens de zes programma-me
dewerkers, dankbaar in ontvangst. Om
meteen daarna een noodkreet te slaken.
Er is in Nederland, constateert hij, nauwe
lijks ruimte voor een serieuze aanpak -
overzichtelijk, kritisch en boeiend - van
de gesproken geschiedenis op de radio.
„Doodzonde dat zoveel uniek materiaal
dagelijks verdwijnt. Zelfs binnen de
VPRO is het nog altijd knokken om Het
Spoor op de been te houden."
Eigenlijk, vindt Slager, hoort de NOS het
te doen. „Daar verzamelen ze wel alle
spookverhalen die oude boswachters uit
Loon op Zand of Vlagtwedde zich nog we
ten te herinneren. En elk besje dat nog
drie regels van een volksliedje uit de vori
ge eeuw kan mummelen wordt ook op de
band en in het archief vastgelegd. Alle
maal prachtig, maar als het om politieke
of sociaal-culturele zaken gaat, dan zijn ze
niet thuis. Ja, er is een programma, waarin
'portretten van prominenten' worden uit
gezonden. Maar juist de niet zo prominen
ten zijn van belang als je de officiële ge
schiedenis completer wilt maken. En die
hoor ik niet. Hooguit af en toe bij de VARA
als Marcel van Dam even niet oplet."
Het Spoor Terug begon in 1984. Een paar
maanden 'opfrissingsverlof („Zoiets be
stond toen nog.") leerden Kees Slager dat
de radio vrijwel nergens ter wereld conse
quent aan 'oral history' doet. „Ik kwam er
achter dat zoiets eigenlijk alleen maar in
Engeland en Schotland gebeurt, vooral
bij de lokale stations van de BBC. Bij het
centrale BBC-archief hadden ze er een
apart budget voor. Als ze een interessante
ooggetuige ontdekken, waarmee ze een
gat in hun verzameling kunnen vullen,
wordt er meteen een journalist op afge
stuurd. Misschien dat het materiaal pas
over vijf jaar wordt gebruikt, maar dan
hébben ze het in elk geval. Kijk dat is de
manier om de race met Magere Hein te
winnen."
Oral history. In wetenschappelijke krin
gen doen ze er vaak wat schampertjes
over, zeker wanneer de journalistiek zich
ermee bezig houdt. De Nipkow-jury on
derkent dat aan het genre hoge eisen moe
ten worden gesteld: „De authenticiteit en
levendigheid van het ego-document kent
als schaduwzijde het gevaar van al te gro
te subjectiviteit. Naast de directe betrok
Deze week opende prinses Margriet
stadsschouwburg De Maagd in
Bergen op Zoom. Niet zo maar een
theaterruimte want de accommodatie is
geplaatst in een voormalige
Waterstaatskerk. Nu zijn er in Nederland
wel vaker theaters in kerken
gerealiseerd, maar de Amsterdamse
architect Onno Greiner heeft er een
bijzonder sfeervol theater van gemaakt
waarin ruim zeshonderd bezoekers
kunnen. Een gesprek.
Mensen met elkaar in contact bren
gen. Dat is volgens Onno Greiner
een van de belangrijkste functies van een
theater. Het is belangrijk dat - anders
dan in een bioscoop - mensen elkaar
kunnen zien: „Dat hoort bij theater en is
bovendien gezellig." Een ander belang
rijk uitgangspunt van de architect is dat
je de bezoekers zo dicht mogelijk bij het
toneel brengt. „Het gaat om de span
ning, de interactie tussen de acteurs en
het publiek."
De architect maakte van een kerk een
volwaardige theateraccommodatie. Dat
klinkt simpel, maar had behoorlijk wat
voeten in aarde. Nadat B en W het Am
sterdams bureau opdracht had gegeven
te onderzoeken of er in de Maagdkerk
een schouwburg voor 650 toeschouwers
kon worden gerealiseerd, is er door Onno
Greiner Martien van Goor architecten
bv veel gemeten, gekeken, nagedacht,
geschetst en getekend.
Wat nu iedereen kan zien in het centrum
van de Scheldestad kan niet anders dan
'geslaagd' worden genoemd. Het theater
in Bergen op Zoom is warm, eigenzinnig
en eigentijds. Vooral dat laatste is op
merkelijk, want een ruimte uit 1829 her-
bestemmen is bepaald geen sinecure.
Komt bij dat ook de kerk als zodanig nog
te ervaren is. Zoals de architect het zelf
zegt; „Het gebouw blijft de kerk aanto
nen. Dat is ook niet vreemd, want het is
tenslotte als kerk gebouwd. Maar aan de
andere kant is er bovenal het theater. Ik
vind het goed als mensen zeggen: Dat is
'n theater in een voormalig kerkgebouw.
Ik denk dat dat gelukt is." Anders dan
met brede gebaren de kerk te ontmante
len en een vrijwel geheel nieuwe omge
ving te maken, toont Greiner zich in Ber
gen op Zoom een bescheiden en tegelij
kertijd doortastende ontwerper.
Greiners plan toont respect voor de be
staande omgeving zonder afbreuk te
kenheid is er immers het probleem van
het selectieve geheugen."
Kees Slager: „Je moet natuurlijk wel
steeds meerdere mensen laten praten. Als
je maar voldoende getuigen hebt, denk ik
dat je wel ongeveer bij de waarheid komt.
Het maakt ook uit of zoiemand zichzelf
aanbiedt of datje zelf op zoek gaat. Als je
zelf, na soms weken zoeken, via, via, via,
iemand te pakken hebt gekregen, iemand
die vaak niet eens wil praten, iemand die
je moet overhalen, dan loop je in ieder ge
val niet het risico dat je een geromanti
seerd verhaal krijgt."
„Ik denk dat door ons programma een he
leboel stukken uit de recente geschiede
nis voelbaarder zijn gemaakt, meer zijn
gaan leven voor het publiek, dan door al
die dikke pillen die door doctorandussen
geschreven zijn. Zodra die heren of dames
een titel voor hun naam hebben staan,
zweren ze bij geschreven bronnen. Maar
wat is de waarheid in officiële stukken? In
notulen wordt veel verdoezeld, juist als
het gaat om lastige dingen. De officiëlen
maken zich altijd mooier dan ze zijn. Daar
wordt dan later wel weer geschiedenis op
gebaseerd. Ook dat is maar krakkemik
kig. Uitgerekend via de 'oral history' kom
je dan achter de waarheid."
Het Spoor Terug is tegenwoordig op dins
dagmiddagen, van 3 tot 4 uur via Radio 2
te beluisteren. Het trekt elke keer pakweg
70.000 luisteraars. Genoeg? „In Hilver-
sumse radio-kringen vinden ze het net
aan. We hebben ook nog eens een tijdje op
Radio 5 gezeten. Dat was een ramp: 20.000
luisteraars. Toen is de pleuris uitgebro
ken. Collega's liepen weg. Die voelden
zich te goed om voor zo'n klein publiek te
werken. Aanstellerij, vind ik dat. Veel luis
teraars? Graag natuurlijk. Daar doe je het
voor. Maar ik gooi er niet met m'n pet naar
op het moment dat het er weinig zijn. Een
dominee doet toch ook z'n best terwijl-ie
nog maar tachtig luisteraars in de kerk
heeft zitten. Wat zeur je dan als je in een
keer 20.000 mensen bereikt."
Kees Slager, geboren in het Thoolse
Scherpenisse, was jarenlang de drijvende
kracht achter dwarse Zeeuwse periodie
ken als het milieublad De Gouden Delta
en het maandblad Nieuw Zeeland. Veelal
zonder zich wat aan te trekken van de
journalistieke wet van hoor- en weder
hoor. Bewust. „Kijk, die autoriteiten wor
den toch al steeds gehoord. Dus als ik dan
alleen die anderen eens laat horen, dan is
dat wederhoor. Zeker als je het hebt over
milieu of landschap. Die vogeltjes, die vis
sen. die zijn tamelijk onmondig. Dus moet
iemand anders het voor hen doen.
„Ja, iets prekerigs heeft er altijd wel inge
zeten. We gingen er heel dik tegenaan. Ik
heb er veel plezier aan beleefd, maar tege
lijkertijd weet ik dat het eigenlijk nooit
goeie bladen zijn geweest. Omdat je er ge
woon de tijd niet voor had. Omdat je toch
vaak in je eentje de kar moest trekken.
Zeeland is te klein voor zo'n blad. Je moet
altijd met vrijwilligers werken. De één
heeft ruzie met z'n vrouw, de tweede moet
naar z'n zieke moeder. En de volgende
keer is er weer iemand gefrustreerd omdat
er in z'n verhaal is geknoeid. Op den duur
gaat het dan kapot. Maar die krantjes
hadden wel een functie. Ze zorgden ervoor
dat er toch een soort tegenstroompje
was."
„Ik heb de ervaring dat elk alternatief pe
riodiek uiteindelijk tot teleurstelling
leidt. Niet alleen in Zeeland, ook in plaat
sen waar universiteiten zijn, gaan ze uit
eindelijk kapot. En dan daar nog vaak als
gevolg van interne richtingenstrijd. Hoe
veel tijd er wel niet verloren ging met el
kaar bevechten. Dat is dan weer het zalige
van Zeeland, datje dat hier niet hebt."
„Toen ik, in 1972 in Zeeland terugkwam,
rolde ik zo in de actiegroep Oosterschelde
Open. Ik kwam meteen op een vergade
ring in Yerseke terecht, gewoon bij zo'n
mosselboer in huis. Daar zaten dan een
textielhandelaar, een drukker, een mos
selvisser en mensen waarvan ik niet eens
wist wat ze deden. Ze hadden een stapel
post gekregen, gigantisch. Want die club
sloeg aan. Niks geen theoretische discus
sies. Halverwege de vergadering werd al
les opzij geschoven en kwamen er grote
potten mossels op tafel. Diepte er ook nog
iemand ergens uit een tas een stapel
Chicks en Candys op. Platte lol natuur
lijk. Kom je uit zo uit de Utrechtse studen
tenbeweging, zitje ineens mossels te eten,
terwijl iedereen in sexblaadjes zit te neu
zen en tegelijkertijd wat voor het milieu
zit te doen. Maar die jongens gingen er wel
met z'n allen tegenaan."
De strijd tegen Zeeuwse autoriteiten en
gevestigde belangen. Kees Slager heeft er
achteraf bekeken wel heel erg veel vrije
tijd in gestoken. „Heel fanatiek. Mis
schien een beetje overdreven af en toe. Zo
veel hebben we er ook niet mee bereikt. De
autoriteiten gaan toch gewoon door. En ze
vinden allemaal vanzelf wel hun plaatsje
in de geschiedenis. Daarom wil ik de men
sen van de basis hun verhalen laten vertel
len. Anders hebben die mensen straks niet
eens bestaan."
Henk Postma
gen het als een helder, aangenaam ge
heel zien. „De invloed van een ruimte op
acteurs en publiek is enorm. Theaterma
kers en ook technici onderkennen dat
vaak niet, helaas. Ik ben tot de ontdek
king gekomen datje met die ellips- of cir
kelvorm wonderlijke dingen kunt doen.
Als je die vormen in de zaal - horizontaal
en vertikaal - kunt laten samenkomen
op het toneel, dan ontstaat er hoe dan
ook binding met hetgeen op de planken
gebeurt. En dat is uiteraard heel belang
rijk, want daar gaat het allemaal om."
Greiner hecht ook veel waarde aan het in
contact brengen van de bezoekers onder
ling. „Laat die mensen elkaar zien! Dat is
gezellig en bovendien is dat een onder
deel van het theaterbezoek; het uitgaan.
Anders dan in de bioscoop waar je geen
of nauwelijks contact hebt met de ande
re bezoekers, willen de mensen in het
theater elkaar ontmoeten. De mensen op
de balkons zitten ongeveer elf, twaalf
meter van elkaar af; dat is een fijne af
stand."
Naast duidelijkheid en stimulering, is
ook de mogelijkheid tot identificatie een
vast uitgangspunt van de Amsterdamse
architect. Dat laatste onderdeel lijkt in
een theateromgeving niet eenvoudig.
Greiner: „Klopt. Het vinden van 'jouw'
plek in een theater is niet simpel. Voor de
werknemers moet het geen probleem
zijn, maar voor de bezoekers... Kijk, veel
mensen hebben De Maagd vroeger als
kerk ervaren en zullen de nieuwe situatie
daar tegen afzetten. Dat is volgens mij
een onjuist gevoel. Het was een plaats
van ontmoeting, en dat is het nu nog.
Weliswaar in de vorm van toneel, cabaret
en muziek, maar ook dat is een vorm van
ontmoeten. Ik vind het dus een heel lo
gisch gang. Wederom kun je je zelf uitste
kend ontmoeten; word je met dingen ge
confronteerd die je aan het denken zet
ten. Da's niet veel anders dan vroeger."
Over 'vroeger' gesproken: „We moeten
eens wat vaker studeren op restaureren
en herbestemmen. Als dat op een goede
manier gebeurt... Kijk, in De Maagd kan
altijd een tapijtenhal, maar een theater
blijkt toch prima te kunnen."
Rob Schoonen
doen aan zijn eigen ideeën. De entree is
entree gebleven om vlak daarachter uit
te monden in een van de mooiste ruimtes
van de schouwburg: de trappen-hai met
foyers. Licht en ruim vormen de drie ni-
veau's een prachtig voorspel van de zaal
en het toneel. Bovendien - en dat is zon
der meer een vondst - zijn op de eerste en
de tweede verdieping ruimtes ontwor
pen waar uitstekend kleine voorstellin
gen - en ronde - kunnen worden ge
speeld. Door de zaal binnen de bestaan
de kolommen te plaatsen ontstonden er
links en rechts in de zijbeuken foyers die
(overdag) baden in het licht van de glas-
in-lood-ramen. De zaal zelf valt op door
een hoge mate van intimiteit. Daar heeft
de kleur van de stoelen (warm rood),
maar meer nog de vorm van de ruimte
toe bijgedragen.
Het heeft volgens Greiner behoorlijk wat
zweetdruppels gekost, maar uiteindelijk
werd besloten twee hoefijzer-vormige
balkonlagen op te hangen aan de be
staande kolommen. Op die manier ont
stond er een ruimte die 'slechts' achttien
meter lang is en door de ellips-vorm - zo
wel horizontaal als vertikaal - als omslo-
Het interieur van de De Maagd foto GPD)
vond nu eenmaal dat de toren er op
moest blijven; het hoort bij het monu
ment. Bovendien is het in de stad een
beeldbepalend element. Door de andere
kleuren, de grote letters en de bollen, heb
ik nu wel het gevoel dat het geen kerkto
ren meer is. Ik ben het met je eens dat
vroeger, toen de toren er nog niet op zat
en het geheel was voorzien van een fraaie
kroonlijst, de voorgevel mooier was.
Maar ja... Ik zit er nu niet meer mee."
De ontwerper hoopt, verwacht, dat de
mensen die met De Maagd van doen krij-
Architect Onno Greiner met een maquette van het voorplein van De Maagd (foto
Piet Haiisseii)
ten en dus intiem wordt ervaren. Bij het
toneel zijn twee kolommen verwijderd,
hetgeen een hoofdtoneel oplevert van
twaalf bij elf meter; zijtonelen van zes bij
twaalf en een achtertoneel van tien bij
twaalf meter. In de orkestbak is plaats
voor ongeveer veertig musici. De admini
stratie en artiesten-ruimtes zijn geves
tigd in de voormalige sakristieen en het
patronaatsgebouw.
„De buitenkant is er niet slechter op ge
worden; met de binnenkant ben ik heel
blij", zegt Greiner. „Monumentenzorg
