PZC
Ontgroenen
met een
roetkap
Ritueel
week-in
34
ZATERDAG 14 APRIL 1990
Niet aanprakelijk
Duister
Tien uur
Inteelt
Politie
Geweld
Misdadig samenspel
Geldboetes
Het moest misgaan met de ruwe
inwijdingspraktijken van het
exclusieve Utrechtse
studentengezelschap Tres. Het
onderdompelen in de beerput, het
opzetten van de roetkap. Het was te
'normaal' geworden. Invloedrijke
adellijke heren van protestantse
huize hielden halsstarrig vast aan
een voorbij verleden. In die feodale
sfeer werd het een zinloos
ontgroenen om het ontgroenen. De
jonge jonkheer David Rutgers van
Rozenburg uit Zeist was een kwart
eeuw geleden het slachtoffer.
De roetkap, waarin David Rutgers van Rozenburg stikte (foto GPD)
De dood in een Jan Plezier
Die zaterdagavond in april 1965 ziet de
burgerij alleen de drie open rijtuigjes
met de feestelijk geklede, gemaskerde
studenten. De roetkappen ziet men niet.
Want de drie novieten van het 'exclusieve'
Utrechtse studentengezelschap Tres Fa-
ciunt Collegium ('drie personen vormen
een gezelschap') liggen ieder op de bodem
van een koetsje, met een zwarte kap over
het hoofd. Die kappen kunnen ze eigener
beweging niet afdoen, want ze zijn met een
koord om de hals vastgebonden. Via een
soort slurf aan de kap wordt roet in het
gezicht van de inwijdelingen geblazen.
Hun hoofden moeten aan het eind van de
rit zwart zijn. Het is een van de beproevin
gen die de nieuwelingen, ook wel 'aterlin
gen' genoemd, moeten doorstaan willen
ze tot het met mystiek omgeven besloten
gezelschap kunnen toetreden.
De twintigjarige jhr David Louis Leonard
Rutgers van Rozenburg uit Zeist stikt die
tiende april in de koets zonder dat iemand
een poging doet hem te redden. Met han
den en voeten wordt hij in bedwang ge
houden als het roet in de kap wordt ge
strooid.
De andere 'aterlingen' ontsnappen ter
nauwernood aan de dood. André baron
van Heemstra uit Elspeet is bewusteloos
als hij wordt 'bevrijd'. Met kunstmatige
ademhaling wordt zijn leven gered. Ook
op de al gestorven David wordt mond-op-
mond-beademing toegepast. Beide
slachtoffers worden naar het Academisch
Ziekenhuis in Utrecht overgebracht. Jhr
Diederik de Brauw uit Den Haag heeft ge
luk dat hij tijdens de rit kans ziet het roet
uit de kap te laten weglopen. Hij heeft het
slechts benauwd.
De op het nippertje aan de dood ontsnap
te André baron van Heemstra verklaart
later voor de Utrechtse rechtbank op de
bodem van de Jan Plezier te hebben ge
voeld dat hij het bewustzijn zou verliezen.
„Ik vocht er niet tegen. Het leek me een
soort bevrijding."
De Utrechtse officier van justitie mr dr
R.W.H. Pitlo en de recherche onder lei
ding van commissaris mr L.C.H. Mutsaers
zeggen een 'diepgaand onderzoek' te zul
len instellen. De rector magnificus van de
Utrechtse universiteit, prof mr L.J. Hij
mans van den Bergh, spreekt van een 'af
schuwelijke en ernstige zaak'.
Alle vijftien Tres-leden en ongeveer 25 van
de tachtig honorair-leden, die de fatale
ontgroening meemaken, zijn lid (geweest)
van het Utrechtsch Studenten Corps
(USC). De rector van het USC, A. Voute,
haast zich te verklaren dat Tres 'een ge
heel buiten het corps opererend studen
tengezelschap' is. Hij voegt eraan toe dat
de activiteiten van Tres 'niet in het kader
van het Corps plaatshebben, noch op de
studentensociëteit'. De leiding van het
Corps heeft 'geen enkele zeggenschap'
over het gezelschap. Wel onderzoekt de se
naat 'of en in hoeverre tegen de vijftien
Tres-leden in hun hoedanigheid van leden
van het USC maatregelen moeten worden
genomen'.
Tijdens een speciale vergadering van het
Utrechtsch Studenten Corps is diezelfde
avond de Tres-affaire uitvoerig bespro
ken. Wijziging van de Corpswet wordt
overwogen. Weliswaar is daarin bepaald
dat de leden elkaar niet lichamelijk en
geestelijk mogen krenken, 'maar wellicht
is de inhoud van de Corpswet onvoldoen
de bekend en zijn de Tres-leden zich on
voldoende bewust van de strekking'.
Het gezelschap Tres heeft 'in diepe versla
genheid' besloten om voor onbepaalde
tijd zijn 'activiteiten' te staken. Dit
schrijft de heer W. J. de Brauw namens het
gezelschap aan de senaat van het
Utrechtsch Studenten Corps. 'Betreurd
wordt dat de blaam, welke het gezelschap
treft, onverdiend een weerslag heeft op
het USC, dat geen enkele aansprakelijk
heid draagt'.
Dat de Tres-leden 'buitenbeentjes' zijn is
duidelijk. Maar heeft het Corps écht zo
weinig met hen van doen? Weet het Corps
er écht zo weinig van? Is er 'geen enkele'
aansprakelijkheid?
Vijf jaar later ziet de Nigeriaanse student
Etim Udoh kans om in het kader van zijn
sociologisch onderzoek naar groentijdge-
bruiken in Nederland een aantal leden
van Tres uitvoerig te laten vertellen over
wat er gebeurt binnen het mystieke gezel
schap. Dan blijkt de betrokkenheid van
het Corps. Bijna alle leden van de Utrecht
se senaat komen uit de rangen van Tres.
Van de 97 op dat moment levende leden
van Tres hebben er 29 zitting gehad in de
senaat van het USC. Met andere woorden:
alleen wie de inwijdingsriten van Tres met
alle bijbehorende vernederingen en mis
handelingen glansrijk kan doorstaan, is
mogelijk geschikt om de senaat van het
USC te bemannen. De aftredende leden
van de senaat van het USC 'zoeken' op
hun beurt kandidaten voor Tres onder de
nieuwe leden van het Corps. Een soort
'voorselectie'. En zo is de cirkel gesloten.
Volgens de Nigeriaan, die in Leiden zijn
doctoraal sociologie deed, is de oorsprong
van Tres duister. Dat moet als symbolisch
worden gezien voor het feodale gezel
schap. Als oprichtingsjaar wordt 1853 ge
noemd. Studenten uit vooral zuidelijke en
oostelijke provincies, met name Gelder
land, bezien hoe ze hun weekeinden in
Utrecht gezamenlijk 'zinvol' kunnen door
brengen. Die studenten hebben een band.
Ze zijn van adel en 'traditioneel' protes
tants. Ze komen uit families die elkaar
kennen, beschermen. Het is gebruik dat
binnen die families wordt getrouwd. Het is
niet zo maar adel, maar landadel van
'stand'.
De uitnodiging aan de drie uitverkoren in
wijdelingen wordt een jaar van tevoren
verstuurd. Ze mogen van elkaar niet we
ten tot de genodigden te behoren. Tradi
tioneel betreft het kinderen van honorair-
leden van Tres. Ook de vader van David,
jhr mr L.M. Rutgers van Rozenburg, se
cretaris van de Grondkamer in de provin
cie Utrecht en secretaris van het college
van kerkvoogden van de hervormde kerk
in Zeist, is honorair-lid. Hij geeft schrifte
lijk zijn toestemming voor het hem beken
de inwijdingsritueel dat de dood van zijn
zoon zal betekenen.
De inwijding vergt tien uur; ze begint om
drie uur op de eerste dag van de tweede
week in april. Wat de inwijdelingen te
wachten staat weten ze niet. Wie de ande
re 'aterlingen' zijn weten ze evenmin. Op
de afgesproken plaats treffen ze gemas
kerde Tres-leden en honorair-leden (elk
lid wordt na vijfjaar honorair lid 'voor het
leven').
David Rutgers van Rozenburg meldt zich
bij boerderij De Stenen Poort in Houten.
Van half vier 's middags tot tien uur 's
avonds wordt hij zonder eten of drinken
opgesloten in een door één kaars verlichte
schuur. Gezeten op een fruitkist, het enige
'meubilair', breekt hij zich het hoofd over
negen (drie maal drie) vragen, zoals: 'Wel
ke delen van de stad is het kanaal?'. Vra
gen waarop geen antwoorden bestaan. De
bedoeling is 'geestelijke spanning' op te
roepen. Kan de 'aterling' die spanning
verdragen?
De jonge David wordt uiteindelijk ge
blinddoekt weggevoerd uit de schuur. Dit
om te voorkomen dat hij de gezichten van
de 'senioren' ziet. mannen van een jaar of
veertig, vijftig met verantwoordelijke po
sities in de maatschappij. Dan krijgt hij de
roetkap op. De roetkap waarvoor het
Utrechtsch Studenten Corps 'geen enke
le' verantwoordelijkheid zegt te dragen.
De senaat van het USC heeft de roetkap
echter tot na de tweede wereldoorlog ge
bruikt voor zijn inwijdingsritueel. Volgens
de Nigeriaanse socioloog heeft Tres de
roetkap overgenomen van de senaatsin
wijding. Tres wil het nog 'beter' doen dan
de senaat. En de senaat wil graag die 'be
tere' leden in zijn midden opnemen. Een
vorm van 'perfectionering'.
In de Jan Plezier zitten zes (twee maal
drie) oudere leden die David 'bezighou
den'. Het roet wordt via de slurf beurte
lings op zijn hoofd en in zijn gezicht gekne
pen. Is hij wel Tres waardig? Nee, hij is
Tres onwaardig! Allerlei vragen moet hij
In deze schuur werden 'aterlingen' urenlang opgesloten (foto GPD)
Inwijdingsrituelen ontstaan overal.
Het jongste lid van een Kamerfrac
tie moet notuleren. De nieuwe leraar
krijgt de lastigste klassen, de rottigste
uren. Je moet je 'invechten', je 'waar
maken'. Dat geldt voor elke organisa
tie, dus ook voor studentenverenigin
gen. Hoe exclusiever de vereniging hoe
zwaarder het initiatieritueel. Dat is
een wetmatigheid, meent dr. Willem
Burggraaf, gepromoveerd op een on
derzoek naar studentenverenigingen
binnen onderwijsinternaten in Neder
land en in de VS.
Het Utrechtse studentengezelschap
Tres Faciunt Collegium was exclusief,
omdat het 't reservoir was waaruit de
senaat van het Utrechtse Studenten
corps, in die sfeer een gezaghebbend in
stituut, kon putten. Dat is ook de reden
dat de inwijdelingen zich alles lieten
welgevallen, een volstrekt volgzaam ge
drag vertoonden. Ze waren er op ge
brand bij Tres te horen, de elite van het
Corps. Daar hadden ze veel, zo niet al
les, voor over. Het 'losmakingsritueel'
moet de inwijdeling doen ervaren wat
zijn plaats is: niks, nul. Burggraaf
noemt dat 'de versterving van de per
soonlijkheid. de mortificatie'. Je per
soonlijkheid, je 'ik', wordt bewust afge
broken. Je wordt gedwongen als een
hond te lopen, je in de poep te wentelen.
Je wordt vies gemaakt, gedegradeerd
tot iets wat minder is dan dom, dat la
ger is dan beest. Je verliest je zelfbe
schikking: je moet andere kleren dra
gen, je wordt kaal geschoren, je moetje
horloge inleveren. Niet meer weten wie
je bent. waar je bent, hoe laat het is.
Zekerheden worden afgebroken. De ge
forceerde onzekerheid. De weerstand
wordt gebroken door honger, dorst, ge
brek aan slaap. De gekweekte ver
moeidheid. Psychische en fysieke sanc
ties versnellen het proces van overgave,
een voedingsbodem voor de nieuwe
doelstelling: conformatie aan de nieu
we regels, de mores, een onvoorwaarde
lijke inzet in de nieuwe rol. Een gedwon
gen wedergeboorte. Burggraaf spreekt
van 'een absolute cultuuroverdracht'.
Als het middel, de ontgroening, doel op
zich wordt dreigen excessen. Het gaat
de verkeerde kant op als het steeds
meer om het inwijdingsritueel van Tres
gaat en steeds minder om het verster
ken van de senaat van het Utrechtsch
Studenten Corps. Zeker als het gezel
schap, zoals Tres, is doordrenkt van
mystiek, omgeven met geheimzinnig
heid. Alles en nog wat wordt geheim,
moet geheim blijven. De controle ont
breekt, ook intern.
Gaf honorair-lid van Tres jhr Rutgers
van Rozenburg toestemming zijn zoon
David aan het inwijdingsritueel te on
derwerpen, omdat het in zijn jonge ja
ren lichter en leuker toeging bij Tres?
Wie zal het weten als geheimhouding zo
zwaar telt. Dat is het gevaar van de in
teelt, het binnen een cirkeltje blijven.
Want binnen het cirkeltje heerst het
groepsdenken waarin geen plaats is
voor discussie en kritiek.
Volgens dr Burggraaf gaf de toenmalige
procureur-generaal van het Amster
dams gerechtshof, mr Kemper, haar
scherp aan waar het bij Tres aan schort
te: er was geen doel meer; het was ver
worden tot ontgroenen om het ontgroe
nen. Wat in de sfeer van de mannetjes
en de togetherness volstrekt uit de
hand kan lopen.
Wat volstrekt uit de hand is gelopen.
beantwoorden, maar geen antwoord is
goed. Hij wordt met een sigaar op de hand
gebrand. Iedere 'honorair' kan dat naar
believen drie keer doen. Nogal wat leden
maken van 'hun recht' gebruik.
Op zijn knieën moet David over ruwe
steenslag naar de koets kruipen. 'Aterlin
gen' moeten hun onderdanigheid tonen.
Zij zijn genoodzaakt zich tot bloedens toe
met de kap over het hoofd voort te bewe
gen tot ze zijn geïnstalleerd.
In het Academisch Ziekenhuis eindigt
voor David de tocht met de Jan Plezier.
Door de dood wordt hem de duik in de
beerput bespaard. Citaat uit een verslag
in het Utrechts Nieuwsblad over wat de
inwijdelingen van Tres in de gierput over
komt: „Op de met een zware mistdeken
overdekte weiden van Jutphaas kruipen
donkere figuren rond. 'Kruipen aterling,
op je knieën', klinkt het. 'Ik ben op mijn
knieën, broeder', is het antwoord. Drie
broeders houden een jongeman vast aan
een touw om zijn nek. De gevangene is
zwart gemaskerd en draagt een slurf. Plot
seling een plons. Een gevangene duikt
voorover in een gierput. Hij hoest en
spuugt. Hij vloekt. 'Lekker slikken ater
ling', roept een van de bewakers. Daarna
gaat het weer voort, op weg naar een grote
kuil met verse koemest. 'Kopje duiken,
aterling', hoort de gevangene. Enkele
ogenblikken later kruipt hij door de mest.
De 'activiteiten' van de studenten worden
gadegeslagen door politiemannen. Zij
zeggen niets te kunnen uitrichten. 'Het ge
beurt op particuliere grond en de studen
ten ondergaan de vernederingen vrijwil
lig. Een strafbaar feit is het niet', aldus de
politie."
De fatale tocht op zaterdag 10 april 1965
voert van de boerderij in Houten naar een
boerderij op het landgoed Oud-Amelis-
weerd in Utrecht. Zo had het moeten zijn:
„Hoorngeschal klinkt als de Jan Pleziers
naderen. Het sein voor de senioren om
hun witte en rode maskers op te zetten en
zich te verspreiden in de door drie kaarsen
verlichte ruimte. Een forum van senioren
heeft tot taak de 'groenen' te bestormen
met vragen en opmerkingen, waarbij de
nadruk ligt op geheimhouding, loyaliteit
en broederschap. De inwijdelingen krui
pen tussen een haag van senioren naar het
forum. Gebruikelijk is dat ze aan het haar
worden voortgetrokken. Een laag neuriën
klinkt en soms een Tres-lied. Geknield
voor het forum wordt geen antwoord goed
bevonden. De ceremonie wordt drie keer
herhaald. Steeds worden de drie nieuwe
lingen teruggestuurd naar hun kamers
om na te denken over hun 'stommiteiten'.
Dat gaat niet altijd zonder slag of stoot. Ze
raken uitgeput, worden gevoelig voor elke
kwetsuur of harde behandeling. Er geldt
geen verbod op geweld. Er wordt gevoch
ten, er vallen vaak gewonden."
„De vierde keer nemen de senioren hun
maskers af. Veel maatschappelijk beken
de gezichten. De praeses verklaart de in
wijdelingen tot lid van Tres. Eerst volgen
nog enkele ceremonieën, zoals het krui
pen onder een driehoekig tafeltje en het
beschrijven van een driehoekig stuk per
kament, waarop de eed van geheimhou
ding en trouw staat. Daarna hangt de
praeses de nieuwe leden een gouden kla
verblad om de nek, een klavertje drie, het
symbool van Tres. Elk jaar heeft een eigen
kleur. In 1965 is het blauw."
Het inauguratiediner en de feestelijke rij
toer door Utrecht worden afgelast. Dat
wel. Maar het normoverschrijdend gedrag
van het gezelschap is te lang doorgewoe
kerd. Het beseft niet meer dat de procu
reur-generaal bij het Amsterdamse ge
rechtshof, mr Kemper, gelijk heeft als hij
uithaalt naar 'het kritiekloos in stand
houden van een ruw en onwaardig ritueel
waarvoor de morele schuld bij de ouderen
ligt die het in Tres voor het zeggen heb
ben. Mannen van middelbare leeftijd met
vooraanstaande posities van wie men ni
veau en fatsoen verwacht, maar die zich te
buiten gaan aan misdadig samenspel'.
Volgens de procureur-generaal hebben de
vele waarschuwingen van justitie- en on-
derwijs-autoriteiten tegen ontgroenings
excessen bij Tres geen indruk gemaakt.
Tres beschouwt de dood van David als een
ongeluk, niet als 'dood door schuld'. Bij de
rouwdienst in de Utrechtse Janskerk ligt
de nadruk in de toespraken op de traditie.
„David wist wat de traditie waard was",
zegt ds J.C. de Bruine, studentenpredi
kant. Onder de aanwezigen bevindt zich
mr C.Th.E. graaf van Lynden van Sanden-
burg, commissaris der koningin in de pro
vincie Utrecht, president-curator van de
universiteit en honorair-lid van Tres.
De maatschappelijke verontwaardiging is
groot als de Utrechtse rechtbank zeven
'broeders' van Tres slechts tot geldboetes
veroordeelt. Het socialistische Tweede-
Kamerlid mevrouw Hannie Singer-Dek-
ker en de Nederlandse Studenten Raad
dringen er 'ter bevordering van de eenheid
in de rechtspraak' bij de minister van jus
titie op aan de Utrechtse officier van justi
tie mr Pitlo te bewegen appèl tegen het
vonnis aan te tekenen. Dat doet de
Utrechtse officier, al is niet duidelijk of het
inderdaad onder druk van de minister ge
beurt. Het hof in Amsterdam veroordeelt
de 'broeders' tot een week gevangenis
straf. De zeven gaan aanvankelijk in cas
satie bij de Hoge Raad, maar zes van hen
trekken het beroep kort daarop in.
Maatschappelijk speelt mee dat Provo's
voor heel wat geringere 'delicten', zoals
het uitdelen van krenten en het dansen
rond het Lieverdje op het Amsterdamse
Spui, onevenredig zwaardere straffen krij
gen. Er lijkt sprake van repressie. Provo is
een anarchistische beweging die met ge
weldloze 'ludieke' acties het geweld van
de verstarde autoriteiten wil aantonen. In
wezen staan de speelse anarchisten van
Provo lijnrecht tegenover de ontspoorde,
godvrezende, gezagsgetrouwe conserva
tieven van Tres.
De vader van David leeft thans terugge
trokken in Doorn. Over 'die onaangename
herinnering' wil hij niet praten.
Roel Hart van het Utrechtsch Studenten
Corps wil desgevraagd wel aan zijn mede
senatoren vragen of ze mogelijkerwijs
eens kunnen terugblikken. „Maar Tres be
staat niet meer en onze eigen inwijdingsri
tuelen zijn een besloten aangelegenheid."
Hij belt niet terug, zoals beloofd. Hij blijkt
onbereikbaar.
De 'roetkap' is een kwart eeuw geleden de
finitief afgezet, maar de sporen zijn nog
niet uitgewist. Tres ligt nog altijd wat ge
voelig.
Pieter van de Vliet