Vaclav
Havel
ZATERDAG 30 DECEMBER 1989
Gevangenisstraf
Politieke manoeuvre
Zelfmoord
Gerard Pieterse
Forse handicap
Absurde theater
Brodeloos
Vaclav Havel spreekt demonstranten toe op het Wenceslasplein in Praag.
jaar-in
ge opstelling. De volslagen verstoorde
verhoudingen tussen mensen als gevolg
van de normalisatiepolitiek van het be
wind van Husak worden in deze drie een
akters op overtuigende wijze getoond.
Geen van deze stukken heeft Havel ooit
op de planken gezien. Ze gingen in Wenen
in première en werden daarna overal ter
wereld gespeeld, behalve in de landen van
het Oostblok. In ons land werd Audiëntie
in 1981 door de KRO-tv uitgezonden in
een regie van de Tsjechische balling Zde-
neck Kraus. Protest werd in 1980 door de
Nieuwe Komedie uit Den Haag opgevoerd
en wel in een bijzondere setting. Het stuk
werd omlijst door Proces in Praag, een
theatrale bewerking van een proces dat in
oktober 1979 in Praag gehouden werd te
gen de leden van de VONS, een aan Char
ta 77 verwachte organisatie. De leden van
dit comité ter verdediging van onrecht
matig vervolgde personen, waaronder Pe
ter Uhl, Vaclav Benda, Jiri Dienstbier en
Vaclav Havel, werden veroordeeld tot ge
vangenisstraffen variërend van drie tot
vijfjaar.
Havel werd voor zijn VONS-activiteiten
tot vierenhalf jaar gevangenisstraf veroor
deeld. Het is zijn tweede veroordeling; in
1978 had hij ook al 14 maanden vastgeze
ten wegens zijn politieke activiteiten. De
pesterijen van de geheime politie en het
isolement ten opzicht van de dagelijkse
theaterpraktijk hebben inmiddels hun in
vloed gehad op zijn werk. In 1972 schreef
hij De samenzweerders en in 1975 De bede
laar soper aeen bewerking van het 18e
eeuwse stuk van John Gay, waarop ook
Brecht indertijd zijn Dreigroschenoper
baseerde. Beide stukken beleefden maar
weinig opvoeringen, omdat de afstand tot
het Westerse publiek en de daar heersen
de toneelopvattingen te groot bleek te
zijn.
Meer succes heeft hij met Berghotel (1976).
Hierin keert hij terug naar de esthetiek
van zijn eerste stukken. Middels een soort
fuga-achtige compositie voor 13 spelers
laat hij het uiteenvallen zien van de iden
titeit van een groep mensen in een afgele
gen hotel.
Als verlengstuk van zijn activiteiten voor
Charta 77 heeft hij in 1978 een tweede poli
tiek essay geschreven: Poging om in de
waarheid te leven. Hierin geeft hij een
analyse van de strijd om te leven in de to
tale vervreemding die volgens hem het
kenmerk is van de post-totalitaire maat
schappij. Alleen een initiatief van de men
sen zelf die zich verzetten tegen de ver
starde machtsstructuren, holle frasen en
technologische tendensen, biedt volgens
Havel de mogelijkheid voor een betere
toekomst.
In het voorjaar van 1983 wordt Havel we
gens ziekte vervroegd vrijgelaten. Zelf
heeft hij deze vrijlating altijd als een poli
tieke manoeuvre beschouwd: de presi
dent moest immers op bezoek bij zijn Oos
tenrijkse collega, die Havel enige jaren
eerder de Oostenrijkse staatsprijs voor
Europese literatuur had toegekend. Zijn
ervaringen in de gevangenis vinden hun
weerslag in een korte eenakter: Fout.
In 1984 schrijft hij voor het eerst weer een
avondvullend stuk: Largo Desolato. In dit
stuk komen zowel qua vorm als qua in
houd alle lijnen van zijn vroegere werk bij
elkaar. Een sterk persoonlijk accent ver
krijgt het door de verwerking van de
schrijvers persoonlijke ervaringen in de
gevangenis. De hoofdpersoon, de filosoof
Leopold Kopriva, heeft zich steeds verder
in zijn eigen huis geïsoleerd. De dictatuur
van de politiestaat heeft inmiddels ook
het privéleven in zijn greep gekregen. Nor
male vertrouwelijke omgang tussen de
mensen onderling is niet meer mogelijk;
in plaats van individuele uitdrukkings
vormen hanteert men stereotypen en cli
chés, een herhaalde woordvolgorde zon
der echte betekenis. Ieder ogenblik ver
wacht Kopriva opgepakt te worden. Als
aan het eind van het stuk duidelijk wordt
dat daar voorlopig geen sprake van is, om
dat zijn zaak is geseponeerd, valt zijn eni
ge houvast in het leven weg en smeekt hij
de geheime agenten op zijn knieën hem
mee te nemen.
Largo desolato had veel succes, met name
in Duitsland en Engeland. In ons land
ging het stuk in februari 1987 in première
bij het Publiekstheater.
De voortschrijdende politieke ontwikke
ling in Tsjechoslowakije en de steeds be
langrijker rol die Havel daarin speelt, la
ten hem steeds minder tijd voor zijn artis
tieke bezigheden. Zo duurt het tot 1988 eer
er weer een nieuw stuk van zijn hand ver
schijnt: Sanering. In dit stuk hebben we
te maken met een groep architecten die
een saneringsplan moeten ontwerpen
voor een middeleeuws stadje. Ze hebben
daartoe hun kantoor ingericht in een oude
burcht op een heuvel in de nabijheid. Een
delegatie van de bevolking komt tegen de
plannen protesteren. Als dan een pas aan
gestelde inspecteur hen komt vertellen
dat hij het aan de architecten zelf overlaat
hoe ze de zaak zullen aanpakken, breekt
de feeststemming los. Eindelijk vrijheid!
In samenspraak met de stadsbewoners
zullen ze het saneringsplan opstellen. De
vreugde is echter van korte duur. Een nog
recenter aangestelde inspecteur komt -
letterlijk op zijn handen gekeken door de
partijsecretaris - met nieuwe richtlijnen
dat het project voorlopig is uitgesteld.
Een van de architecten pleegt daarop zelf
moord; de anderen berusten voor de zo
veelste keer. Maar toch is er hoop: de jong
ste architect heeft ontdekt dat een ooie
vaar zijn nest bouwt in de toren en de jong
ste secretaresse ontdekt ,,dat zij ook een
geslachtsdrift bezit". Sanering ging in
september 1989 in première in Zürich.
De bekendheid van Vaclav Havel is de af
gelopen jaren in het Westen sterk toege
nomen, niet zozeer vanwege zijn literaire
werk alswel vanwege zijn principiële ver
zet tegen het communistische regime in
zijn land. In 1984 kreeg hij een ere-docto-
raat aangeboden in Toulouse, in 1986
werd hem de Erasmusprijs toegekend. Dit
jaar werd hij geëerd met de Zweedse Olaf
Palme Prijs en met de Vredesprijs van de
Duitse Boekhandel.
"TTJaaroui gedragen mensen zich
W eigenlijk zoals zij zich gedragen?
Waarom wekken mensen de indruk
als één man achter de regering te
staan? Voor de dissidente Tsjechische
schrijver Vaclav Havel is het
antwoord duidelijk: „Het is de angst
die hen daartoe brengt."
Bovenstaand passage is afkomstig uit
de Open brief aan Gustav Husak, een
essay van Havel uit 1975. Tegen zijn werk
is dan al sinds zes jaar een publicatie- en
opvoeringsverbod van kracht. De brief
circuleert dan ook in het illegale circuit en
bereikt het Westen via een publicatie in
het Duitse blad Die Zeit.
In deze brief geeft Havel een vlijmscherpe
analyse van de situatie in Tsjechoslowa
kije zoals die is ontstaan na de inval van
de Warschaupact-troepen in 1968 en de
daarop volgende normaliseringspolitiek
van de regering-Husak. Angst is het alles
overheersende gevoel in ons land, aldus
Havel, en het is deze angst die maakt dat
de mensen niet meer eerlijk zijn tegenover
elkaar, niet meer deelnemen aan het
openbare leven en zich uiteindelijk terug
trekken in een consumentenbestaan dat
er uitsluitend op gericht is het privéleven
zo aangenaam mogelijk te houden. Dode
lijk is deze angst voor de cultuur. Zelfstan
dig denken, originaliteit en eigenzinnig
heid worden afgestraft. Meelopers en op
portunisten worden goed betaald voor het
in stand houden van een facade waarach
ter de rust van het kerkhof heerst. Hij be
sluit zijn brief als volgt:
Als burger van deze staat eis ik in het
openbaar van U en van de andere leiden
de vertegenwoordigers van het huidige
regime aat u aandacht schenkt aan de sa
menhangen waarop ik U opmerkzaam
heb gemaakt en dat U zich in het licht hier
van bewust zult zijn van Uw historische
verantwoordelijkheid en in overeenstem
ming daarmee zult handelen".
De onvoorspelbare loop van de geschiede
nis geeft nu Havel zelf de kans als presi
dent goed te maken wat door zijn voor
ganger, dezelfde Husak aan wie hij veer
tien jaar geleden de brief richtte, op zo
schromelijke wijze is nagelaten.
Vaclav Havel werd op 5 oktober 1936 in
Praag geboren. Hij is afkomstig uit een ge
goed, liberaal-burgerlijk milieu waar
kunst en wetenschap hoog aangeschre
ven stonden. Zijn grootvader was een
bouwondernemer die het eerste huis uit
ijzer en beton aan het Wenceslasplein in
Praag bouwde. Zijn vader was architect
en een oom filproducent. Grootvader van
moederskant was publicist, diverse malen
ambassadeur en zelfs korte tijd minister.
Als de communisten in 1948 de macht in
Tsjechoslowakije overgenomen hebben,
is een dergelijke afkomst een forse handi
cap. Havel is de zoon van een klassevij
and. Hij wordt dan ook niet toegelaten tot
het gewone gymnasium. Hij begint een
opleiding tot chemisch analist en volgt in
de avonduren een gymnasiumopleiding.
Nadat hij zijn militaire dienst heeft ver
vuld wordt hij theatertechnicus bij het
Balustradetheater in Praag. Middels een
aanvullende cursus theaterwetenschap
klimt hij op tot dramaturg en blijft tot
1969 aan dit theater verbonden.
Havels eerste literaire activiteiten date
ren van het begin van de jaren '60; hij pu
bliceert korte verhalen, gedichten en es
says. Zijn grote doorbraak komt in 1963
met het toneelstuk Het tuinfeest. In dit
stuk komt direct al een van de voornaam
ste thema's van zijn werk aan de orde: de
taal. Het tuinfeest gaat over taal die gede
gradeerd is tót een conglomeraat van lege
formules. Deze taal die onbruikbaar ge
worden is voor menselijke communicatie
is volgens Havel bij uitstek de taal van de
ambtenaren en de bureaucraten. Een be
langrijke rol in dit taalmisbruik speelt de
frase, dat wil zeggen het woord dat zijn
oorspronkelijke communicatieve functie
heeft verloren en nu andere doelen dient:
dat naar macht streeft, organiseert en
heerst en de mensen van hun identiteit be
rooft. De hoofdpersoon van Het tuinfeest
is een jongeman van kleinburgerlijke
komaf die omhoog wil en die een waar
meester blijkt in het manipuleren van de
ze geautomatiseerde, lege taal. Aan het
slot is hij de nieuwe leider van het Ministe
rie van Opening en Opheffing, maar is hij
niet meer in staat zijn gevoelens te uiten
jegens zijn familie.
Zijn twee volgende stukken: Het rond
schrijven (1965) en Concentratieproble
men (1968) zijn min of meer variaties op
hetzelfde thema. In Het rondschrijven
worden instructies uitgestuurd in het pty-
depe, een nieuwe wetenschappelijke taal.
En wat blijkt: dit veroorzaakt geen essen
tiële veranderingen in het leven van hen
27 november 1989: Vaclav Havel(rechts) schreeuwt de eisen van de verzamelde oppositie naar een regeringsdelegatie onder aanvoering van premier Adamec.
Tegen de lege formules
die zich hieraan conformeren, noch in dat
van de anti-held die er juist tegenin wil
gaan, omdat hij zich ervan bewust is dat
de door de taal gemanipuleerde mens vol
komen van zichzelf vervreemd raakt.
Concentratieproblemen toont ons een so
ciaal wetenschapper wiens werk en ge
compliceerde sexleven - een veeleisende
maitresse, een slonzige vrouw en een on
willige secretaresse - nog worden ver
zwaard als hij uitgekozen wordt om 'als
willekeurig voorbeeld' door een computer
ondervraagd te worden.
Deze eerste stukken van Havel hebben
veel succes, ook in het westèn. Voor zowel
Het rondschrijven als voor Concentratie
problemen ontvangt hij de Amerikaanse
toneelprijs, de Obie Award. Verwonderlijk
is dit succes niet, want in al deze stukken
maakt Havel gebruik van de technieken
van het absurde theater dat dan in West-
Europa de toon aangeeft. Toch is er een
fundamenteel verschil tussen zijn stuk
ken en die van bijvoorbeeld Beckett, Ada-
mov of Ionesco. Waar laatstgenoemden
willen laten zien dat het menselijk be
staan überhaupt zinloos en absurd is, le
vert het werk van Havel in de eerste plaats
kritiek op de bureaucratie en de partij
functionarissen die middels manipulaties
en misbruik van de taal situaties creëren
waar anderen - en in laatste instantie ook
zijzelf - het slachtoffer van worden.
De totaal vervreemde wereld die op die
manier ontstaat, vertoont eveneens ster
ke verwantschap met het werk van een
andere beroemde schrijver uit Praag:
Franz Kafka. Ook in ons land bleef het
werk van Havel niet onopgemerkt. In 1966
bracht de Nederlandse Comedie Het rond
schrijven op de planken in een regie van
Henk Rigters. Het jaar daarop volgde het
Nieuw Rotterdams Toneel met Het tuin
feest.
In 1967 hield Havel een felle rede op het
congres van de Tsjechische schrijvers
bond, waar het tot hevige botsingen
kwam tussen de jongeren en de oude stali
nisten. Hoewel hij erkende dat er meer
vrijheid gekomen was, deed hij deze toch
af als het optrekken van een facade om de
verrotte en vermolmde toestand van de
Tsjechische cultuur aan het oog te ont
trekken. Aan het slot van zijn rede diende
hij een zevental voorstellen in om de
structuur van de schrijversbond funda
menteel te hervormen tot een democrati
sche en open organisatie. Sinds dit con
gres dat algemeen gezien wordt als een
van de aanzetten tot de hervormingen van
de Praagse lente in 1968, geldt Havel als
een van de voornaamste woordvoerders
van de Tsjechische kunstenaars en intel
lectuelen.
Het mislukken van het socialisme met een
menselijk gezicht van Alexander Dubcek
door de invasie van de landen uit het War
schaupact heeft voor Havel ingrijpende
gevolgen. Een opvoerings- en publicatie
verbod maakt hem brodeloos en hij vindt
werk als hulparbeider in een brouwerij.
Zijn principiële afwijzing om het met het
bewind op een akkoordje te gooien en zo
een aangenamer leven te leiden alsmede
zijn weigering om naar het buitenland te
vertrekken, brengen hem in velerlei op
zicht in een isolement. Van deze situatie
doet hij verslag in een drietal korte stuk
ken, algemeen aangeduid als de Vanek-
trilogie.
In Audiëntie (1976) wordt de hulparbeider
Vanek ontboden door de directeur van de
brouwerij waar hij werkt. Vanek is een
succesvol toneelschrijver' die naar de
brouwerij werd verbannen. De directeur is
bereid Vanek een betere baan te bezorgen
maar wil in ruil daarvoor een vriendschap-
pelijker omgang, kennismaking met een
populaire actrice én hij wil dat de schrij
ver zelf het wekelijkse rapport voor de po
litie opstelt. De schrijver weigert princi
pieel deze vorm van zelf-bespionnering.
De directeur, die inmiddels al wat pilsjes
op heeft, verwijt hem daarop hoogmoed
en gebrek aan begrip voor de problemen
van de gewone man. Intellectuelen die al
tijd in het volle licht van de geschiedenis
staan, kunnen zich volgens hem zo'n hou
ding makkelijk permitteren, terwijl de ge
wone man wel gedwongen is zich aan te
passen.
Vernissage (1976) laat ons zien hoe de
schrijver wordt uitgenodigd in de pas in
gerichte woning van een bevriend echt
paar. Vol trots laten ze hem whisky drin
ken en naar buitenlandse platen luiste
ren. Ze pochen op hun materiële comfort
en maken hem duidelijk dat hij dit ook
kan bereiken als hij maar wat minder
principieel zou zijn. Als de schrijver wil
vertrekken krijgt het echtpaar ruzie. De
vrouw krijgt een hysterische aanval en de
man verwijt de schrijver dat hij hem de
mogelijkheid ontneemt om zijn verwor
venheden te tonen. De schrijver besluit
daarop zijn vertrek uit te stellen.
In het laatste stuk Protest (1978) wordt
Vanek uitgenodigd door Stanek, een vroe
gere collega die nu een zeer succesvol tv-
schrijver is. Stanek wil een protestactie op
touw zetten tegen de arrestatie van een
jazz-musicus die een relatie heeft met zijn
dochter. Omdat hij niet weet hoe hij dat
moet doen, doet hij een beroep op Vanek
die als dissident daar immers ervaring
mee heeft. Maar wat blijkt: de dissidenten
hebben al zelf het initiatief genomen en
Stanek hoeft alleen maar zijn handteke
ning te zetten onder een lijst die al circu
leert. In een lange monoloog wringt Sta
nek zich in de vreemdste bochten om hier
onderuit te komen. Hij wordt uiteindelijk
gered door een telefoontje dat de musicus
inmiddels is vrijgelaten.
Op glasheldere wijze legt Havel in deze
drie stukken de mechanismen van de aan
passing en het opportunisme bloot. De fi
guur van Vanek, de dissidente schrijver,
werkt als een katalysator die de anderen
ertoe brengt hun positie en hun houding
te verdedigen. Allerlei uitvluchten wor
den gezocht om maar geen partij te hoe
ven kiezen. Natuurlijk zijn ze het eens met
Charta 77, maar tegelijkertijd wordt er
'begrip' gevraagd voor een minder moedi-
