ZATERDAG 30 DECEMBER 1989
■MPi
Computers
Taal
Geweld
Teus Molenaar
Nieuwe zakelijkheid
zet mens op glad ijs
De jaren tachtig gaan de geschiedenis
boekjes in als 'De Grote Omwente
ling in Oost-Europa'. Maar in ons eigen
landje heeft het decennium ook een type
ring opgeleverd. Die van de 'Zakelijk
heid'. Bevlogen idealen lijken ver achter
ons te liggen. De kosten-baten analyse is
ervoor in de plaats gekomen. Criminelen
gebruiken, ook in Zeeland, meer geweld
tegen hun medemens. Leerlingen nemen
braaf de lesstof op en trekken vervolgens
hun eigen conclusie. Het individu heeft
terrein gewonnen.
Op de drempel van de jaren negentig is
het goed terug te kijken. Daarin dringt
zich de vergelijking op tussen de jaren zes
tig (De verbeelding aan de macht) en de
jaren tachtig (De kille zakelijkheid). Een
logische tijdspanne om veranderingen te
meten. Want het duurt vijftien tot twintig
jaar voordat de baby van toen, nu van zich
doet spreken.
Laten we eens kijken naar die baby van
toen. Die zit nu bijvoorbeeld op het Goese
Lyceum, waarvan P. J. de Jong rector is.
„Eind zeventig is de kentering geweest",
weet hij te vertellen. „Er was grote werke
loosheid, jongeren kozen voor zekerheid.
Zaten in de periode ervoor vakken als eco
nomie, wis- en natuurkunde in het ver
domhoekje, nu heeft negentig procent
wiskunde in zijn vakkenpakket. Er is een
verzakelijking van de keuze opgetreden.
De kinderen zijn pragmatischer." De om
standigheden zijn daarvoor bepalend ge
weest. „Kinderen zijn nooit anders", zegt
De Jong, „Wij maken ze anders." De druk
van ouders toch maar vakken te kiezen
die zicht op een baan geven is bepalend.
En die ouders weten natuurlijk dat er heel
wat ontslagen zijn gevallen in de 'sociale
beroepen'.
Daarbij dringen de kinderen hun eigen
voorkeuren soms terug." Waren voorheen
discussies in de schoollokalen niet van de
lucht, thans is dat minder. „We leerden ze
vroeger overal kritiek op te hebben. Kri
tiek om de kritiek. Tegenwoordig geven
we ze de basiskennis waarop ze hun kri
tiek kunnen stoelen. Want kritisch zijn ze
wel, de jongeren. En spontaner, ze be
schouwen de leraar meer als gelijke. Pra
ten makkelijker", vindt De Jong.
Vormen ze hun mening dan wel op grond
van de aangeboden kennis? „Ik hoop
het", aldus de rector. Om er meteen op te
laten volgen: „Ik heb daar wel vertrouwen
1985
Het Colombiaanse stadje Armero
wordt op 14 november na de uitbar
sting van de vulkaan Nevada del Ruiz
onder een metersdikke laag modder
bedolven. Meer dan 22.000 inwoners
vinden de dood. Het bekneld geraakte
meisje Omayra Sanchez bezwijkt na
60 uur tot haar kin in het water te heb
ben gestaan.
In het Brusselse Heizelstadion vallen
op 29 mei 39 doden bij supportersrel-
len tijdens de Europacup-finale Li-
verpool-Juventus.
Popzanger Bob Geldof zamelt met
zijn Live-Aid concert op 13 juli 100
miljoen dollar in voor hongerend
Afrika. Voor een miljoen Ethiopiërs
komt de hulp te laat.
De anti-alcohol campagne van de op
10 maart aangetreden Russische par
tijleider Michail Gorbatsjov loopt
stroef. In West-Europa draagt Oosten
rijk onbedoeld een steentje bij; de ex
port van Oostenrijkse wijnen wordt
verboden nadat er een giftig zoet-
mengsel in is aangetroffen.
Zuidafrika is het toneel van hevige
rassenonlusten, die zeker 500 zwarte
mensen het leven kosten. De Bende
van Nijvel maakt bij overvallen op
warenhuizen in België zestien slacht
offers. Op 7 oktober kaapt een Pale
stijns commando het Italiaanse pas
sagiersschip Achille Lauro. De Franse
geheime dienst brengt in de haven
van Auckland (Nieuw-Zeeland) het
Greenpeace-schip Rainbow Warrior
tot zinken; de Nederlands/Portugese
fotograaf Fernando Pereira komt
daarbij om het leven.
Tussen de bedrijven door brengt de
paus een weinig geslaagd bezoek aan
Nederland, wint Evert van Benthem
glorieus de dertiende Elfstedentocht
en fietst de 38-jarige Joop Zoetemelk
naar de wereldtitel. Wubbo Ockels is
in het ruimteveer Challenger de eer
ste Nederlander in de ruimte.
„Meer met elkaar, dan tegenover elkaar."
Frank Fournier maakte deze foto van Omayra Sanchez, die werd gekozen tot World Press Photo.
Foto Wim Riemens
in. De kinderen zijn even bewust als in de
jaren zestig/zeventig, maar de sfeer is an
ders. Meer met elkaar, dan tegenover el
kaar." Hetgeen evenzeer iets zegt over de
veranderde houding van de lesgevenden.
Het voorgaande decennium kenmerkte
zich door hevige discussies (zelfs bezettin
gen) om meer democratie binnen het on
derwijsstelsel te krijgen. Niet vergeefs. Er
zijn schoolraden gekomen, medezeggen
schapsraden. Inmiddels is het moeilijk er
mensen voor te vinden. „Dat valt niet
mee", deelt De Jong mee. „Maar we heb
ben nu speciale cursussen voor de leden
die zich ervoor willen inzetten. En dat
werkt goed. Ze functioneren beter."
Feit blijft dat de jongeren zich meer rich
ten op eigen leerprestaties en zich minder
willen inzetten voor het belang van de
groep. Door bijvoorbeeld te ijveren voor
beter onderwijs. Op universiteiten komt
dit beeld indringend door. De pamfletten
met oproepen voor (politiek getinte) bij
eenkomsten hangen er niet meer. Zelfs de
lijm is allang opgedroogd. Invoering van
de twee-fasenstructuur door de regering
Lubbers I is aan deze ontwikkeling niet
vreemd. Studenten hebben nauwelijks
nog tijd zich maatschappelijk actief op te
stellen. De vraag is trouwens of ze dat wel
willen. Enige tijd geleden kreeg de minis
ter van WVC de eerste resultaten van het
onderzoek Jeugd '89 aangeboden. Jonge
ren tussen 12 en 24 jaar zouden steeds be
houdender worden. Meer dan de helft wil
graag carrière maken of een luxe leventje
leiden. Veel geld verdienen en het leven
een feest voor zichzelf laten zijn, is het ide
aal. En geld verdien je. zo geeft het onder
zoek aan, in de computerbranche.
Verzakelijking van de leerlingen staat
niet op zichzelf. Twee kabinetten Lub
bers, die de 'maakbaarheid' van de sa
menleving onderwierpen aan terugdrin
gen van het financieringstekort, hebben
daar zeker toe bijgedragen. „Kenmerkend
voor het politieke denken is vooral het
denken in termen van doeleinden en mid
delen (Zweckrationalitaet) en minder in
het denken in termen van beginselen en
normen (Wertrationalitaet)", schrijft
hoogleraar A. Hoogerwerf in het tijd
schrift Wending, waar hij het tijdperk
'Den Uyl' zet tegenover de periode 'Lub
bers'.
De massale invoering van computers in de
samenleving is cement geweest bij de
bouw van de Nederland BV. Kantoren en
industrieën kunnen het niet meer stellen
zonder procestechniek. In één op de dertig
huishoudens in ons land staat een compu
ter en de verspreiding gaat nog steeds ver
der.
Er zijn veel positieve dingen te melden
over deze ontwikkeling. En dat gebeurt al
lerwegen. Negatieve geluiden komen
moeilijker door. Paul van der Plas schreef
in een recent nummer van 'Jeugd en Sa
menleving' een artikel onder de kop:
'Computers reduceren de mens'. Compu
ters leiden tot een verdergaande indivi
dualisering van de samenleving. Neem
bijvoorbeeld de spelletjes. Niet meer ge
zellig rond de tafel ganzenborden. Nee, ie
der achter zijn eigen schermpje. Want ap
paraten met twee toetsenborden om qua-
tre mains te spelen, zijn er (nog) niet. Bo
vendien een toeneming van het telethuis-
werk. Collega's zien elkaar niet meer in
het bedrijfsrestaurant. Van der Plas be
toogt dat eenzaamheid op de loer ligt.
De Amerikaanse computergeleerde Jo
seph Weizenbaum legt de vinger op een
andere zere plek. De computer is een logi
sche, rechtlijnige machine die bij uitstek
vraagt om rationeel, doelmatig en door
dacht handelen. Weizenbaum waar
schuwt tegen het gevaar dat de mens zich
zelf gaat herscheppen in de taal van de
computer en aldus gaat functioneren. Zo
als mensen die eigenschappen van de
computer gebruiken om hun eigen gedrag
te omschrijven. Iemand is 'verkeerd ge
programmeerd, mist input of feedback,
doet aan timesharing of multitasking,
heeft een te lage kloksnelheid of beschikt
niet over voldoende geheugencapaciteit'.
Weizenbaums oplossing: alle computers
de wereld uit. Dat is een onwerkelijke op
lossing. De apparaten hebben immers ook
direct nut. Wel zou de politiek zich meer
bezig moeten houden, vindt Van der Plas,
met de negatieve kanten van een gecom
puteriseerde samenleving.
Dezelfde politiek die nu de computercha-
os moet ordenen heeft zich de afgelopen
decennia overigens niet van zijn beste
kant laten zien. Diverse schandalen para
deerden door vaderlands pers: de RSV, de
Walrus, het pensioenfonds ABP om er en
kele te noemen. Een term als 'aangescho
ten wild' is in het politiek woordenboekje
opgenomen. Aanleiding voor velen in
komsten voor de belastingdienst te ver
zwijgen. 'Die kruimeltjes van mij stellen
toch niets voor tegenover de bergen van
de hoge heren', is de rechtvaardiging.
Plaatsvervangend korpschef in Goes in
specteur F. L. Aerts ziet dat niet direct als
een veranderend normbesef. „De smoes is
veranderd, maar belasting ontduiken ge
beurde volgens mij altijd al." En hij kon
weieens gelijk hebben. Zei Jezus al niet:
„Geeft dan den keizer wat des keizers is,
en Gode wat Gods is." (Matt. 22:21)
Voor Aerts is de grote mentaliteitsveran
dering van de jaren tachtig de houding ten
opzichte van geweld. Beschadiging van
andermans spullen neemt hand over hand
toe. Was het jaren geleden nog nieuws als
een antenne van een auto was kapotge
maakt; nu haalt het de krantekolommen
niet meer. De negatieve daadkracht van
(groepjes) voetbalsupporters is een afkeu
renswaardig, maar inmiddels normaal
verschijnsel.
„Daarvan zijn we in Zeeland verschoond
gebleven", zegt Aerts. „Maar ja, we spelen
tenslotte niet in het betaald voetbal." In
het criminele wereldje is geweld een aan
vaard begrip. „In de jaren zeventig was al
les mogelijk bij de criminelen. Er kon een
hoop, maar geweld moest je zien te vermij
den. Zo'n voorbeeld is Aage M.: Inbreken
zonder geweld tegen mensen te hoeven ge
bruiken. Dat is veranderd. Ze beschouwen
geweld niet meer als iets vies", verzucht
de inspecteur.
Het aantal overvallen waarbij de daders
dreigen met vuurwapens in onze provin
cie is toegenomen. „Er is gelukkig nog niet
geschoten. Overvallen worden kennelijk
niet meer voorbereid; men vertrouwt op
de zeggingskracht van een pistoolloop. Je
ziet dat ook bij woninginbraken. Voor
heen gebeurde dat alleen als iemand niet
thuis was, als alles donker was. Nu storen
de inbrekers zich daar minder aan. Ze
gaan naar binnen en als er toevallig ie
mand thuis is: pech gehad. Een paar flinke
klappen of zoiets en ze komen wel weer
buiten. Ze vrezen de confrontatie niet
meer. Een bedenkelijke ontwikkeling",
vindt de politieman. Verklaringen? „Ach,
er zullen allerlei verklaringen voor zijn. Ik
weet het niet, ik ben geen psycholoog. Ik
constateer alleen maar en wat dat betreft
zit ik bij een organisatie die alleen de ne
gatieve aspecten signaleert."
Aerts over de Amerikaanse samenleving:
„Het geweld viert daar hoogtij. Op televi
sie en in de straat. Veel tendensen in Ame
rika zijn overgewaaid naar Nederland. En
dan gebeurt het altijd weer ergens anders
voordat het zich in Zeeland voordoet.
Maar we moeten ontwikkelingen in de ga
ten houden." Hij doelt dan op de compu
termisdaad. Inbreken in andermans be
standen om er chantage mee te kunnen
plegen of om geld over te laten schrijven
op de eigen rekening. „We moeten daar
terdege rekening mee houden, want we
zijn zelf ook druk bezig met automatise
ren. Al onze gegevens staan in de compu
ter. En dat betekent dat je moet beveili
gen, want ik kan er zo een heleboel opnoe
men die graag zouden willen weten wat
wij weten. De enige oplossing is een geslo
ten systeem. Geen lijntjes naar buiten,
dan kan er namelijk ook niemand naar
binnen."
