PZC
Fotografe Eva Besnyö
week-u it/in
17
ZATERDAG 15 JULI 1989
Tot 16 september worden er in de Zeeuwse Bibliotheek in
Middelburg 22 foto's van de Amsterdamse fotografe Eva Besnyö
tentoongesteld. Het betreft zwart-wit beelden, die de uit Hongarije
afkomstige fotografe in de jaren dertig in Westkapelle maakte. Zij
kwam daar in die vooroorlogse jaren op vakantie bij haar
toenmalige schoonmoeder Charley Toorop.
De Zeeuwse Bibliotheek presenteert de foto's als cultuur-historische
documenten van een tijdsbeeld. Westkapelle en de kunstenaarskring
rond Charley Toorop: het ruige landleven aan de zee bleek een
vruchtbare voedingsbodem voor kunstzinnige geesten.
Fotografe Eva Besnyö (geboren 1910 in Boedapest) herinnert zich de
zomers in Zeeland.
Sentimenten
Discipline
Jan van Damme
Herinneringen aan
zomers Zeeland
Illustratie linksboven: Schilderij
van Charley Toorop, Aan den
Toog, Westkapelle 1933 (Zeeuws
Museum Middelburg).
Foto rechtsboven: Heiploeg op het
strand van Westkapelle in de jaren
dertig. (Foto Eva Besnyö)
Foto onder: Aan de toog in café De
Valk in Westkapelle, 1934: achter
de tapkast vlnr Joris Ivens, Koos
Minderhoud, Jan Mol en Anneke
van 't Veer; zittend voor de tap
kast vlnr: landbouwer Janis Huy-
bregtse, Charley Toorop en John
Fernhout. (Foto Eva Besnyö)
De klok moet een halve eeuw worden
teruggezet. Westkapelle in de jaren
dertig. De schilderes Charley Toorop,
dochter van Jan Toorop, was vaste zomer
gast in café De Valk. Zij verkoos het rauwe
dijkbouwersdorp boven het mondaine
Domburg. In haar kielzog zocht een groot
aantal kopstukken van het Nederlandse
kunstenaarswereldje de Walcherse kust
op. Om er te genieten van zee, strand en
landschap. En om de nog onbezoedelde
plattelandslucht in te ademen.
De caféfoto is een tastbare herinnering
aan die bevlogen jaren. Het moet 1934 ge
weest zijn. Aan de toog in café De Valk zit
ten de dit jaar overleden cineast Joris
Ivens en zijn leerling John Fernhout.
Charley Toorop valt op met het donkere,
kort geknipte haar. Koosje Minderhoud -
dochter van cafébeheerder weduwe Van
Mill - en haar verloofde Jan Mol staan ach
ter de tapkraan.
De foto is een verstild moment van een
kunstzinnig zomervertier. Eva Besnyö, de
vrouw achter de camera, blijft buiten
beeld. Er zijn andere foto's van de vrien
denkring van Charley Toorop, waarop ze
wel te zien is. Ook op het schilderij De
Maaltijd der Vrienden, dat Charley in die
jaren schilderde, heeft ze een plaats gekre
gen.
In de Zeeuwse Bibliotheek is vanaf maan
dag een selectie uit het Zeeuwse werk van
Eva Besnyö te bezichtigen. Het betreft 22
foto's, die zij in de vooroorlogse jaren in
Westkapelle maakte. Dorp- en landleven
zijn de belangrijkste thema's van haar
tentoongestelde werk.
„Zeeland betekende voor mij vakantie",
zegt Eva Besnyö, terugdenkend aan haar
verblijf in Westkapelle. Ze moet diep in
haar herinnering terug. Precies vijftig jaar
geleden was ze voor het laatst aan de Wal
cherse kust. In de jaren dertig was ze
meerdere keren te gast bij Charley Toorop
in Westkapelle. Zo herinnert ze zich 1934
als een heerlijke zomer, die ook Joris Ivens
en zijn vriendin Anneke van 't Veer naar
de Zeeuwse kust bracht. „Dat jaar heb ik
de foto aan de toog gemaakt. Een fantasti
sche tijd. Ik had een zolderkamertje in De
Valk, dat met van dat prachtig boeren-
groene hout was afgetimmerd. We zaten
veel op het strand. Ik kom uit Hongarije,
een land zonder zee. Die vakantie was
voor mij een hele belevenis. Ook het dorp
en de bewoners. Ik was op en top een
stadsmens. Alle ambachten, die ik heb ge
fotografeerd, waren nieuw voor mij. Ik zag
voor het eerst het echte handwerk. Dat
sprak me zo aan, dat ik er hele fotoseries
van heb gemaakt."
Charley Toorop (1891-1955) was in West
kapelle de spil, om wie alles draaide. Zij
was in het dorp een geziene gast, ze had
geen moeite om modellen voor haar schil
derijen te vinden. De vriendenkring was
eveneens een geaccepteerd fenomeen in
het nog niet door toeristen overspoelde
kustplaatsje.
Eva Besnyö maakte sinds 1932 deel uit
van de kring. Dat najaar kwam ze op aan
raden van John Fernhout, één van Char
ley's zoons, uit Berlijn naar Nederland. In
de toen nog ongedeelde Duitse hoofdstad
legde ze de basis voor een klinkende loop
baan als fotografe. „Het zat er van jongs af
aan in", vertelt ze. „Op mijn zestiende ver
jaardag kreeg ik een eerste cameraatje.
Wat me nu aan die eerste foto's opvalt is
dat ik meteen leuke dingen maakte, be
slist geen familiekiekjes. Ik fotografeerde
landschappen en straatleven. Je mag best
zeggen dat ik er gevoel voor had." Na haar
gymnasiumopleiding volgde ze een twee
jarige cursus bij Josef Pècsi, toen de beste
fotograaf van Boedapest. Bij Herr Doktor
Peter Weller in Berlijn leerde ze de kneep
jes van het vak en sloot ze zich aan bij wat
nu de zakelijke fotografie wordt genoemd.
„Helder en duidelijk, geen valse sentimen
ten. De soft-focus lens, die alles versluier
de, werd nauwelijks meer gebruikt."
Eva Besnyö stamt uit een welvarend,
Joods middenstandsgezin. De onstuitba
re opkomst van het dreigende Hitlerdom
deed haar besluiten naar Nederland uit te
wijken. In 1933 trouwde ze met John Fern
hout. Het huwelijk hield acht jaren stand.
In die periode was ze de schoondochter
van Charley Toorop. „Maar", zegt Eva Be
snyö, „dat was niet van veel belang. Het
komt erop neer dat Charley voor mij veel
meer een vriendin dan een schoonmoeder
was. Ze had echt waardering voor mij en
voor mijn werk. Ze gaf me alle steun en is
daardoor erg belangrijk geweest in mijn
leven. Zij was een soort Dolle Mina avant
la lettre: een zeer sterke persoonlijkheid
met strenge morele maatstaven. Voor
haar was het vanzelfsprekend dat je als
vrouw een zelfstandig leven opbouwde.
Zij heeft me leren doorzetten. En ze bracht
me bij wat discipline was. Dat had ik abso
luut niet van mezelf. Vergat ik bij het ver
trek uit Westkapelle een boek mee te ne
men, dan stuurde ze me een kaartje: Eva
Pietje, je hebt je boek laten liggen!"
Charley Toorop, een voorbeeld. Ook in
omgekeerde zin. Voor Charley ging het
werk boven alles, haar twee zoons en
dochtertje kwamen pas op de tweede
plaats. Eva Besyö zou in dat opzicht haar
leven anders inrichten. Toen ze aan het
eind van de oorlog tijdens de hongerwin
ter zwanger werd - Wim Brusse was haar
man - werd duidelijk dat haar fotowerk de
eerste jaren niet meer op het eerste plan
zou staan. De geboorte van haar zoon Ber-
thus in 1945 en van haar dochter Yara drie
jaar later betekende een breuk met de
vooroorlogse periode. Ze nam alleen nog
de aantrekkelijkste opdrachten aan en de
vakanties in Westkapelle schoten erbij in.
Toch slaagde ze erin haar naam door te
laten klinken. Zo leverde ze in 1947 de fo
to's voor de kinderpostzegels en vijf jaar
later exposeerde ze met Emmy Andriesse,
Carel Blazer en Cas Oorthuys in het Ste
delijk Museum in Amsterdam. Datzelfde
jaar hing er werk van haar op de tentoon
stelling Family of Man in New York. Op de
eerste Biennale di Fotografia in Venetië in
1958 was ze goed voor een gouden medail
le.
In 1970 brak het tijdperk van de Dolle Mi-
na's aan. De emancipatiebeweging vond
in Eva Besnyö een warm medestander. Ze
werd de hoffotograaf van de Dolle Mina.
„Sterker nog: ik wérd een Dolle Mina. Het
opkomen voor de rechten van de vrouw
sprak mij aan. Niet dat de mannen neerge-
knuppeld moesten worden, dat is nooit de
bedoeling geweest. Gelijkwaardigheid,
daar ging het om. Ik geloof dat er onder
tussen veel is bereikt. Je ziet dat veel vrou
wen een beroep kiezen en niet meer wach
ten op de prins die ze als een Doornroosje
wakker zoent. Nee, zelf heb ik ook nooit op
de prinsen gewacht. Ze kwamen wel, maar
ik had mijn eigen werk. Mijn kinderen zei
den nog altijd: jij hebt stiekem Dolle Mina
uitgevonden."
Eva Besnyö vertelt haar verhaal in de bos
sen bij het Brabantse Lieshout. Daar is ze
even het Amsterdamse stadsleven ont
vlucht. Deze zomer wil ze eindelijk Wal
cheren weer eens aandoen. Dan kan ze
meteen zien hoe de Zeeuwse Bibliotheek
met haar foto's is omgesprongen. Aanvan
kelijk stond er een grotere tentoonstelling
van haar in Zeeland gemaakte werk op
het programma. Ze fotografeerde immers
ook tijdens de watersnood van 1953. Over
die expositieplannen - een initiatief van
het Zeeuws Kunstenaars Centrum - tast
ze momenteel in het duister. Zelf had ze
uit haar rijke archief al meer dan tachtig
foto's voor de overzichtstentoonstelling
geselecteerd. Het kunstenaarscentrum
heeft het laatste half jaar echter niets
meer van zich laten horen. Dus of de ten
toonstelling nog doorgaat? Voorlopig
moet er genoegen genomen worden met
het kleine aantal foto's, dat de Zeeuwse
Bibliotheek vorig jaar heeft aangekocht.
Een reis naar Middelburg zou voor de foto
grafe ook een sentimental journey kunne n
worden. „De Valk in Westkapelle, het
strand met die schitterende paalhoofden,
de Westkappelse toren van waaruitje zo'n
prachtig uitzicht hebt, het huis van de
dichter Nijhoff in Zoutelande waar ik voor
de oorlog heb gelogeerd... Ik heb heel ster
ke herinneringen aan die streek."
Zeeuwse Bibliotheek, Kousteensedijk in Middel
burg: tentoonstelling foto's van Eva Besnyö,
Westkapelle in de jaren dertig; tot 16 september,
geopend ma. 17.30 tot 21 uur, di.-vr. 10 tot 21 uur,
