PZC
Geen broek
Hoe lang kan
Kohl zich nog in
Bonn handhaven?!
Boze zeilvliegers komen in actie
tegen Rijks Luchtvaartdienst
opinie en achtergrond
DONDERDAG 13 APRIL 1989
Psychologen
TRIJFEL
Nico Scheepmaker
Mild
Zwijgen
Geen euthanasie
Simpel
Personeel Weens ziekenhuis is
kapot van moord op patiënten
(Van onze verslaggeefster
Runa Hellinga)
In de warme Weense voorjaarszon
lijkt het Lainz-ziekenhuis aan de
rand van de stad niet direct een plaats
waar vier verpleegsters zo'n zes jaar
lang in koelen bloede minstens 49
moorden konden begaan en daarmee
de grootste naoorlogse massamoord
in Europa op hun geweten hebben.
Het in 1913 gebouwde ziekenhuis met
zijn vele paviljoens rondom een grote
tuin oogt vriendelijk. In de met bloe
men omzoomde grasperken dutten
talloze patiënten in de zon. Een jonge
vrouw zit op een bankje een boek te
lezen, terwijl een infuus langzaam in
haar ader druppelt.
In een café-restaurant op het zieken
huisterrein zitten bezoekers, patiën
ten en verplegend personeel gezamen
lijk achter hun koffie, hun pilsje en hun
Wiener schnitzel. Ze praten, lachen en
kloppen opa in z'n invalidekarretje op
z'n hand. Ook bij paviljoen 5, waar de
vier „engelen des doods" - zoals ze in
de krant worden genoemd - hun werk
deden en waar twee getroffen afdelin
gen inmiddels wegens personeelsge
brek zijn gesloten, lopen de mensen
rustig in en uit.
Een echtpaar dat op weg is naar de va
der van de man, reageert gelaten: „Nee
hoor, we maken ons geen zorgen. Weet
u, zoiets kan overal gebeuren. Het mag
niet, maar het kan. Daar moet je de
rest van het personeel niet op aankij
ken". En zo reageren ook andere be
zoekers al wil er wel eentje kwijt:
„Beesten zijn het, beesten. Ik kan er
niets anders over zeggen".
Het leven in Lainz-ziekenhuis lijkt z'n
gewone gang te hebben hervat na de
schokkende arrestaties afgelopen
weekeinde en de berichten dat moge
lijk zelfs 70 en volgens de boulevard
bladen zelfs 100 patiënten door de vier
verpleegsters om het leven werden ge
bracht.
Maar schijn bedriegt. Het verplegend
personeel van paviljoen 5 staat op de
rand van de overspannenheid. Verzoe
ken om een interview met de maandag
kersvers benoemde geneesheer-direc
teur dr. Friedrich Gschnait worden
door een hysterisch klinkende secreta
resse afgehouden: „We hebben hier
zondag en maandag zoveel pers gehad,
dat patiënten en personeel er gek van
werden. De afdeling stort ineen. De
verpleegsters zijn compleet gebroken
door het nieuws".
Een zuster op het ziekenhuisterrein
reageert geschokt op de hele zaak:
De hoofdingang van het Lainz-ziekenhuis in Wenen
„Het is een afschuwelijk idee datwe ja
ren zij aan zij met moordenaars heb
ben gewerkt". Ze maakt zich, net als
de verantwoordelijke autoriteiten van
de gezondheidszorg in Wenen, grote
zorgen over de gevolgen die de gebeur
tenis voor de vertrouwensrelatie tus
sen patiënten en personeel zullen heb
ben. Uit een enquête die vorig jaar
werd gehouden bleek dat 97 procent
van de patiënten in de Weense zieken
huizen tevreden was over de behande
ling. „Dat zullen er nu wel minder
zijn", verzucht ziekenhuiswoordvoer
der Zimo.
Om artsen en verpleegkundigen bij te
staan, heeft de Weense wethouder
voor gezondheidszorg, de arts Alois
Stacher, een team van psychologen de
ziekenhuizen ingestuurd. „We kunnen
alleen maar proberen de zusters met
alle middelen te helpen deze zware tijd
door te komen", zegt Charlotte Stau-
dingen, hoogste baas van alle Weense
verpleegsters. Wie wil, kan overplaat
sing krijgen. De meeste aandacht gaat
k vond het een ontroerend pro
gramma. Waarom is niet precies
aan te geven, hoewel. Als-ie niet zo
groot en schonkig was geweest, zou
het al 10 procent minder ontroe
rend zijn geweest. En als-ie niet het
hoofd had gehad van F-side-sup-
porter maar van een manager, dan
zou het nog weer 10 procent minder
ontroerend zijn geweest. En als-ie
niet 28 jaar was geweest maar 48,
dan zou er weer 10 procent van aj
zijn gegaan. En als-ie niet in zijn
jonge jaren politieagent was ge
weest en toen twee dagen voor kerst
(tot later ongenoegen van zijn supe
rieuren) alle mensen die hij voor 110
gulden op de bon had geslingerd
niet had opgebeld om te zeggen dat
ze hun bon maar moesten verscheu
ren en voor het uitgespaarde geld
een kalkoen moesten kopen, dan
zou dat ook weer 10 procent ge
scheeld hebben. En als-ie niet tot
een uur voor de aanvang temidden
van al die aangetakkeboste heer
tjes in snelle pakken gewoon in een
shirtje met korte mouwen en een
spijkerbroek was blijven rondlo
pen, dan zou ook dat weer 10 pro
cent gescheeld hebben.
Hoeveel procent hebben we nu nog
over? Vijftig procent, dan kan ik
nog even doorgaan. Want het zou
ook 10 procent in ontroering ge
scheeld hebben als hij gewoon wel
geweten had dat je eerst de burge-
meester, dan de commissaris van
de koningin, en dan pas het konink
lijk huis mag uitnodigen. We zitten
nu nog op 40 procent. Het zou ook
zeker 10 procent gescheeld hebben
als hij niet zichtbaar verbaasd was
geweest over zichzelf en het karwei
waar hij mee bezig was.
"Ongelooflijk he?", verzucht
te hij op een gegeven moment. En
het zou 10 procent in ontroering ge
scheeld hebben als we hem, een uur
voor aanvang, niet onder de
douche hadden zien staan, telefone
rend ("Ik zit met een luxe
probleem") om een tandenbor
stel en wat shampoo.
Nu hebben we nog maar 20 procent
over. Wat doen we daar mee? De
broek? De broek bewaar ik nog
even. Die was trouwens wel 90 pro
cent waard. Kijk, het ontroerende
zat in diepste wezen in het feit datje
iemand bezig zag boven zijn macht
te grijpen, maar dat je toch merkte
dat het hem zou lukken. Wat is ont
roerender dan een klein kind te zien
dat nog maar net kan lopen, zich op
haar tenen staand uitrekt naar een
beertje dat bovenop een kast staat,
net te hoog voor de grijpende vin
gertjes, maar opeens heeft ze het
beertje toch te pakken,- je snapt bij
god niet hoe! Dat is ontroerend.
Waarom? Omdat ze er eigenlijk nog
niet groot genoeg voor was, maar
door hard zwoegen het gestelde
doel toch wist te bereiken.
Zo was dat ook met Leo van der
Helm, die in het VPRO-programma
'Belevenissen' op de voet gevolgd
werd als organisator van het Frank
Sinatra-spektakel. U zult misschien
zeggen: waarom kom je daar nu
pas mee, maar eergisteren pas ont
moette ik de dichter Jan Kal, die al
le songs van Frank Sinatra in son
netten vertaald heeft. In plaats dat
zo'n gesjochten dichter door een ty
coon met een achtstoelentafel
wordt uitgenodigd in plaats van mi
nister De Korte! Nu moest hij tot het
laatste nippertje wachten tot hij een
tot 175 gulden afgeprijsde plaats te
pakken kon krijgen. Hij vertelde
dat hij met samengeknepen tenen
naar zijn idool Sinatra had zitten
luisteren, die aan zijn voeten, een
beetje a la Wim Kan, een aantal mo
nitoren had staan waarop de tek
sten van zijn songs regel voor regel
werden afgedraaid, wat Sinatra
niet belette in een van de songs een
regel over te slaan, waar hij zich
overigens knap uitredde,- vertelde
Jan Kal, die blijkbaar de enige is ge
weest die dit, als herdichter van de
songs, heeft gemerkt.
Toch leuk om even te vertellen.
Bovendien heb ik gisteren pas de vi
deoband afgedraaid, waarop we
Leo van der Helm met dat grote li
chaam in een onderbroekje ongelo
vig naar zijn bestelde smoking zien
staren, die op een haakje aan de
wand hangt. Het is dan een uur
voor de aanvang van het concert.
De broek blijkt er niet bij te zijn. Een
twee koppen kleinere medewerker
biedt hem dan zijn broek aan. Dit is
de uiterste test- case. Leo trekt zijn
wenkbrauwen op. Alles heeft hij tot
in de perfectie geregeld. Het Uur U
is daar. Hij heeft zich fris gedou-
ched. Nu hoeft hij alleen nog de ge
huurde smoking aan, die door een
medewerker is opgehaald. Maar de
broek zit er niet bij. Wat doe je dan,
als oud-politieman? Ieder normaal
mens pakt dan een stoel en begint
daarmee om zich heen te slaan: rui
ten, spiegels, medewerkers. "Is
de broek er niet bij?" vraagt de
interviewer naar de bekende weg.
De camera richt zich op dat grote
lichaam in dat witte onderbroekje.
Leo antwoordt niet. Hij heeft de blik
op oneindig en strijkt alleen met
zijn hand langs zijn mond...
Ontroerend! Alsof Evert van Ben-
them, met grote voorsprong op de
finish afgaand, 100 meter voor de fi
nish nog door het ijs zakt. De broek,
las ik later, is toch nog net op tijd
per taxi aangevoerd. Wat een op
luchting!
uit naar de directe collega's van de vier
gearresteerden. Maar ook elders krijgt
het personeel steun. Bovendien heb
ben alle artsen, verpleegsters en pa
tiënten in de Weense ziekenhuizen een
brief gekregen in een poging de gebro
ken vertrouwensrelatie weer te helen.
De patiënten reageren overigens ver
rassend mild op de gebeurtenissen.
Weliswaar heeft een aantal van hen
direct na de arrestaties van de vier
verdachten medicijnen en injecties
geweigerd. En ook zijn op het zieken
huisterrein autobanden doorgesne
den en is het ziekenhuis tweemaal
met een bommelding bedreigd. Maar
over het algemeen hebben de meeste
patiënten vooral medelijden met de
rest van het personeel. Woordvoerder
Zimo omschrijft de reacties over het
algemeen zelfs als „lief en zeer mee
gaand". Er is ook een zeker ongeloof.
„Die vrouwen hebben me gewassen,
gezalfd en mijn verbanden ver
nieuwd", zegt een man die met een le-
vercirrose in paviljoen 5 verblijft. „Ik
kan haast niet geloven dat ze tot
zoiets in staat waren".
De afgelopen dagen is wel druk gebeld
naar de Weense ziekenhuis-ombuds
man. Daar kunnen familieleden van
overledenen terecht met hun twijfels
over de dood van hun dierbaren. In het
totaal hebben tot nu toe zo'n 350 men
sen gebeld. Honderd van die tips zul
len binnenkort uitvoeriger worden na
getrokken.
Ondertussen vragen ziekenhuis en
stadsautoriteiten zich verbijsterd af
hoe de afschuwelijke gebeurtenissen
zolang konden voortduren zonder dat
iemand het merkte. Hoe konden vier
vrouwen die niet eens bevoegd waren,
medicijnen verstrekken (het ging om
ongediplomeerde ziekenverzorgsters),
tal van mensen doden met het slaap
middel rohypnol en met insuhne-injec-
ties, zonder dat zoiets opviel?
Hoe kon de belangrijkste verdachte,
de 30-jarige Waltraud Wagner 39 men
sen om het leven brengen en volgens
eigen bekentenis 22 slachtoffers zoveel
water in hun keel gieten dat zij er uit
eindelijk in stikten? Hoe konden de
moorden doorgaan, terwijl een andere
ziekenverzorgster al een jaar geleden
meldde dat ze had gehoord dat een pa
tiënt overleden was na een overdosis
slaapmiddelen?
Vooral dat laatste heeft voor op
schudding gezorgd. Volgens de politie
is het onderzoek indertijd stukgelo
pen „op een muur van stilzwijgen in
het ziekenhuis". De Chileense ver
pleegster die het voorval toen meld
de, is nu een welkome kroongetuige in
de moordzaak, die voorlopig alleen
maar bewezen kan worden aan de
hand van de bekentenissen van de
verdachten zelf.
Inmiddels heeft zich ook een tweede
getuige gemeld, een patiënt die gezien
heeft hoe verpleegster Wagner iemand
een slaapmiddel toediende. De 86-jari-
ge man overleed dezelfde nacht, nadat
hij door Wagner en een arts van de af
deling was gehaald. De naam van de
patiënt schijnt voor te komen op de
dodenlijst die Wagner zelf aan de poli
tie heeft gegeven. In dat geval zouden
er ook artsen bij de hele kwestie be
trokken zijn.
Een suggestie, die nieuwe onrust wekt.
Of er iets van waar is, zal pas blijken
als de politie openheid van zaken
geeft. Voorlopig bewaart politiechef
Bögl, die persoonlijk de perscontacten
op zich heeft genomen, zoveel moge
lijk het stilzwijgen. In het belang van
het onderzoek, zo zegt hij zelf al, voelen
ziekenhuisautoriteiten zich door deze
houding ernstig buitenspel gezet.
De aard van de afdeling heeft er zeker
aan meegewerkt dat de moorden zo
lang verborgen konden blijven. De pa
tiënten in paviljoen 5 zouden in Neder
land nooit in een gewoon ziekenhuis
liggen. Het gaat om langdurig zieken,
vaak demente en gemiddeld zeer oude
mensen. Daardoor sterven ook veel
patiënten in paviljoen 5. Jaarlijks pas
seren er zo'n 2000 patiënten de 95 bed
den en daarvan overlijden er gemid
deld 400 tot 450.
Een paar doden extra zijn simpelweg
niet opgevallen. Bovendien zijn de ver
pleegsters slim geweest. Water in de
longen is een hele natuurlijke zaak bij
oude mensen die aan een hartstilstand
overlijden. Insuline is na een paar uur
al niet meer in het lichaam terug te
vinden. Dat de verpleegsters zijn ge
snapt, is in feite stom toeval. Vorige
week werd een patiënte die met insuli
ne was ingespoten, net op tijd gered. In
haar bloed werden sporen van de stof
gevonden. Voor de chef-arts van pavil
joen 5, dr. Franz Pesendorfer, was dat
de reden de politie te waarschuwen.
De vier verpleegsters sloegen, een
maal door de politie ondervraagd, zeer
snel door en gaven hun daden toe. On
dertussen is dezelfde Pesendorfer
bloot komen te staan aan forse kritiek,
omdat hij degene zou zijn die bij het
eerste geval een jaar geleden zijn
mond dichthield.
Dat de vier verpleegsters brute
moord op hun geweten hebben, staat
voor iedereen vast. Alleen al de wrede
methode van verdrinking sluit eutha
nasie uit medeleven met de patiënten
uit. Bovendien hebben ze zelf toegege
ven dat ze patiënten om het leven heb
ben gebracht, omdat ze te lastig wa
ren of gewoon, omdat ze teveel verzor
ging nodig hadden. De discussie over
euthanasie die ook in Oostenrijk
speelt, wordt dan ook door niemand
opgerakeld.
Behoudende Oostenrijkse politici zien
in de moorden in het Weense Lainz-zie
kenhuis overigens wel een reden een
pleidooi te houden voor een sterker ge
zinsleven, waarbij de familie de zorg
voor ouderen niet afschuift naar be
jaardentehuizen of ziekenhuizen. De
vakbond ÖGB dringt er daarentegen
op aan meer en beter opgeleide ver
pleegsters in de ziekenhuizen in te zet
ten, omdat de begeleiding van het per
soneel volgens de organisatie tekort
schiet.
Wethouder Stacher ontkent de perso
neelsproblemen niet. Maar hij betwij
felt of meer toezicht op de medicamen-
tenkast de moorden had kunnen voor
komen: „Als de artsen iedere spuit
zouden moeten voorbereiden en zelf
zouden moeten toedienen, dan hebben
ze voor de patiënten helemaal geen
tijd meer".
Bovendien: in lang niet alle gevallen
zijn medicijnen gebruikt. En een
moord met water is volgens Stacher
alleen te voorkomen door naast ieder
bed een verpleegster te zetten.
De Duitse bondskanselier Helmut Kohl
Van onze correspondent
Hans Hoogendijk in Bonn)
In Bonn circuleert het scenario
met de drie 'k's'. Ze staan voor ka
binetshervorming, koersverande
ring en kanselierswissel. Zo ging
het vroeger, en waarom zou de af
loop nu anders zijn? Pessimisten in
het christen-democratische kamp
aarzelen niet een stap verder te
gaan. Zij hebben het over een vierde
'k', de kabinetsondergang. 'Het is
als bij de Titanic. De kapel speelt,
maar het lek geslagen schip gaat ge
garandeerd ten onder'.
Nog is het niet zo ver, maar het schip
van Helmut Kohl maakt gevaarlijk
slagzij. Krijgt de CDU bij de aan
staande Europese verkiezingen weer
een dreun en halen de rechts-extre-
mistische Republikeinen dan tussen
vijf en acht procent van de stemmen
- zoals vrijwel alle opiniebureaus
voorspellen - wel, dan lijken de da
gen van kapitein Kohl geteld. Een
CSU-politicus: „De kabinetshervor
ming is Kohls voorlaatste kogel.
Gaat het bij de Europese verkiezin
gen weer mis, dan heeft hij de laatste
voor zichzelf'.
Met de reorganisatie van de minis
tersploeg heeft Kohl veel meer pro
blemen dan hij aanvankelijk had
verwacht. Sinds weken circuleren in
het kleine Bonner wereldje de na
men van potentiële slachtoffers en
opvolgers. Maar voor Kohl zelf zijn
het vragen waarop hij het antwoord
nog niet schijnt te weten: „Ik zal op
het geëigende moment mijn besluit
bekend maken". Naar alle waar
schijnlijkheid is dat volgende week
dinsdag. Maar wat Kohl er ook zal
gebneuren, de kabinetshervorming
is zeker geen teken van kracht. Daar
zijn vriend en vijand het over eens.
Het hoofdprobleem voor Kohl is en
blijft de opmars van de rechts-ex-
tremisten onder de demagoog Franz
Schönhuber, - en die stop je niet met
een paar nieuwe gezichten. In sim
pele, dus ongenuanceerde, bewoor- T/.
dingen slaat deze door de wol ge- V leUgelS
verfde journalist en ex-SS'er als een
prijsbokser op de christen-dl
craten in.
Schönhuber heeft het makkelij!
profielloze CDU nodigt gewool
tot aanvallen. De partij is voor*
gen verscherping van de abort J
geving, voor en tegen duikvluci
voor en tegen meer atoomrakel
voor en tegen onbegrensde c.
van buitenlanders. Schönhuberl
de krenten eruit, lardeert die mei
nationaal herenigings- en antil
sausje en scoort volle punten.
De christen-democraten
machteloos. Ze weten dat dezel
ma's het gesprek zijn in de pari
sis, aan de Stammtisch en on
werk. En Kohl heeft geen antwl
„De Republikeinen moeten wol
bestreden, we moeten hun kiezel
rug winnen. Wij moeten uit di|
komen".
Maar hoe? Zijn eerste pogingoml
tij strateeg Heiner Geissler kwl
raken - met zijn pleidooien vooj
multi-culturele samenleving
meen gezien als het kwaad achtl
rechts-radicale doorbraak - is!
lukt. Geissler heeft nog de steurl
de meeste regionale bestuurder!
wil alleen minister worden alsh
het partijcongres in septemberl
secretaris-generaal blijft. De si
jezuitenleerling wil niet zonder!
macht staan als het er op of erol
gaat. En hij zal deze nodig heb[
want Geissler heeft het gevaar!
rechts zwaar onderschat en dal
is hij een belasting voor Kohl ge|
den.
Met verbale aanvallen op de 'ral
vangers', dacht hij het getrouw!
zersvolk weer aan de christend)
cratische kar te binden. Een g
onderschatting. De Republikel
zijn nu eenmaal niet te bestrif
met dezelfde anti-naziparolen
mee de neo-nazistische NPD aal
wand kon worden gespijkerd, H|
niet voor niets dat Schönhuber (F
ke verkiezingsbijeenkomst Geil
zijn beste helper noemt: „Inelkf
gengebed bid ik onze lieve Heer)
keer dat hij deze man nog 1
ons mag behouden".
(Van onze verslaggever
Anje Romein
Wij mogen helemaal niets, ter
wijl we heel serieus bezig
zijn. We vliegen met erkende brevet
ten, die je pas na een pittige opleiding
krijgt. Maar de Rijks Luchtvaart
dienst stuurt ons al jaren met een
kluitje in het riet. Ze discrimineren
ons". Het zit de zeilvliegers of delta
vliegers hoog. Ze pleiten al jaren voor
toestemming voor thermiek-vliegen.
De vlieger maakt daarbij met zijn
vleugel gebruik van warme lucht
waardoor hij een hoogte van omtrent
300 meter kan bereiken.
Zweefvliegers mogen hier wel gebruik
van maken, maar deltavliegers, na
twintig jaar, nog steeds niet. „En juist
dat thermiekvliegen is de belangrijk
ste essentie van onze sport", zegt Pier
re Bish van de actiegroep 'Zeilvliegen
gelijkwaardig aan zweefvliegen'.
De ongeveer 500 zeilvliegers in Neder
land moeten voor hun sport altijd uit
wijken naar het buitenland. Vliegen in
Nederland is er niet bij tenzij er een
hoogte van 100 meter in acht genomen
wordt. Bish: „Zelfs in het op dit terrein
strenge gereglementeerde Westduits-
land en in Rusland is meer toegestaan.
En juist laag vliegen brengt risico's
met zich mee". Volgens Bish is er ruim
te genoeg in het luchtruim, vooral bo
ven heidevelden in Zuid-Nederland.
Morgen (vrijdag) houden de zeilvlie
gers een demonstratieve optocht -
compleet met deltavleugels - in Den
Haag. Daarbij bezorgt de actiegroep
een petitie bij de Rijks Luchtvaart
dienst met het dringende verzoek hen
eindelijk de ruimte te geven.
De zeilpiloten eisen een duidelijk re
gelgeving vóór 1 januari 1990. Zeilvlie
gers willen vliegen op dezelfde hoogte
als hun 'sportbroeders' de zweefvlie
gers. Die hoogte ligt op 300 meter. Ver
der willen ze gebruik maken van zweef-
vliegterreinen (vaak militaire terrei
nen) en willen ze toestemming om met
een Ultra Licht Vliegtuig te worden op
gesleept.
zweefvliegers. Zeilvliegen is boven
dien vliegen in pure vorm. Het is
vliegen met je lichaam en bovendien
nog milieuvriendelijk ook. We leggen
dezelfde afstanden af als zweefvlie
gers en hebben gelijkwaardige bre
vetten. Een gemiddelde piloot doet er
twee a drie jaar over om zelfstandig te
mogen vliegen. Kortom: we zijn echt
geen stelletje cowboys, maar heel be
wust bezig".
„Qua sport is er geen verschil met de Bish vindt dat de Rijks Luchtvaar-
dienst de zeilvliegers niet serieus
neemt. „Ze schuiven het probleem op
de lange baan, maken er een 10-jaren-
plan van en komen niet met argumen
ten. Ze hebben er gewoon geen ver
stand van". Een woordvoerder van de
Rijksluchtvaardienst erkent dat het
probleem nooit serieus is bekeken.
„Maar we zullen er nu met een positief
oog naar kijken. We wijzen de grieven
van de actiegroep niet van de hand. Er
moet alleen wel bekeken worden of er
ruimte voor hen is. Er wordt toch al ge
klaagd dat het in de luchtvaart steeds
drukker wordt".
En over de 'discriminatie' van de zeil
vliegers: „Ze worden anders bena
derd omdat een deltavleugel niet ge
zien wordt als luchtvaartuig. Daarom
zijn voor hen nooit regels opgesteld,
maar alleen beperkingen". In de ogen
van de deltavliegers is dit geen inhou
delijk argument. „Wij willen gezien
worden als een groep waaraan ge
werkt moet worden".
Het CDU begint langzaam maal
ker te beseffen dat 40 jaar na opi
ting van de Bondsrepubliek het
gerlijk-conservatieve kamp in
weging is gekomen en zich mee
re vleugels als zelfstandige part
willen profileren. De tijd wa
twee grote volkspartijen elkaa
de regering afwisselden en mei
hulp van de kleine FDP de di|
uitmaakten, lijkt voorgoed
Nadat de SPD eind jaren '701
moest stellen dat de partij er nil
was geslaagd de linkervleugel)
latere Groenen, te integreren, i
nu de CDU ten opzichte van uj
rechts tot dezelfde slotsom kol
Na een langdurig, vaak pijnlijk,!
ces zijn de sociaal-democraten n)
ver dat ze samenwerking mef
Groenen niet langer uitsluiten,
De CDU staat pas aan het begin)
deze martelgang en weet zich f
raad. Sneller dan gevreesd kan 4
de Republikeinen nodig hebben)
aan de macht te blijven. En alf
chisten-democraten in de
Geissler de club van Schönta|
blijven verketteren, is zo'n sai
werking in de toekomst zon
enorm gezichtsverlies niet moge)
Schönhuber weet dat: „Als zevrf
hun banen en geld te verliezen!
men ze vanzelf. Wij zijn de aanhef
bruid". Een harde confrontatieis)
vrijwel onmogelijk.
Binnen het CDU-kamp wordenl
voor niets stemmen luider, die IT
ten voor een landelijk operere)
CSU om de Republikeinen de v
uit de zeilen te nemen. Maat
Beierse partijtop voelt daar niet
voor. Ze vreest niet alleen straks
stemmen aan de Republikeins
verliezen, maar dan ook nog in
eigen bolwerk te worden gecont
teerd met de CDU. En dat bete
het einde van de alleenheerschar
De ondergangsstemming
CDU-kamp is bijna tastbaar. De]
publikeinen komen en de g]
volkspartij ziet machteloos toe j
ze de rechterkant kaal vreten,
kan het tij nog keren? Zes eneer.I
jaar geleden nam Helmut Kolk
Reus uit de Pfalz, het schip vans
over. Hij beloofde een geestelijk-
rele Wende. Nu lijken zijn dage
teld. h
Zijn Wende heeft intussen iets'
anders opgeleverd: een veran
partijenlandschap. De Gr0(
groeien als kool, extreem-r
komt hoogstwaarschijnlijk 111
parlement, de twee tradition
volkspartijen hebben veel
moeten laten. En als het een
tegenzit verdwijnt de FDP,
tijd een van de twee groten
meerderheid hielp, van het p
ke toneel.