PZC
Verboden boeken in
de schijnwerper
Stijgende zorg voor
export oude boeken
Het bizarre
gezicht van
Tibets goden
kunst en cultuur
HANDELAAR HOOPT OP ECHTHEIDSONDERZOEK
u
TERREUR EN MAGIE
DONDERDAG 23 FEBRUARI 1989 »bw 1 1
Geen stunt
Obsceniteiten
Pessimisme
Extra's
'ijftig cent
Misleiding
Zwanger
Gijzeling
Hard
Na tientallen jaren lijkt de ontknoping nabij van een thriller waarin de Hilversummer W. Th. J. van de Werd een
hoofdrol speelt. Alle ingrediënten voor een gegarandeerde bestseller zijn aanwezig. Een kunstverzameling waar
in wellicht schilderijen zitten ter waarde van vele miljoenen, dwarsliggende Zwitserse autoriteiten, persoonlijke
rancune, de dood van een kunsthandelaar en een spectaculaire ontdekking van een heuse Manet in Amerika.
Zijn ook de overige 150 Van Gogh's, Cezanne's, Renoir's, Manet's, Toulouse Lautrec's en Monet's echt? Van de
Werd wil de kunstwereld versteld doen staan, maar moet eerst zijn „gegijzelde" collectie zien te heroveren.
Mizzi van der Pluym.
(door Jacqueline Hoefnagels
Op zich is het mooi dat ons
boek in de schijnwerpers
staat. Het is een waanzinnige sa
menloop van omstandigheden dat
een prijs op het hoofd van een schrij
ver wordt gezet, terwijl wij de laat
ste hand leggen aan Verboden Boe
ken, zodat radio- en tv-programma's
ons nu willen hebben. Maar dat wij
profiteren van de zaak Rushdie,
vind ik verschrikkelijk."
Dat zegt Mizzi van der Pluijm (26) die
samen met Cees Aarts (42) een publi-
katie over verboden boeken samen
stelde. De Bijenkorf komt elk jaar
met een speciale uitgave voor de
boekenweek, die telkens een ander
literair onderwerp behelst. Aarts
werkte met Van der Pluijm een jaar
lang aan een selectie van honderd
verboden boeken, van Ulysses, via
Kuifje in het land van de Sovjets en
Spycatcher tot De duivelsverzen
van Rushdie.
Aarts bedacht het onderwerp. Door
dat Rushdie's boek dagelijks in het
nieuws staat, krijgt ook deze uitga
ve veel aandacht.
„Maar ik zie het niet bepaald als een
leuke stunt", zegt Mizzi.
„Wij wilden een goed boek over een
zinnig onderwerp maken. Nu is het
ineens superactueel. Prachtig, maar
ik maak me steeds kwader. Altijd
zijn mensen gedood wegens hun
werk, maar de ellendige zaak Rush
die slaat alles. Dat komt ook door de
media. Nieuws is tegenwoordig we
reldwijd, zodat overal mensen wor
den bereikt die gehoor willen geven
aan de oproep van een geestelijk lei
der. Mensen die het boek nooit gele
zen kunnen hebben."
„Aan de andere kant erger ik me aan
mensen die nu beweren dat we het
boek even in elkaar hebben ge
stampt omdat het onderwerp actu
eel is. Wat een onzin. We zijn al een
jaar hard aan het werk en er waren
meer krantenberichten over verbo
den boeken. Zo kondigde Novy Mir
in 1988 aan het werk van Solzjenit-
syn te publiceren. De chef-ideoloog
heeft de Novy Mir daarvoor berispt,
omdat zijn werk indruist 'tegen ons
politiek systeem, onze geschiedenis,
onze revolutie en Lenin'. De zaak
Rushdie wekt echter, terecht, meer
publiciteit op."
Het boek van Aarts en Van der
Pluijm lag al bijna bij de drukker
toen moslims in Bradford het boek
aan de paal nagelden. De pagina
over Rushdie is op het laatste nip
pertje geactualiseerd. De Bijenkorf
heeft naar aanleiding van de aan
dacht van radio en tv voor Verboden
Boeken, het werk eerder dan bedoeld
in de winkels gelegd.
Van der Pluijm: „Toeval, waar je let
terlijk koud van wordt. Boeken zijn
trouwens door de eeuwen heen om
de meest belachelijke redenen ver
boden geweest. Zo was er een Poolse
dichter - dit staat niet in onze verza
meling - die het had over het eten van
leverworst. De man die het werk re
digeerde vond dat dit niet kon, om
dat daaruit zou blijken dat Polen
arm is. Hij vond dat leverworst ver
anderd moest worden in biefstuk.
Het metrum klopte daardoor niet
meer. Van die dingen. Altijd zijn zin
nen onheus geïnterpreteerd. Zo zou
'de zon zal weer opgaan' een verwij
zing naar een ander politiek systeem
zijn."
„Een moedige uitgeefster verzorgde
de eerste druk van het verboden
Ulysses van James Joyce. Een man
ging elke dag van Canada naar Ame
rika met de veerboot met een paar
exemplaren in zijn broek. In de tijd
van de dranksmokkel, dus gevaar
lijk. Later zei ze, dat hij wel een dun
ner boek geschreven zou hebben als
hij had geweten dat het via die broek
moest worden verspreid. Een leider
van een kloosterorder werd met zijn
werken verbrand op orders van de
paus, nadat hijzelf werken van ande
ren had verbrand in de strijd tegen
de ijdelheid. Veel van onze voorbeel
den geven de absurditeit weer, net
sprookjes."
Hoewel volgens Van der Pluijm
door de eeuwen heen politiek vaak
de reden was voor censuur, gaan de
meeste onderzoeken over het ver
bod wegens (vermeende) obscenitei
ten.
„Daar houden mensen zich natuur
lijk het liefst mee bezig, toch is on
derdrukking van maatschappelijke
groeperingen vaker een reden ge
weest."
Een ander interessant verschijnsel is
wat Van der Pluijm voor censuur
noemt: boeken die niet uitgegeven
worden omdat de uitgever bang is
voor represailles. Wat Nederland be
treft zal de zaak Rushdie uitwijzen
hoe het ervoor staat met de voorcen-
suur: „Ik kan niet voorspellen wat
uitgeverij Veen gaat doen".
Van der Pluijm weet niet of er in dit
land nog boeken verboden zouden
worden: „Het vuil, de stad en de dood
heeft het als toneelstuk weliswaar
niet gehaald, maar het boek is te
koop geweest, zij het in een kleine
oplage. Het enige verboden boek in
ons land is Mein Kampf van Hitier.
De gronden van dat verbod zijn ove
rigens dubieus. Dat boek moest van
ons absoluut in de verzameling, dat
was geen overweging. Toch hebben
wij in dit geval getwijfeld over de wij
ze waarop wij het zouden behande
len omdat het zo gevoelig ligt."
(Van onze kunstredactie
Minister Brinkman van WVC
opent de tiende Europese Anti
quaren Beurs die van 1 tot en met 3
maart in de Rai in Amsterdam
wordt gehouden. De organisatoren
willen opnieuw de aandacht vesti
gen op de cultuur van het oude boek.
Verleden jaar nog klaagde de direc
teur van de Koninklijke Bibliotheek,
drs J. van Heyst, dat de overheden
verhoudingsgewijs veel minder geld
besteden aan oude boeken dan aan
oude kunst, terwijl beide cultuurui
tingen in geen enkel opzicht voor el
kaar onderdoen.
Op de Antiquaren Beurs zullen be
langrijke topstukken worden aange
boden. Het is nog maar de vraag of
deze stukken ook voor Nederland be
houden blijven. Bibliotheekdirec
teur Van Heyst heeft destijds gesteld
dat Nederland op het gebied van de
boekdrukkunst en het behoud van
historische boekcollecties een der-
de-rangs natie dreigt te worden.
„Er is een vlucht gaande van het an
tiquarische boek, een verarming van
onze openbare historische boekcol
lecties. Het buitenland koopt waar
wij dagelijks kansen moeten laten
liggen."
Bas Hesselink, secretaris en organi
sator van de European Book Fair en
directeur van antiquariaat Forum
in Utrecht, is sinds verleden jaar al
leen maar pessimistischer gewor
den. „Pessimistisch ten aanzien van
het aankopen door Nederlandse in
stellingen, die althans door de over
heid gesubsidiëerd worden. Over
omzet heb ik niet te klagen, de zaken
lopen voortreffelijk. Alleen halen wij
dikwijls belangrijke zaken naar Ne
derland, maar moeten deze dan
noodgedwongen weer doorverkopen
aan het buitenland. Transito dus. En
dat is jammer natuurlijk. Gelukkig
zijn er nog wel belangrijke particulie
re verzamelaars in Nederland".
Op de vraag of boeken een goede be
legging zijn, antwoordt Hesselink:
„Ik kan als voorbeeld het pensioen
fonds van de Engelse spoorwegen
noemen. Dat heeft kapitalen in boe
ken belegd. En de waardevermeerde
ring is ongeveer tien procent per
jaar. In alle opzichten belastingvrij".
„Kijk, ik heb hier een aantekenboek
je van een lid van de van de Verenig
de Oostindische Compagnie. Haai-
vinnenleer, twee zilveren sloten met
de het VOC mongram plus de letter
D van Delft en een ornament in het
midden met een VOC-schip. Door de
sluitingen hen zit een zilveren stift,
waarmee je in het opschrijfperka-
ment kan krassen, dat er in zit. Het is
een omslag dat je steeds liet navul-
len, zoals dat ook nu nog wel gedaan
wordt".
„Tien jaar geleden zou ik dat ver
kocht hebben voor 2000 gulden, nu
moet het 9.500 gulden opbrengen.
Maar dit stuk blijft naar ik vrees niet
in Nederland. Want zo'n notitieboek
je raakt bijvoorbeeld ook aan de ge
schiedenis van Ceylon, India, Thai
land en Malaysia".
De beurs biedt niet alleen een ver
koopexpositie. Er komt ook een
overzichtstentoonstelling van Art
Nouveau-boeken uit Nederland en
Vlaanderen.
Meer extra's: Jean Paul Marat gaf
het beroemde tijdschrift L'Ami du
Peuple uit. Dit periodiek droeg in ho
ge mate bij aan en was tevens een af
spiegeling van de Franse Revolutie.
De uitgave stopte, omdat de hoofd
redacteur - zij het kort - aan den lijve
mocht ondervinden, dat de guilloti
ne een goed werkend instrument
was. Vraagprijs voor een groot aan
tal nummers van dit tijdschrift f
375.000.
Een uitgebreide collectie werken
van de Groningse drukkunstenaar-
typograaf Hendrik Werkman, waar
onder 29 uit de illegale serie De
Blauwe Schuit moet f 110.000 op
brengen.
Tenslotte biedt de beurs een ruime
sortering aan wiegedrukken en wor
den veel bijzondere typografische
prenten aangeboden.
Doorbraak lijkt nabij in jacht
op gegijzelde kunstcollectie
(door Hans de Bruijn
Mensen etende goden, incest, ge
sol met lijken en gewelddadige
seks. Liefhebbers van horror kun
nen hun hart ophalen in het Mu
seum voor Kunst en Geschiedenis in
het Bruselse Jubelpark. Niet in een
expositie over afwijkend menselijk
gedrag, maar over de twaalf Tibe
taanse goden.
Terwijl elders in het gebouw de grote
tentoonstelling over de oude Pakis
taanse cultuur van de Indusvallei is
ingericht, is in vijf kleinere zalen een
even fascinerend beeld te zien van
het godendom van het naburige Ti
bet en het lamaisme, de Tibetaanse
samensmelting van boeddhisme en
enkele andere oosterse religies.
De Tibetanen vereren hun goden, die
volgens hen wonen in de bergen van
de Himalaya. Het mystieke karakter
van het dak van de wereld, zoals Ti
bet ook wordt genoemd, heeft ook al
sinds jaren een magische aantrek
kingskracht op de nuchtere wester
lingen gehad. Maar van die cultuur is
hier maar weinig bekend.
De uit het Parijse Musée Guimet af
komstige 62 kunstvoorwerpen en
tientallen foto's en dia's schetsen
een voor westerse begrippen tame
lijk bizar godendom. Op het eerste
gezicht lijken het wrede heersers,
maar uiteindelijk blijken deze twaalf
goden juist de beschermers van de
gewone gelovigen te zijn.
Hun wrede gedrag is bedoeld om
vreemde bedreigingen het hoofd te
kunnen bieden. De titel van de expo-
Door Bert-Jan Klein
en Frans Raven
111e kamers van de grote villa in
Hilversum staan en hangen vol
ieverfschilderijen, pentekeningen,
onen en soms metershoge beelden,
i de werkkamer kijkt een ballerina
ineen doek van de door Dégas geïn-
ireerde Nederlandse schilder Fres-
i dromerig op de bezoekers neer. Af
leidingen van Rubensiaanse vrou-
en in bijbelse taferelen staan rug
m rug met Nederlandse landschap-
in.
onsthandelaar in ruste Van de Werd
1) excuseert zich voor de rommel in
|n werkkamer en ruimt een stapel
mstboeken op om twee stoelen vrij
maken voor zijn bezoekers. Een bu-
au met een oude schrijfmachine
>emt de laatste vierkante meters in
(slag. Hij vraagt of er zin in koffie is,
iaar als hij eenmaal met zijn levens
taal is begonnen is hij zijn aanbod
eersnel vergeten.
oen Van de Werd in de jaren dertig
ig eigenaar van een kunstgalerie in
msterdam was, handelde hij in Ne-
•rlandse landschapschilders, Bijbel
taferelen en portretten van klassie-
snit. „Voor mijn privé-verzameling
acht ik af en toe tekeningen, schilde-
jen en beelden. Voor impressionisten
ekeningen die werden toegeschre-
maan Vincent Van Gogh kwamen in
ijn bezit voor vijftig cent of hoog
te enkele guldens. Schilderijen
an Matisse, Rénoir en Toulouse Lau-
ec verwisselden voor enkele hon-
irden guldens van eigenaar. Na der-
jjaar verzamelen had Van de Werd
:n unieke collectie. Alleen de echt-
tid van de 'meesterwerken' moet
tg steeds worden aangetoond.
Toen ik de werken kocht had ik nog
(en idee, dat ik misschien een miljoe-
ïncollectie in handen had. Ik besloot
il965 met vijf andere collectioneurs
aor middel van een tentoonstelling in
msterdam de wereld kennis te laten
aken met onze 'Van Goghs, Matis-
ts, Toulouse Lautrecs en andere
leestere'Eén van de andere verzame-
lars was de Amsterdamse kunstex-
ertJelIe de Boer".
■Wedoeling was zoveel mogelijk
Acties op de kunstwerken te krij-
en. Dat lukte. Zelfs de internationale
irs dook er bovenop. Sommige ex
its twijfelden aan de echtheid van
collectie en verklaarden de bevlo-
m Nederlanders voor gek. Maar de
leeste deskundigen waren razend en-
lousiast.
et verhaal over het Zwitserse avon-
lur, dat zich leent voor het script van
m succesvolle Hollywoodfilm, begint
11967. Sleutelfiguren in de affaire zijn
nton Achermann, de directeur van
(bekende Hofgalerie in Luzern, en de
merikaanse advocaat Brainerd, die
ij de Verenigde Naties in Genève
erkt. Als Van de Werd toen had gewe-
(n wat hem boven het hoofd hing, zou
ij nooit met Achermann in zee zijn ge-
san. Toch klinkt in zijn verhaal over
ijn belevenissen in Zwitserland geen
tok door.
Met Achermann regelden Jelle de
loer en ik dat de hele collectie in de
witserse galerie zou komen te han-
tn. Maar het transport en de verzeke-
iigspremie van de werken waren ra-
tnd duur. Door enkele exemplaren
it de collectie voor een schijntje aan
Irainerd te verkopen, kwamen we aan
(ld om de operatie door te laten gaan.
)e hele collectie werd voor een half
iljoen gulden verzekerd en naar
Iwitserland gebracht",
ode sfeervolle Hofgalerie worden in-
oiddels de voorbereidingen getroffen
bi de expositie met veel fanfare te
ipenen. Tal van prominenten laten op
Ie premièredag hun gezicht zien en
lengen een toast uit op het succes
M de tentoonstelling. Terwijl ieder-
fflzijn lof uit over de werken, voltrekt
ich achter de schermen het begin van
(t drama. Een klein foutje op de affi
xes voor de expositie blijkt een kapi-
ile misser.
het aanplakbiljet stond niet ver-
uld dat de echtheid van sommige
wken nog niet officieel was aange-
"nd. De Zwitserse kunstenaars-
#nd greep dat, wellicht uit jaloezie,
Mom Achermann in een kwaad dag-
'dit te stellen. De bond diende een
Mklacht in bij officier van justitie
"Winniger wegens misleiding van
l(' publiek. Achermann plakte nog
'o strook over de affiches, maar het
'as al te laat".
k Zwitserse justitie haalt de gehele
ollectie van de muren. Zo'n honderd-
'ifig schilderijen, toegeschreven aan
ttende meesters als Van Gogh, Ma-
®e, Renoir en Toulouse Lautrec ver
wijnen in een donkere kelder van het
'erichtshof van Luzern. Van de Werd
11 De Boer blazen ontgoocheld de af-
jkht en wachten thuis gelaten op de
®!gen die volgen. Achermann wordt
ïarresteerd. Zodra de Nederlanders
horen, reizen ze opnieuw af naar
Oberland en proberen de officier
•anjustitie te overtuigen van hun bes-
bedoelingen. Tevergeefs.
■Ons werd toen duidelijk dat officier
•inniger Achermann persoonlijk een
lak wilde zetten. Ook de Nederlandse
®bassadeur in Luzern hulde zich in
«zwijgen. Bij terugkomst in Neder-
!r,0 restte ons niets anders dan op een
^conferentie op Schiphol onze bit
sheid te uiten". Na een lange juridi-
®e strijd wordt Achermann uiteinde-
jjkin hoger beroep vrijgesproken.
'Wermann, eerst de steun en toever-
'at van Van der Werd en De Boer,
,otdt nu opeens opponent in het
™aakspel om de collectie. De recht-
Kunsthandelaar W. van de Werd: mogelijk einde aan gijze- Edouard Manet, Spaans meisje in een kerk, omstreeks
ling kunstwerken. 1860. Uit de verzameling van Brainerd.
bank bepaalt dat alle kunstwerken
aan Achermann moeten worden terug
geven, met uitzondering van 23 stuks
die in een Zwitsers museum worden
opgeslagen. Achermann spreekt met
Van de Werd af dat hij de collectie be
waakt totdat justitie hem een schade
vergoeding heeft betaald. De Zwitser
krijgt inderdaad geld, maar weigert
vervolgens de collectie terug te geven.
Van de Werd laat een map met repro-
dukties zien, die zijn gemaakt van te
keningen van Van Gogh uit de collec
tie. Deze werden ter gelegenheid van
de eerste expositie in Amsterdam in
een beperkte oplage van 250 gedrukt.
Nog bij de eigen drukkerij van Van de
Werd in Amsterdam.
Hij laat aan de hand van een boek over
Vincent van Gogh zien, waarom hij
één van de tekeningen voor onmisken
baar echt houdt. De afgebeelde zwan
gere vrouw komt ook voor op een reeds
door experts als écht bestempelde
Van Gogh. Die tekening hangt in het
Kröller Müllermuseum in Otterlo.
„Kijk maar naar de lijn van dat schou
derblad en het dikke buikje van de
zwangerschap. Bovendien had Vin
cent aan zijn broer Theo van Gogh ge
schreven dat hij van de vrouw twee te
keningen had gemaakt. Eén zittend en
één staand. Mijn tekening toont het
staande model".
Het trieste avontuur in Zwitserland en
de mislukte pogingen om de schilderij
en terug te krijgen, grijpt vooral zijn
kunstmakker Jelle de Boer erg aan. De
Amsterdammer heeft zeer te lijden on
der de hele affaire. De Boer krijgt ern
stige hartklachten. Tijdens één van de
besprekingen in Zwitserland wordt hij
on\yel. In 1972 overlijdt De Boer aan
een hartaanval. Nadat zijn hele brood
winning als kunsthandelaar kapot
was gegaan, werd de affaire hem ten
slotte zelf noodlottig". Een affaire, die
met de vrijspraak van Achermann en
de teruggave van de kunstwerken ten
einde had kunnen zijn.
Jarenlang doet Van de Werd verwoe
de pogingen de collectie van Acher
mann terug te krijgen, maar hij komt
geen stap verder. Meende hij aanvan
kelijk nog dat de Zwitser te goeder
trouw was, inmiddels bestond er geen
enkele twijfel meer over zijn kwade
bedoelingen. Uiteindelijk, in 1982,
brengt de Hilversummer een bezoek
aan Achermann. „Hij vertelde mij dat
hij de collectie net zo lang zou houden.
totdat hij een nog grotere schadever
goeding van justitie had ontvangen.
Met andere woorden: Achermann gij
zelt onze kunstwerken"!
Ook de pogingen van Van de Werd
kort daarna om de 23 kunstwerken te
rug te krijgen die door de Zwitserse au
toriteiten in beslag zijn genomen, lo
pen op niets uit. „Toen ik hierover een
gesprek had met een Zwitserse officier
van justitie, zag ik achter hem in zijn
kamer plotseling een exemplaar uit
onze collectie aan de wand hangen.
Hoogst merkwaardig. In verband met
het onderhoud was het beter de
werken in het departement op te han
gen, zei hij. Het was een schilderij dat
Jelle de Boer had toegeschreven aan
Toulouse Lautrec met de naam 'In het
restaurant Blampied'."
Van de Werd nam vervolgens een Zwit
serse advokaat in de hand, die met
veel moeite voor elkaar kreeg Acher
mann voor de rechter te laten verschij
nen. „Tijdens die rechtszitting zei
Achermann dat hij de collectie net zo
lang houdt, totdat de weduwe van Jel
le de Boer en ik hem 250.000 Zwitserse
franc zou hebben gegeven. Er zou een
langdurige en kostbare civiel-rechter-
lijke procedure moeten komen om
Achermann te dwingen de collectie
zonder meer af te staan". Van de Werd
kan en wil daar niet aan.
Net als de zaak hopeloos vast lijkt te
zitten, duikt een oude bekende op. De
advocaat mr Brainerd meldt zich bij
Van de Werd. Tussen de werken die hij
in 1967 kocht, waardoor het transport
van Nederland naar Zwiterland moge
lijk werd, zat een heuse Manet! Dat
heeft hij laten onderzoeken in het be
kende Amerikaanse laboratorium van
Mc. Crone in Chicago.
Van de Werd ziet na bijna achttien jaar
opeens een doorbraak in de strijd om
erkenning voor de collectie. In ieder
geval staat nu vast, dat één van de
werken echt is. Hij hoopt dat het hier
door makkelijker wordt om een vuist
te maken tegen de Zwitsers.
Dat vindt ook Brainerd, die aanbiedt
aan om voor éénderde van de collectie
te proberen alle kunstwerken uit Zwit
serland los te krijgen. Van de Werd
gaat daarmee akkoord. Hij legt tevens
vast dat eenderde van de 'heroverde'
collectie aan hem toekomt en de reste
rende eenderde aan de weduwe van
Jelle de Boer.
Begin deze week is Brainerd naar
Zwitserland vertrokken om ter plaatse
te onderhandelen. Voor Van de Werd is
de spannendste tijd van zijn leven aan
gebroken.
„Ik hoop dat Brainerd de zaak nu ein
delijk kan afsluiten. Dan kan worden
bereikt, wat twintig jaar geleden al
had moeten gebeuren: een echtheids-
onderzoek. Misschien hebben de ande
re eigenaren en ik straks een milj oe
nencollectie in bezit. Het geld kan mij
echter niets schelen, want mijn deel
gaat naar liefdadige doelen en naar
een op te richten stichting ter bevorde
ring van het particuliere kunstbezit.
Maar het belangrijkste is dat ik einde
lijk rust krijg".
sitie, Tibet: terreur en magie dekt de
bedoelingen dan ook maar half. Van
terreur is in de beleving van het la-
maïsme immers geen sprake. Hoog
uit houden die goden er andere ge
woonten op na.
De twaalf goden hebben hun eigen
plekje in de tentoonstelling. Er zijn
in het Tibetaanse lamaïsme twee
soorten goden: de beschermgoden,
die voor de gelovigen in de bres
springen, en de god-bewakers, die
de religie beschermen.
Dat kan er soms hard aan toe gaan.
Zo zijn er afbeeldingen van goden die
hun gedode vijanden het vel afstro
pen, van uitpuilende ingewanden,
van goden die op lijkenvelden de do
den aan de vogels voeren of er zelf
van eten. Die goden zien er vaak he
lemaal niet zo goddelijk uit.
De gewelddadige afbeeldingen en
copulatie-taferelen, zoals die van de
god Mahavajrabhairava met zijn 34
armen, laten niets aan de fantasie
over. Deze taferelen hebben vaak
voor ophef gezorgd. Géén wonder als
je een god ziet die drinkt uit in beker
die is gemaakt van het hoofd van een
kind, of een andere die de ingewan
den van zijn vijanden uitrukt. Toch
is alles met grote verfijning uitge
beeld in de vorm van beelden, zijden
doeken (Thang-Ka's) of wandkleden.
(Tibet: terreur en magie, Koninklijke Mu
sea voor Kunst en Geschiedenis, in het Ju
belpark in Brussel. Tot 14 mei's maan
dags gesloten).
Bizar godendom uitgebeeld in Brussel.
