De plaats waar Maria woonde
In het spoor
van Paulus
naar Efeze
Rel om Paulus
Marmeren weg
M. P. Dieleman
De legendarische koning
Croesus, de veroveraar
Alexander de Grote, de
verleidelijke Egyptische
prinses Cleopatra, de
reislustige apostel Paulus, in
die volgorde zijn ze vele
eeuwen geleden de toerist
anno 1988 voorgegaan met een
bezoek aan één van de mooiste
steden van de oudheid. Efeze
in West-Turkije is heden ten
dage niet veel meer dan een
gedeeltelijk geconserveerde
ruïne, maar wat er uit de tijd
van Grieken en Romeinen is
overgebleven, is van zulk een
adembenemende schoonheid
dat de grootheid van de
metropool Efeze - na
Alexandrië en Antiochië de
derde stad in grootte in het
oostelijk deel van het
Romeinse rijk - na twintig
eeuwen nog voelbaar aanwezig
Centrum van cultuur
Griekse avonturiers
Artemis-cultuur
Artemis van Efeze, zoals een anonieme kunstenaar haar zich voorstelde in de
eerste eeuw na Christus.
de apostel Paulus en jaren later rond de
Maria-verering beter te begrijpen.
Ten tijde van Paulus stond Efeze op het
toppunt van zijn roem. De Romeinse kei
zer Augustus (63 V.C.-14 n.C.) promoveer
de Efeze tot hoofdstad van de provincie
Asia, hetgeen de groei en bloei van de stad
enorm heeft gestimuleerd. Tegelijkertijd
vormden de stad en haar inwoners een rij
ke voedingsbodem voor de nieuwe
christelijke godsdienst. In het bijbelboek
Handelingen wordt verteld over één van
de reizen van Paulus, die hem naar Efeze
voerde. De apostel kreeg door zijn welbe
spraaktheid en door zijn wijze van optre
den duizenden volgelingen, die zich af
keerden van de oude afgodendienst, waar
in Artemis centraal stond. Aan diezelfde
Artemis was een gigantische tempel ge
wijd - de tweede al; de eerste was in 356
v.C. in brand gestoken door Herostratus,
een mentaal gestoorde man, die naam wil
de maken in de geschiedenis. Deze tempel
was een groots en indrukwekkend bouw
werk, dat als ééln van de zeven wereld
wonderen van de oudheid werd be
schouwd. De inwoners van Efeze waren er
niet weinig trots op, waaraan het feit niet
vreemd zal zijn geweest dat een deel van
hen er financieel wel bij voer. Bijvoorbeeld
de zilversmeden. Zij zagen het optreden
van Paulus en zijn volgelingen met ge
mengde gevoelens aan. De zilversmeden
haalden een belangrijk stuk inkomen uit
de verkoop van zogenoemde Artemis-
beeldjes, kleine zilveren afbeeldingen van
de eerste tempel. De nieuwe godsdienst
bracht de verkoop daarvan in gevaar.
De onvermijdelijke uitbarsting volgde in
54. De zilversmid Demetrius en vele van
zijn medestanders, in totaal enkele dui
zenden mensen, stroomden naar het reus
achtige amfitheater, waar zij urenlang
leuzen schreeuwden tegen Paulus en de
christenen. Groot is de Artemis der Efe-
ziërs, was één van hun belangrijkste kre
ten. Een Joodse inwoner van Efeze, Ale
xander genaamd, die evenmin iets met
Paulus te maken wilde hebben, probeerde
het volk te kalmeren, maar hij kreeg daar
toe de gelegenheid niet. Hij kon te nau-
wernood het vege lijf redden. Met dit voor
beeld voor ogen voorkwam de christelijke
gemeente van Efeze dat Paulus zich tot
het volk zou wenden. Een dergelijke uit
zinnige mensenmassa tot kalmte probe
ren te brengen, had hem wellicht het leven
kunnen kosten. Wie wél slaagde was de se
cretaris van het stadsbestuur. Geen
volksgericht, maar klachten bij het stads
bestuur, was de inhoud van zijn bood
schap. Hij herinnerde het volk eraan dat
'de gehele wereld weet dat de stad der Efe-
ziërs de tempelbewaarster is van de grote
Artemis en van het beeld dat uit de hemel
is gevallen. Daar dit nu buiten kijf is, hebt
gij u kalm te houden en niets overijld te
doen', waren de bezwerende woorden van
de stadsbestuurder. Handelingen 19:40
besluit dit incident in het amfitheater met
nog een citaat van de stadssecretaris:
'Want wij lopen gevaar van oproer te wor
den aangeklaagd om de dag van heden,
daar er geen enkele reden is aan te voeren,
waarover wij verantwoording zullen kun
nen afleggen, terzake van deze samen
scholing.' En met deze woorden ontbond
hij de volksvergadering, voegt Lucas, de
schrijver van het boek Handelingen eraan
toe.
Voor Paulus was de opschudding onder
het volk aanleiding zijn evangelisatie-rei
zen voort te zetten. Macedonië in Grieken
land en Rome waren zijn volgende doelen.
Wie de dag van vandaag door de ten dele
goed bewaard gebleven overblijfselen van
Efeze dwaalt, volgt automatisch de ander
halve kilometer lange marmeren hoofd
weg en de prachtige met mozaïek ingeleg
de overdekte trottoirs. De weg komt uit
bij de gedeeltelijk gerestaureerde biblio
theek van Celsus, een monumentaal
bouwwerk, dat in het begin van de tweede
eeuw na Christus door Gaius Julius Aqui-
la is gebouwd ter nagedachtenis van zijn
overleden vader.
De faam van de bibliotheek van Efeze
reikte in de oudheid tot ver over de gren
zen van de provincie Asia. Met een boe
kenbezit van meer dan tweehonderddui
zend exemplaren stak Efeze het Egypti
sche Alexandrië naar de kroon. Overigens
bezat ook Pergamom eenzelfde soort bi
bliotheek met een al even uitgebreid boe
kenbezit, zo groot zelfs dat de Egyptena-
ren op een bepaald moment weigerden
nog langer papyrus te leveren, bang als zij
waren dat de bibliotheek van Pergamom
die van Alexandrië zou overvleugelen. De
heersers van Pergamom zaten er niet echt
mee. Zij schreven volgens de plaatselijke
overlevering een prijsvraag uit waaruit
diegene als winnaar te voorschijn zou ko
men die een vervangingsmiddel voor pa
pyrus ontdekte. Op die manier is de we
reld met de vinding van het perkament -
afgeleid van de naam Pergamom - ver
rijkt. Waarheid of verzinsel? Het is in elk
geval een mooi verhaal, dat iedere gids in
Pergamom of Efeze graag zal vertellen.
De opgravingen in Efeze, nauwelijks tien
procent van wat er in zijn totaliteit onder
de grond zit, geven alles bij elkaar een
goed beeld van het reilen en zeilen in een
grote stad uit de Grieks-Romeinse tijd.
Overblijfselen van tempels, badhuizen,
markten en winkels, standbeelden van
keizers, tal van openbare gebouwen, zelfs
openbare toiletten en een bordeel zijn
blootgelegd. Opvallend in Efeze is de met
rechthoekige marmeren platen geplavei
de Heiligenweg, die voert van de biblio
theek naar het grote amfitheater, waar
ruim 1900 jaar geleden zich de oproer te
gen de apostel Paulus afspeelde. Vanuit
het amfitheater heeft de bezoeker een
fraai uitzicht over de elf meter brede en
vijfhonderd meter lange weg naar de ha
ven. Voor de zeelieden was er een speciaal
badhuis, want de stad mochten ze pas bin
nen als ze zichzelf een goede wasbeurt
hadden gegeven. Verlichting aan beide
zijden van de straat droeg er zorg voor dat
de schepelingen ook bij donker gemakke
lijk de weg konden vinden. Anno 1988
voert die weg naar een groene vlakte, waar
twintig eeuwen geleden de zee nog vrij
spel had. Opgaan, blinken en verzinken:
het zijn begrippen die op zo'n moment
meer dan ooit opgeld doen.
In het begin van de negentiende eeuw
had een blinde Duitse non, Katharina
Emmerich, een visioen, naar aanleiding
waarvan zij een gedetailleerde beschrij
ving gaf van het huis bij Efeze, waarin
Maria, de moeder van Jezus, haar laat
ste levensjaren zou hebben doorge
bracht. Zeventig jaar later ontdekten
monniken op een plek in de bergen, ze
ven kilometer van Efeze, overblijfselen
van een huisje, die verrassend veel over
eenkwamen met de beschrijving van de
non. Sindsdien is op grond van wat Ka
tharina Emmerich in haar dromen zag,
een eenvoudige Mariakapel gebouwd
op de funderingen van het huis.
Huis van de Maagd Maria, noemen de
Turken deze kapel, die in de loop van
vele jaren is uitgegroeid tot een bede
vaartplaats van zowel christenen als
mohammedanen. Met name sinds het
bezoek van paus Paulus VI in 1967 mag
de kapel zich in een grote belangstelling
verheugen. Aan het water van de bijbe
horende bron worden genezende krach
ten toegekend.
De bewoners van de streek rondom Efe
ze kenden al langer de legende van de
apostel Johannes en Maria: Johannes
zou zich na de dood van Jezus in Efeze
hebben teruggetrokken en in zijn gezel
schap bevond zich Maria. Die zienswijze
is mede gebaseerd op de bijbeltekst in
Johannes 19:27: 'En van dat uur af nam
de discipel haar bij zich in huis.' Vast
staat in elk geval dat Johannes in Efeze
is geweest.
Het derde oecumenische concilie, in 431
in Efeze gehouden, heeft zich ook al be
zig gehouden met de Maria-verering.
Dit concilie aanvaardde de term Theo-
tokos, waarbij verklaard werd dat Maria
God heeft gebaard. De belangstelling
van de Efeziërs voor Maria wordt voor
een deel teruggebracht op de eerdere
Artemis-verering van de inwoners van
deze stad.
De Mariakapel bij Efeze: een bedevaartplaats voor christenen en moslims.
Artemis' laatste ademtocht
ligt in marmer bevroren
is. De marmeren Curetestraat in Efeze, met op de achtergrond de gerestaureerde gevel van de bibliotheek van Celsus.
Foto Cas van Houtert
Voor de christelijke kerk heeft Efeze
een bijzondere betekenis. De apostel
Paulus vertoefde er meermalen; eenmaal
zelfs langer dan twee jaar. Vanuit Efeze
verspreidde hij het christelijk geloof in
grote delen van West-Anatolië. Het bijbel
boek Handelingen laat zich er heel beslist
over uit: En dit ging twee jaar lang zo
voort, zodat allen die in Asia woonden, het
woord des Heren hoorden, Joden zowel als
Grieken (Handelingen 19:10).
Op het voor de kust gelegen eiland Pat
mos, nauwelijks honderd kilometer van
Efeze, kwamen aan het eind van de eerste
eeuw de Openbaringen van Johannes tot
stand. De eerste van deze zeven bijzonde
re brieven van Johannes waren aan de ge
meente van Efeze gericht. Als vaststaand
wordt aangenomen dat Johannes, die na
de dood van Jezus de zorg voor diens moe
der Maria op zich nam (Johannes 19:27)
een aantal jaren in de omgeving van Efeze
heeft gewoond. De overlevering wil dat hij
is begraven in de kerk van Efeze, die naar
hem is vernoemd. In de tweede eeuw van
de jaartelling werd ook een kerk gebouwd
ter ere van Maria. Enkele kilometers bui
ten Efeze ligt het Huis van de maagd Ma
ria, nu een bedevaartplaats voor zowel
christenen als moslims.
De geschiedenis van Efeze is er één van
opgaan, blinken en verzinken. Als deze
drie woorden ooit golden voor een stad uit
de oudheid dan is het wel voor Efeze. Eens
was het een machtige handelsstad en cen
trum van een rijk cultureel leven. Het
baadde letterlijk in weelde. Marmer dien
de als plaveisel voor de 'heilige weg', de
verbinding tussen de beroemde biblio
theek van Celsus en het amfitheater, met
zijn 24.000 zitplaatsen een van de grootste
in het oostelijk deel van het toenmalige
Romeinse rijk. Schitterende openbare ge
bouwen, overdekte winkelstraten en zelfs
openbare straatverlichting langs de brede
avenue naar de haven, maakten Efeze tot
een wonder van Grieks-Romeinse bouw
kunst. Het rioleringsysteem van het antie
ke Efeze zou menige twintigste eeuwse
Nederlandse stad tot voorbeeld kunnen
dienen. Efeze, rijk genoeg om een grote
gift van Alexander de Grote voor de bouw
van een tempel - één van de zeven wereld
wonderen uit de oudheid - te weigeren.
Waar zou het met de wereld naar toegaan
als de ene god een tempel aan de andere
god zou wijden? Alexander begreep de
wenk. De Efeziërs mochten hun Artemis-
tempel zelf bekostigen. Bij het aanschou
wen van de vele indrukwekkende over
blijfselen van het oude Efeze is er anno
1988 weinig fantasie voor nodig zich de
grootheid en de rijkdom van deze Grieks-
Romeinse metropool met zijn .tweehon
derdvijftigduizend inwoners voor te stel
len.
Efeze is ongeveer duizend jaar voor Chris
tus door Atheense immigranten gesticht.
De oorspronkelijke bewoners van de
streek zijn bij de komst van de Grieken in
het duister der geschiedenis verdwenen.
Voor zover zij zich konden handhaven as
simileerden zij zich met de kolonisten. In
die tijd overspoelden de Grieken in hun
drang haar expansie de kusten van
Klein-Azië. De val van Troye had de weg
vrijgemaakt. Tal van plaatsen, nu niet
meer dan ruïnes, in sommige gevallen
zelfs helemaal van de aardbodem verdwe
nen, getuigen van de Griekse kolonisatie.
Tot begin van de jaren twintig van deze
eeuw hebben de Grieken zich kunnen
handhaven in West-Anatolië. Kort na de
Eerste Wereldoorlog, waarin Turkije aan
de zijde van de Asmogendheden (Duits
land en zijn bondgenoten) streed, kreeg
Griekenland bij de vrede van Sèvres
(1920) de westelijke kuststrook toegewe
zen. Maar de Turken onder leiding van
Kemal Atatürk wilden zich niet neerleg
gen bij deze beslissing. Nog geen jaar later
brak oorlog uit tussen Griekenland en
Turkije. In de slag bij Smyrna (nu Izmir)
werd het Griekse leger in 1922 vernieti
gend verslagen. Na meer dan dertig eeu
wen kwam een eind aan de Griekse aan
wezigheid in het westen van Anatolië. De
exodus van een miljoen Grieken van
Klein-Azië naar het moederland kwam op
gang. Smyrna werd Izmir en de 'Griekse'
westkust van Anatolië werd volledig
Turks.
Drie millennia daarvoor ging het de Grie
ken heel wat voorspoediger. De Atheense
koningszoon Androklos sleepte zijn vrien
den mee op avontuur in Klein-Azië. Zoals
gebruikelijk op zo'n reis naar onbekende
landen raadpleegden ze het orakel van
Apollo. Op een plaats langs de kust waar
hun het teken van de vis en de beer werd
geopenbaard, zouden ze een nederzetting
moeten bouwen, was de uitkomst van het
orakel. Eenmaal aan land in de buurt van
Efeze sprong bij het bereiden van de maal
tijd de nog levende vis plotseling uit de
braadpan. Het gevolg was dat het pas aan
gelegde vuur zich verspreidde in de bos
jes, waaruit op dat moment een beer weg
vluchtte. Deze twee gebeurtenissen waren
voldoende voor de Atheense avonturiers;
zij wisten nu meteen de plaats waar ze hun
stad moesten bouwen. Het is niet de enige
stad, die de Grieken op het vasteland van
Azië hebben gesticht. In het millennium
voorafgaande aan de jaartelling zijn hon
derden Griekse nederzettingen verrezen,
waarvan sommige tot grote bloei zijn ge
komen. Efeze bijvoorbeeld leefde eeuwen
lang in de schaduw van het noordelijker
gelegen Pergamon, dat zich pas bij de
komst van de Romeinen in de tweede
eeuw voor Christus door de havenstad
Efeze zag overvleugeld. Oorlogen, rampen
en aardbevingen - alleen al in Efeze drie
grote aardbevingen in de vierde eeuw: in
355, in 365 en in 368 - bezegelden in de vijf
de en zesde eeuw het lot van vele van die
steden, zo ook van Efeze. De grootste en
uiteindelijk niet te keren ramp die Efeze
trof, was de verzanding van de haven door
aanvoer van grind, slib en zand via de ri
vier de Maeander. Al bij de komst van de
apostel Paulus kampte de stad met aan-
zanding van de haven. Zelfs de beste tech
nici konden dat proces niet keren, hooguit
slaagden zij erin tijdelijk een oplossing te
vinden. Vandaag de dag bevindt de kust
lijn zich op ruim vijf kilometer van de res
ten van het Grieks-Romeinse Efeze. Waar
eens de baai en de haven van Efeze lagen,
strekt zich nu kilometers lang een gras
achtige vlakte uit, die verloren gaat in het
blauwe water van de Middellandse Zee.
Voor Efeze betekende de verzanding van
de haven het einde op termijn. Na de bloei
in de eerste eeuwen van de jaartelling ging
het snel bergafwaarts. Het aantal inwo
ners liep drastisch terug. In de Byzantijn
se tijd had Efeze al veel aan invloed inge
boet. Toen de Osmaanse Turken in het be
gin van de veertiende eeuw Efeze inna
men, kwam de stad nog eenmaal tot bloei,
om daarna voorgoed in de vergetenheid
weg te zinken. Opgaan, blinken en verzin
ken; voor Efeze was de cirkel rond.
In de ruim tweeduizend jaren van zijn be
staan bleef Efeze contacten onderhouden
met het moederland, ook al ontwikkelde
het zich tot een zelfstandige stad, waar de
oosterse invloeden zichtbaar aanwezig
waren als gevolg van oorlogen met Egypte
en Perzië en hun bondgenoten. De stad
was eeuwenlang befaamd door zijn Arte-
mis-cultus, een soort variant op de hei
dense cultus van Kybele, de moedergodin
van de Hittieten. Dit hoogbeschaafde
volk beheerste tussen 2000 en ongeveer
1200 voor Chistus grote delen van Anato
lië. Artemis was gedurende vele eeuwen
de belangrijkste god(in) van Efeze. Zij was
'de grote moeder' voor zowel mensen als
dieren, godin van vruchtbaarheid en le
venskracht, van geboorte en dood, be
schermvrouwe van recht en gerechtig
heid. Zij was in alle opzichten 'een strenge
moeder voor haar kinderen'; liefde kende
deze godin niet. Tegen die achtergrond
zijn de gebeurtenissen in 54 in Efeze rond
i
