PZC
Lappendeken
leert
democratie
24
ZATERDAG 24 DECEMBER 1988
Ster van de wereld-media,
sterke man in eigen land.
Michail Gorbatsjov lijkt niet
de stoppen. De concurrenten in
het Politbureau moeten
wijken. Amerikaanse
presidenten laten zich
verrassen door handige
initiatieven van de Sovjet
leider.
Toch krijgt Gorbatsjov weinig
greep op de starre
bureaucraten in de provincie
en heeft hij geen passend
antwoord op de twist tussen
Armenië en Azerbajdzjan.
Bovendien staan de westerse
kredietverleners niet massaal
te trappelen van ongeduld om
de noodlijdende Russische
economie te steunen.
Wordt de 'perestrojka' een
eindeloos verhaal?
Economie
Spoedig beter
Minderheden
Democratiseringen
Martin van de Heuvel
Kerst-
Steeds nieuwe problemen voor
politiek-handige Gorbatsjov
De leider van het grootste land ter we
reld, Michail Sergejevitsj Gorbats
jov, bevindt zich in een eigenaardige si
tuatie. Aan de ene kant ziet zijn politieke
positie er goed uit. In juni van dit jaar
heeft hij op de 19e partijconferntie de lij
nen uitgestippeld voor een nieuw staats
bestel met een invloedrijk parlement. Ook
schiep hij toen een almachtige president,
een functie die hij ongetwijfeld voor zich
zelf heeft weggelegd. Begin oktober
schoof Gorbatsjov middels een snelle
coup zijn rivaal Jegor Ligatsjov naar de
achtergrond en versterkte zijn macht in
het Politbureau. En een paar weken gele
den nam de Opperste Sovjet, ondanks
enig verzet, de veranderingen in de grond
wet aan die nodig waren om het nieuwe
staatsbestel volgend voorjaar in te voe
ren.
Zo te zien loopt alles dus op rolletjes. Er
komt nog bij dat Gorbatsjov's internatio
nale aanzien dit jaar gestegen is. Hij heeft
zijn vijand Ronald Reagan, de man die de
Sovjetunie het stempel 'Evil Empire' op
drukte, omgetoverd tot een persoonlijk
vriend met wie hij amicaal over het Rode
Plein wandelde. Begin van deze maand
versterkte hij die banden nog door de bij
na aftredende president in de VS te bezoe
ken.
Maar er zit ook een andere, minder floris
sante kant aan de zaak. Het gaat in een
heleboel opzichten niet goed met de Sov
jetunie. 's Lands economie bevindt zich
nog steeds in het slop, de randvolken pro
testeren en rebelleren en de bureaucraten
negeren, Moskou.
Met de economie wil het nog steeds niet
lukken. Toen Gorbatsjov aan de macht
kwam zei hij: „Drie jaar de broekriem
strakker en we hebben het ergste gehad".
Recentelijk zei hij: „De komende twee
drie jaar wordt het moeilijk". Maar privé
'zeggen hoge Russen al: „De perestrojka
zal wel een hele generatie duren".
De hervormingen op economisch gebied
zijn tot nu toe tot het geduldige papier be
perkt gebleven. De bedrijven moeten nu
zelfstandiger opereren, meer initiatieven
nemen, hun prijzen laag houden en de
kwaliteit van hun produkten verbeteren.
Maar wat je ziet is dat de almachtige be-
drijfsministeries (elke bedrijfstak heeft
zijn eigen ministerie) nog even bemoei
zuchtig en regelneverig zijn als vroeger.
Dat is ook logisch, want de Sovjet-ambte
naren moeten vandaag de dag hun onmis
baarheid meer dan ooit bewijzen: er moe
ten immers 9 van de 18 miljoen ambtena
ren aan de kant worden gezet. Veel fa
brieksdirecteuren vinden deze ministerie-
Ie bemoeizucht echter eerder plezierig
dan vervelend. Een almachtig ministerie
is immers een veilig opvangnet. Daar kun
nen ze, net als vroeger, terecht voor extra
fondsen als er wat fout gaat.
De ergste zorgen baart Gorbatsjov onge
twijfeld de gebrekkige voedselvoorzie
ning. De mensen mopperen hevig over het
gebrek aan de meest elementaire levens
middelen. De lange rijen voor vlees, was-
poeder, wc-papier en dergelijke maken
een mens niet vrolijker. Premier Ryzjkov
heeft onlangs weer de oude Sovjet-truc uit
de doos gehaald dat de lange rijen voor
winkels komen omdat de mensen nu zo
veel geld hebben. Maar zulke onzin kan hij
beter voor zich houden. Op de vrije kol-
chozmarkten is wel genoeg vlees te koop,
maar dat is voor de meeste Sovjet-burgers
te duur.
en wonen. Een aantal provincies heeft nu
een plan om alle burgers vóór 2000 van
hun eigen woning of flat te voorzien. Maar
er is in het verleden al zoveel beloofd en
vele mensen zijn wantrouwig.
Terecht, als je de volgende brief van een
5lR\JG£>\-
a™
Gorbatsjov weet drommels goed dat een
snelle verbetering van de levenssituatie
geboden is, wil zijn perestrojka slagen.
Een groot deel van de leningen die hij de
laatste maanden van Engeland, Italië en
West-Duitsland gekregen heeft, wordt
aangewend voor de aankoop van westerse
machines voor de voedselindustrie.
In de Sovjet-kranten wordt er de laatste
maanden voortdurend op gehamerd dat
de burgers nu spoedig beter zullen leven
De rivaliteit tussen de Sovjet-republieken Armenië en Azerbajdzjan achtervolgt Gor
batsjov tot in New York. Hier demonstreren Amerikaanse Armeniërs voor aansluiting
van de enclave Nagorno Karabach bij Armenië.
groep mensen uit Petrozavodsk in de
Pravda leest: „Na de grote verbouwing
van 1967 werd het wonen in ons flatge
bouw onmogelijk. Het was voortdurend
steenkoud, in de hoeken vroor het, op de
grond en in de wc's was het vochtig. Wij
stoken de kachels twee, drie keer per dag,
ze roken, trekken niet, roet en brandlucht
dringen onze flat binnen. We gaan slapen
en denken: staan we morgen op of stikken
we in de kolendamp? Maar tot wie we ons
sinds 1983 ook wendden, overal ontvingen
we afwijzingen. Uitvluchten en een for
meel-bureaucratische benadering van
ons probleem".
Gorbatsjov heeft tijdens zijn reis naar de
Verenigde Staten geprobeerd om ook
Amerikaanse investeringen aan te trek
ken om zijn economie op hoger peil te krij
gen. Maar de Amerikaanse regering loopt
niet warm voor door haar gegarandeerde
bankleningen. Conservatieve Amerika
nen zijn bang dat de Sovjetunie er door de
westerse leningen weer snel bovenop zou
krabbelen en straks weer de even lastige
rivaal zal zijn van tien jaar terug.
Dat bezwaar lijkt ten onrechte, want de
economische crisis in de Sovjetunie is zo
'groot dat het heel lang zal duren voor er
van reeële verbetering sprake kan zijn.
Het tweede Amerikaanse bezwaar
spreekt meer aan.
Dat luidt: handel drijven met de Russen
kan nog nauwelijks, want ze missen er de
basis voor. Eerst moeten ze economisch
orde op zaken in eigen huis stellen en dan
pas kunnen we normale economische be
trekkingen met ze aangaan. Nu kunnen
we ze alleen maar kredieten geven en dat
is geld gooien in het zwarte gat, net als bij
Polen in de jaren zeventig.
De nationale minderheden zijn dit jaar
voor Gorbatsjov een groot probleem ge
worden. Met de Armeense kwestie heeft
hij waarschijnlijk een fout gemaakt. De
Armeniërs waren aanvankelijk grote
voorstanders van de perestrojka en bij
hun eerste betogingen droegen ze portret
ten van Gorbatsjov bij zich. Hun wensen
waren redelijk, zoals zij in hun conflict
met de Azerbajdzjanen ook de netsten
zijn. Hun landgenoten in de Armeense en
clave Nagorno Karabach werden onge
twijfeld klein gehouden door de islamiti
sche Azerbajdzjanen.
De beslissing van 1923 om deze enclave
aan Azerbajdzjan toe te vertrouwen, was
onverstandig en merkwaardig genomen
(eerst zou Armenië de enclave krijgen,
maar de volgende dag werd het toch Azer
bajdzjan). Lenin zelf had in die tijd bezwa
ren tegen de grove wijze waarop Stalin de
nationaliteitenkwestie in de Kaukasus re
gelde.
Bovendien drukt op de Armeniërs de last
van het verleden. Als christelijke minder
heid in een moslimwereld hebben ze eeu
wen aan onderdrukking blootgestaan. In
1895-'96 werden 300.000 Armeniërs uitge
moord, in 1915 een miljoen. De Armeniërs
behandelen de minderheden in hun eigen
republiek nu echter netjes en hebben dit
hele jaar voorbeeldige democratische ac
ties gehouden om hun wensen kracht bij
te zetten.
Maar netjes telt zelden in de politiek. Gor
batsjov durfde de Armeniërs niet hun zin
te geven. Twee overwegingen speelden
daarbij een rol. Ten eerste vreesde hij bij
grenswijzigingen tussen volken een vloed
van andere, soortgelijke wensen op z'n
dak te krijgen. De Sovjetunie is een lap
pendeken van 140 volken en op de grenzen
tussen en binnen de vijftien republieken
valt altijd wel wat aan te merken. Ten
tweede is Gorbatsjov doodsbang voor een
islamitisch reveille in de Sovjetunie.
De Azerbajdzjanen zijn, voorzover gelo
vig, Sjiiëten, aanhangers dus van de fana
tieke richting in de islam die in het naburi
ge Iran aan de macht is. Bij demonstraties
in de Azerbajdzjaanse hoofdstad Bakoe
werden portretten van Khomeiny en de
leuzen 'Weg met de Armeniërs en de Rus
sen' meegedragen. De Russen hebben het
nu dus bij de Armeniërs en de Azerbajdz
janen verbruid. Het Sovjetleger is nodig
om de verbitterde partijen uit elkaar te
houden. Nationalistische explosies blij
ven in dit woelige gebied zeer wel moge
lijk.
Bovendien bezit de Sovjetunie in Cen-
traal-Azië nog tientallen miljoenen ande
re snel groeiende volken met een islamiti
sche achtergrond (Oezbeken, Kirgiezen
enzovoort). Niets is daarom bedreigender
voor Moskou dan het islamitisch reveille.
Dat is ook de reden waarom het aandringt
op een internationale conferentie over Af
ghanistan. Gorbatsjov wil op een nette
manier van Afghanistan af.
Een nette manier is in zijn ogen dat er na
de terugtrekking van alle Sovjet-troepen
een neutrale regering komt van Afghaan
se communisten en verzetsstrijders. Het
ergste wat Moskou kan gebeuren is een
extreem islamitische regering in Kaboel
die gaat stoken in Russisch Centraal-
Azie. Gorbatsjov wil een internationale
conferentie, waaraan ook de Verenigde
Staten deelnemen, die bindende afspra
ken maakt en controle uitoefent op de na
leving ervan. Maar Washington loopt niet
warm voor dit idee, maakt zich weinig zor
gen over Moskou's zorgen en wil ze beslist
niet delen.
Een recent Pravda-artikel toont de maclit
van de Sovjet-bureaucraten onthullend
duidelijk aan. Alleen de titel is al veelzeg
gend: „De vuist achter zijn rug". Het gaat
over een geval van machtsmisbruik in de
provincie. Een plaatselijke activist trekt
de stoute schoenen aan en trekt bij de
Pravda aan de bel. Deze publiceert de af
faire (in dit geval geknoei met woningen)
en de lokale partijsecretaris moet schuld
bekennen. „Maar zodra het enigszins kan,
slaat zijn vuist op tafel, gabaart met drei
gingen tegen degenen die de vuile was
heeft buitengehangen".
Dit soort gevallen komt nu herhaaldelijk
voor. De centrale kranten kunnen wan
toestanden in de provincie wel kritiseren,
maar vaak trekken de lokale partijleiders
zich daar niets van aan en maken het le
ven van de plaatselijke critici daarna bij
zonder zuur. Er is zelfs een Sovjet-film aan
dit thema gewijd. Daarin komt een idea
listische jongen, die de Pravda inschakelt
tegen misstanden, om het leven. Dat laat
ste gebeurt weliswaar niet in opdracht
van lokale partijbazen, maar de hele film
straalt de onmacht uit om zulke lokale
machthebbers aan te pakken. Maffiaprak
tijken en sociale onverschilligheid zijn
waarschijnlijk de moeilijkste problemen
die Gorbatsjov in het binnenland moet
aanpakken.
De democratisering heeft in de Sovjetunie
weer een paar stapjes vooruit gedaan. Na
tuurlijk is het niet zo, als sommige mensen
in het Westen denken, dat het volk bij de
parlementsverkiezingen in maart beslist
en dat de communistische partij dan het
grootste gedeelte van zijn macht verliest.
Het merendeel van de kandidaten voor
het parlement zal nog partijlid zijn en een
echte vrije keuze uit de kandidaten is er
niet. De selectie van de kandidaten zal
schieden op zogenaamde maatschappelij
ke vergaderingen. Dat zijn openbare bij
eenkomsten op kantoren en bedrijven. Er
zal daar maar een klein deel van de kiezers
aan bezig zijn, wel enige druk op de aan
wezige plaats vinden en waarschijnlijk
niet geheim gestemd worden.
De vooruitgang is beperkter en moet be
staan uit het publiekelijk bespreken
straks in het nieuwe parlement van 's
lands problemen en het, samen met de re
gering, zoeken naar oplossingen daar
voor. Als Gorbatsjov straks als een al
machtig president triomfen wil vieren en
het parlement zich dat zal laten welgeval
len, is de democratiseringswinst beperkt,
Gorbatsjov beschrijft de huidige situatie
in de Sovjetunie zelf het best als hij zegt:
„We moeten de democratie nog leren".
Dat is op zich een wonderlijke uitspraak
van de leider van een staat die tientallen
jaren beweerd heeft dat het toonbeeld van
democratie was. Een staat ook die het
westen dag in, dag uit mores leerde omdat
er daar geen echte democratie zou be
staan.
Toch heeft het voor het westen geen zin de
Sovjetunie daar nu dagelijks aan te herin
neren. We doen er tegenover de Sovjetu
nie het beste aan de vooruitgang die er nu
is eerlijk te beschrijven. Maar we moeten
het ook weer niet mooier voorstellen dan
het is, want dan misleiden we onszelf.
Voorlopig lijkt de Sovjetunie op een groot
kippenhok. De kippen lopen met onduide
lijke bedoelingen druk tokkend door el
kaar. Af en toe rent haantje Gorbatsjov op
een kip af en grijpt haar in haar nekvel,
terwijl de anderen verschrikt uiteen stui
ven en angstig afwachten hoe het afloopt-
In een echte kippenren levert dat veel eie
ren op, in de Sovjetunie nog nauwelijks
En van die weinige eieren wordt er s
nachts nog heel wat gestolen.
Gorbatsjov(midden) en zijn omvangrijk gevolg bij een bezoek aan Leninakan, één van de door een aardbeving verwoeste steden in Armenie,