Karig gebaar van Daimler-Benz
tegenover ex- dwangarbeiders
V&D: Warenhuis
van jaren '90
gaat er heel
anders uitzien
PZC/°Pinie en achtergrond
HUGO CARSTEN, SCHEIDEND AMBASSADEUR IN PRETORIA:
Vandaag stapt 'hare majes-
teits officiële vertegen
woordiger' in Zuidafrika, mr.
Hugo Carsten (62), na een tur
bulente periode van vier jaar
in het vliegtuig richting va
derland om vandaar naar Hel
sinki door te reizen, waar hij,
eveneens als ambassadeur,
een langdurige carrière in de
Nederlandse diplomatieke
dienst afsluit. Na standplaat
sen als Belgrado, Bombay,
Bonn, Nairobi, Brussel, Addis
Abeba en Ankara, waarbij hij
ook in de laatste twee de am-
bassadeurspost bekleedde,
Andere rol
Herschikking
Personeel
bleek Pretoria verreweg de
meest spraakmakende.
Uitdaging
Sancties
Monument
Bankfiliaal
Ophelderen
WOENSDAG 15 JUNI 1988
Ik betwijfel of ik het einde
van apartheid zal meemaken
Van onze Haagse redactie)
Minister Van den Broek van
buitenlandse zaken wil dat
Nelson Mandela, de leider van
de verboden Zuidafrikaanse
verzetsbeweging ANC, nog voor
zijn verjaardag, 18 juli, vrij
komt. De bewindsman heeft in
een brief zijn EG-collega's opge
roepen daar gezamenlijk op aan
te dringen bij de Zuidafrikaanse
regering.
De Nederlandse regering zal
Mandela in elk geval een geluk
wens sturen. Nelson Mandela,
die inmiddels 25 jaar gevangen
zit, wordt volgende maand 70
jaar.
(Van onze correspondent
Ruud de Wit
in Zuidafrika)
(Van onze redacteur economie
Marien van den Bos
De zorg dat er op korte termijn warenhuizen van Vroom en Dr|
f mann zullen sluiten, is niet terecht. Wel zou het kunnen dat hiel
aaar met andere formules geëxperimenteerd gaat worden of andere sf
ten van aanpassingen plaats gaan vinden". Woordvoerder Lempers va:
keten van zestig V&D-warenhuizen in Nederland wil verder absoluut!
vooruitlopen op de plannen die eind deze maand voor de verliesgevel
warenhuispoot van het Vendex-concern bekend gemaakt zullen worf
„Het overleg binnen de directie is nog niet afgerond en ook ondernemil
raad en bonden moeten nog in het proces worden betrokken". Daar circl
ren wel geruchten over plannen om enkele gesproken wordt over 4 to|
warenhuizen te sluiten.
gen uit het Dreesmann-geslachl
dienst van de firma blijven voor|
V&D-warenhuis alleen de levf
middelen die bij het 'shoppen']
sen over. „Zoals: ik neem watk
mee voor vanavond, koop wat j
ciaal broodof, ik wil een mooi pal
hebben of een lekkere fles wijn.
niet meer dat gesleep met 1
bier of doperwten in dozen"
Dreesmann.
Met de meubels zal het waarscll
lijk dezelfde kant op gaan. „WatjJ
de zogenaamde 'meubelstratenj
elkaar kunt vinden, kunnen
geen enkel warenhuis bieden. I
hebben we de ruimte niet voorenj
ben je daarin niet dominant enl
moet je het niet doen". Wel f
Dreesmann mogelijkheden in I
uitbreiden van de service-verlel
binnen de warenhuizen. Naasf
verzekeringen en reisbureaux i
ruimte voor meer dienstverieninl
zal het volgens hem niet snel zo[
den als in de Verenigde Staten, i
je niet alleen een kapper, maarl
een tandarts in het warenhuis f
vinden. Overigens liepen de pra
ten van het moederconcern Verf
met de Boerema-klinieken
een poging in de medische richl
al snel stuk op een onwillige (J
heid.
Veel van de ideeën die binnen de top
van de warenhuisgroep leven om
trent het 'warenhuis van de jaren '90'
zijn overigens bekend. De hoogste
baas van de warenhuizen, drs.
A.G.J.M. Dreesmann ('Meneer Ton',
niet te verwarren met zijn neef dr.
Anton, de baas van Vendex Interna
tional), filosofeerde vorig jaar mei in
een interview in deze krant uitge
breid over dat 'warenhuis van de ja
ren '90'. Dat was ter gelegenheid van
het honderdjarig bestaan van de fir
ma.
De noodzaak om te komen tot drasti
sche herstructureringen, is er sinds
dien niet minder om geworden. In
april van dit jaar werden de tegen
vallende cijfers van Vendex over het
afgesloten boekjaar bekendgemaakt
en werd voor de tegenvaller (de winst
daalde van 302 naar 226 miljoen gul
den) met name naar de warenhuizen
gewezen. Het jaarverslag moet nog
gepubliceerd worden, maar specifie
ke gegevens over de diverse groepen
binnen het Vendex-concern worden
daar toch niet in bekendgemaakt.
De V&D-woordvoerder spreekt niet
tegen dat de ideeën van Ton Drees
mann over het warenhuis van de ja
ren '90 aan de orde zijn geweest in de
speciale projektgroep die de afgelo
pen maanden de reorganisatie be
studeerd heeft. Die ideeën houden
verband met de veranderende rol
van een warenhuis in het stadscen
trum, de plaats waar de meeste V&
D-warenhuizen nog altijd te vinden
zijn. „In plaats van het idee van de
'bazaar', waar alles onder één dak te
koop is, gaan we nu meer in de rich
ting van het modische, het op 'de
smaak' gerichte warenhuis. Waar
het gezellig is rond te lopen en men
zijn ideeën over smaak en mode dui
delijk weergegeven ziet in het assor
timent", aldus Dreesmann een jaar
geleden.
Wat vrijwel zeker zal verdwijnen, zijn
de levensmiddelen-afdelingen in de
warenhuizen van V&D. „Er zijn te
genwoordig supermarkteh aan de
rand van de steden, met de auto
makkelijk bereikbaar, waar men zijn1
grote inkopen een keer per week,
met de auto, gaat doen". Volgens
Dreesmann ligt de hoogte van de ge
middelde kassabon bij goede super
markten als Albert Hein, Edah of
Konmar (de laatste twee eveneens
onderdeel van Vendex) in de buurt
van 80 tot 90 gulden. In de super
markt-afdeling van V&D komt dat
volgens Dreesmann niet verder dan
18 of 19 gulden. Dergelijke ruimtes
zijn waarschijnlijk beter te benutten.
Niet toevallig openbaarde de Edah-
keten, nu nog vooral buiten de
Randstad te vinden, vorige week
nog investeringsplannen van een
kleine miljard gulden, terwijl ook
de Konmar aan het uitbreiden is.
Een herschikking tussen de diverse
Vendex-groepen zal daarom onge
twijfeld onderdeel van de studie
van de interne projektgroep hebben
uitgemaakt. Edah zit immers met
het probleem van beschikbare
ruimten voor de nieuwe, grote, su
permarkten die het wil vestigen.
Vooral in bestaande winkelcentra.
Maar tot de 27ste juni wil de woord
voerder niets over eventuele plan
nen in die richting zeggen.
In de visie van een van de laatste tel-
Blijft de vraag in hoeverre de
veer 15.000 personeelsleden vi
warenhuisketen met de reorgai
ties te maken gaan krijgen. Bij
samenvoegen van de bestaani
regio's in 6 districten, zoals d
het afgelopen jaar zijn beslag
gekregen, is een en ander volgei
V&D-woordvoerder bijzonder
pel verlopen. Die samenvoeging
gon met de regio Utrecht en Ni
gen, waarbij in ieder geval de1
in het Utrechtse Hoog Cathari)
geldt als voorbeeld voor de ont|
keling richting warenhuis van
ren negentig. De laatste samei
ging van regio's, Groningen ei
schede, is pas per 1 mei in
zet. Hoewel deze reorgansatie
gens tot gedwongen ontslagen
geleid, zijn er met name bij het
soneel achter de schermen' wi
beidsplaatsen verloren gegaan.
Daar staat tegenover dat V&D
de schermen' meer personeel
aangetrokken. Dreesman sprai
jaar geleden over de noodzaaKj
het uitbreiden van de service a?
klant, hetgeen enkele hondei
mogelijk 500, nieuwe arbeidsp|
sen op zou leveren. Volgens wi
voerder Lempers werken er een
later nog steeds ongeveer
mensen, zodat inderdaad aanj
verschuiving van 'achter' naar
de schermen gedacht moet woi
En ook in die orde van grootte
le honderden.
Wellicht heeft de projectgroep
ook nog bezig gehouden met
veiliging van de warenhuizen
diefstal. Bij V&D gaat het da
forse bedragen van 2 a 3 procen
de verkoop. „Dat is dus inclusie
winst en' dergelijke", aldus I
mann vorig jaar. Bij de omzet1.'
D gaat het dan om „een beai
50 tot 75 miljoen gulden". G®
winstdaling van het hele v
concern met 76 miljoen gujd
1987 een bedrag waar kntiscn
gekeken zal zijn. „Om daar:ie
te doen, moet je inderdaad e
apparaat hebben. Want als J
doet, loopt het zo op naar 4 p
aldus Dreesmann.
(Van onze correspondent
Hans Hoogendijk
in Bonn)
Edzard Reuter, president-direc
teur van Daimler Benz AG in
Stuttgart (300.0000 werknemers, om
zet 67 miljard mark, brutto-winst
vorig jaar 1,8 miljard) kwam begin
deze week hoogstpersoonlijk toe
lichten waarom zijn bedrijf 20 mil
joen mark heeft uitgetrokken als
schadeloosstelling voor de tiendui
zenden dwangarbeiders die in de
Tweede-Wereldoorlog met hun ener
gie de grondslag hebben gelegd voor
het nu grootste concern in de Bonds
republiek.
„Schuld kan slechts individueel be
staan. Daarom kan Daimler-Benz
dat met de toenmalige onderneming
niet veel meer dan de naam gemeen
heeft, nu slechts dit doen: we willen
nog schrijnende pijn helpen verzach
ten, de slachtoffers of ze nog leven of
niet, morele genoegdoening schen
ken en proberen een bijdrage te leve
ren waardoor kan worden voorko
men dat zich zo n gebeurtenis ooit
nog herhaalt".
Volgens de Mercedes-top gaat het om
een unieke daad, omdat voor het
eerst niet alleen geld voor joodse
slachtoffers van de nazi-terreur ter
beschikking wordt gesteld, maar ook
voor andere gedupeerden. Reuter zei
dat andere Westduitse bedrijven, die
nog nooit een cent schadeloosstel
ling hebben betaald, op de hoogte
zijn gesteld van de manier waarop
Daimler een definitieve materiele en
immateriële streep onder het verle
den wil zetten.
Van de 20 miljoen gaat tien miljoen
naar de Jewish Material Claims
Against Germany in New York. Vijf
miljoen mark verdwijnt voor charita
tieve doeleinden naar de nog tiendui
zenden levende ex-dwangarbeiders
in Polen en de rest komt via het West
duitse Rode Kruis bij zusterorgani
saties in ons land, België en Frank
rijk. Het geld is bestemd voor medi
sche en paramedische zorg voor over
levenden in verzorgings- en bejaar
dentehuizen.
Al die ex-dwangarbeiders die ergens
nog de hoop hadden gekoesterd ach
terstallig loon uitbetaald te krijgen,
ontvangen niets. Directeur Manfred
Gentz: „Voor ons stond vanaf het be
gin vast dat het noch om materiele
schulderkenning noch om 'Wieder-
gutmachung' kon gaan. Wat gebeurd
is, kan niet worden goed gemaakt".
Het concern erkent wel een morele
schuld. Reuter: „Doorslaggevend
voor onze stap is het opbrengen van
de moed tot waarachtigheid en het
respect voor de slachtoffers. Deze
verantwoordelijkheid aanvaarden
Niet helemaal onverwachts, gezien de
troebele relaties die Nederland nu een
maal met de minderheidsregering-Bo-
tha onderhoudt, maar dat het zo'n tur
bulente tijd zou worden had, in iedere
geval de ambassadeur, bij zijn komst
niet verwacht.
De belangrijkste reden voor de span
ningen, die zijn ambassadeurschap in
Pretoria hebben gekenmerkt, betrof
overigens niet eens rechtstreeks die
moeilijke relatie tussen de twee lan
den. Daarvoor was vooral Klaas de
Jonge verantwoordelijk, die zich ruim
twee lang als een soort politieke bal
ling in het vroegere ambassadege
bouw aan de Kerkstraat van Pretoria
voor de Zuidaffikanse veiligheidspoli
tie schuilhield. Totdat hij in septem
ber 1987 als onderdeel van een interna
tionale gevangenenruil de inmiddels
tot 'dependance' omgedoopte ambas
sade mocht verlaten en naar Neder
land kon terugkeren.
In het dagboek van De Jonge, dat vo
rig jaar onmiddellijk na zijn 'vrijlating'
werd gepubliceerd, staan er met name
over een ambassadelid uitermate on
vriendelijke opmerkingen te lezen, en
dat is over ambassadeur Carsten: „De
ze man denkt nog als zovelen in de ko
loniale tijd" zegt De Jonge ergens over
hem en hij gebruikt ook aanduidingen
als „carrière-diplomaat" en „WD-er",
wat hier niet in positieve zin wordt be
doeld.
Inmiddels is de affaire-De Jonge al
weer ruimschoots verdwenen van de
voorpagina's en heeft Carsten dus niet
voortijdig zijn koffers hoeven te pak
ken, zoals in juli 1985 heel even dreig
de.
Hoe kijkt hij terug op deze vier jaar en
met name de affaire-De Jonge?
„Voor mij was die periode een enorme
uitdaging. Ik geloof niet dat we in de
diplomatieke dienst ooit met zo iets
als de affaire-De Jonge zijn geconfron
teerd. Vooral omdat het zo lang heeft
geduurd. Ik heb wel eens tegen hem
gezegd: wat er ook zal gebeuren en
hoe wij er ook over denken, jij zult in
vele juridische vakboeken terecht ko
men, waarin zal worden uitgepluisd
hoe het volkenrechtelijke nu eigen
lijk precies allemaal in elkaar heeft
gezeten".
Cartsen kan niet ontkennen, dat het
langdurige verblijf van De Jonge een
moeilijke tijd is geweest: „We hebben
er nogal tegenaan zitten hikken, voor-
timisme. Wij dachten, dat de signalen
die door het westen met de eerste
sancties waren geven, hadden gehol
pen. Iedereen weet nu dat het vrij snel
daarna weer is misgegaan en onrust
in de zwarte woonwijken heeft aange
toond, dat ons optimisme over een
dialoog tussen blank en zwart ten on
rechte was geweest".
Tijdens zijn verblijf van vier jaar is de
druk voor meer sancties alleen maar
toegenomen. Hoe denkt hij zelf over
sancties?
„Ik weet zelf niet of ik nu voor of tegen
sancties ben. Ik geloof niet, dat het in
Zuidafrika zal werken. Want dit land
zal zich, ondanks sancties, lang kun
nen redden. Het zal zijn levenspeil
moeten verlagen, maar de Afrikaners
zullen er niet van onderdoor gaan en
zeker niet daarom bereid zijn onder
een zwarte meerderheidsregering
verder te leven. Maar ik erken, dat
sanctiedreiging een belangrijk sig
naal is. Het bewijst, dat de rest van de
wereld een daad wil stellen en als sig
naal voor deze regering is dat belang
rijk. Maar ik geloof niet dat deze rege
ring economisch met sancties op de
knieen kan worden gebracht".
Ruim een jaar geleden liet de Zuidafri
kaanse minister van buitenlandse za
ken, Roelof 'Pik' Botha in het open
baar weten, dat de verstandhouding
tussen Nederland en Zuidafrika nog
nooit zo slecht was geweest. Botha zei
tevens „zich te schamen voor het Ne
derlandse bloed dat door zijn aderen
stroomt". Hoe is die verhouding op dit
moment?
„De emotionaliteit van deze uitlating
toont eigenlijk al aan hoe gevoelig die
relatie is, wat ook te maken heeft met
de wederzijdse taal en geschiedenis. Ik
zou de huidige relatie koel willen noe
men, hoewel ik ook over dat citaat van
minister Botha verbaasd was. Dat het
zo'n slechte verhouding was en is, ge
loof ik ook niet. We praten met elkaar,
maar we verstaan elkaar niet zo goed,
ondanks het feit dat we dezelfde taal
spreken".
„Ik denk ook dat er sindsdien niet
veel veranderd is, dus dat de situatie
ook niet is verslechterd. Want tijdens
de affaire-De Jonge waren mijn kof
fers op een gegeven moment al gepakt
en was mijn ticket gekocht. En nu
komt er gewoon een nieuwe ambassa
deur. Maar langer blijven wil ik hier
ook niet. Dit is een zeer vermoeiende
periode geweest. En ik betwijfel of ik
het einde van de apartheid zal mee
maken".
derzoekers beschuldigen Daimler-
Benz er ook van al in 1938-1939 voor
bereidingen te hebben getroffen voor
de uitbuiting van dwangarbeiders.
Dat ging de huidige Daimler-top veel
te ver. Op de persconferentie werd
ook een artikel van de wetenschap
per Volker Hentschel verspreid,
waarin deze de twee onderzoeken
vergelijkt. „De studie van de historici
uit Keulen laat zakelijke en metho-
dieke vragen open en vereist weten
schappelijke discussie over vele in
terpretaties en conclusies. Een boek
dat verzwijgt en vervalst is het niet.
En de auteurs van het Hamburgse
werk zijn gezien hun zakelijke incom
petentie en hun methodische scrupu-
loosheid wel de laatsten, die de ande
ren daarvan mogen beschuldigen".
De historici uit Keulen hebben van
Daimler-Benz de opdracht gekregen
hun huiswerk beter te maken. Zij
moeten nu, zoals directeur Grentz
zei, „de dwangarbeid tijdens de
Tweede-Wereldoorlog en de daarmee
verbonden vragen zo grondig moge
lijk uitzoeken".
Mr. H. G. C. Carsten
dat we een soort dag-programma en
huisregels hadden".
Maar waarom is hij zo de gebeten hond
voor De Jonge geworden?
„Het was vanaf de tweede of derde dag
een gegeven, dat De Jonge en ik niet
dezelfde gedachten hadden. Dat hij
me niet mocht, werd me pas in de loop
van zijn verblijf duidelijk".
Toch kijkt hij niet met wrok terug op
De Jonge: „Hij was door zijn afschuw
van de apartheid zo gebeten, door het
dolle heengeraakt, dat hij het voor zich
zelf kon rechtvaardigen wat hij heeft
gedaan. Ik blijf erbij dat hij geen per
soon is, die echt geweld wil. Hij is nu
eenmaal niet het type van een vechter,
meer van een avonturier. Blijkbaar
heeft hij ergens in zijn leven de beslis
sing genomen om te doen wat hij heeft
gedaan".
„En daar waren we het beslist niet over
eens. Ik heb vele gesprekken met hem
gevoerd, maar ik heb daarbij nooit eni
ge sympathie kunnen opbrengen voor
al dat schiettuig dat hij heeft binnen
gebracht. Twee weken geleden had
den we hier in Pretoria nog een bom
aanslag. Daar kan ik niet tegen. Hij
wel, hij praatte dat goed".
Over de toekomt van Zuidafrika is
ambasseur Carsten niet bepaald opti
mistisch. „Ik geloof niet dat er een
snelle verbetering in de huidige situa
tie zal optreden In 1984, vlak na mijn
aankomst, maakte president P.W. Bo
tha een reis door Europa en daaruit
ontleenden we, diplomaten, enige op-
wij, niet omdat de huidige generatie
verantwoordelijk kan zijn voor wat er
toen is gebwurd, maar omdat we er
mede-verantwoordelijkheid voor
dragen wat er uit onze geschiedkun
dige erfenis wordt".
Manfred Gentz kondigde verder aan
dat bij het Mercedes-hoofdkantoor
in Stuttgart-Unterturkheim een mo
nument komt ter nagedachtenis aan
al diegenen die vaak hun gezondheid
en soms hun leven gaven voor het
wel en wee van de ster in oorlogstijd.
Individuele schadeloossteling is vol
gens Reuter wel overwogen, maar
bleek in de praktijk onmogelijk door
het ontbreken van vele archieven en
door het feit dat er diverse soorten
dwangarbeiders waren. Bij Daimler
werkten in 1944 ongeveer 60.000 men
sen, van wie 29.500 dwangarbeiders.
Eind 1943 beulden 1800 Nederlanders
zich af in de fabrieken van Daimler-
Benz.
Het concern heeft lang gezwegen
over de bruine bladzijden uit het ver
leden. Maar bij de aanloop van de fes
tiviteiten ter gelegenheid van het feit
dat het in januari 1986 honderd jaar
geleden was dat Carl Friedrich Benz
oktrooi kreeg op een knetterende
driewieler, werden in vergaderingen
van de ondernemingsraad steeds va
ker vragen gesteld over de donkere
periode tussen 1933 en 1945. De enigs
zins ongerust geworden top gaf daar
op de 'Gesellschaft fur Unternehme-
rische Geschichte' in Keulen op
dracht een studie te verrichten.
Het rapport werd in de herfst van
1986 gepubliceerd. Daarin werd Mer
cedes behoorlijk bekritiseerd en
werd de vervlechting tussen nazi
partij en concernleiding aan de kaak
gesteld. De omzet van het voor de
oorlog bijna failliete concern steeg
dankzij deze verbinding en de om
schakeling op oorlogsproduktie tus
sen 1933 en 1944 van 64 tot 954 mil
joen.
De dwangarbeiders kregen 40 pfen
nig per dag, Daimler bracht 25 mark
per dag in rekening bij de nazi's. Het
concern verdiende goud. Maar de
omvang, achtergronden en leven-
voorwaarden voor de tienduizenden
dwangarbeiders konden de historici
niet volledig uit de doeken doen.
Dat probeerde de Hamburgse Stich
ting voor Sociale Geschiedenis wel.
Vijf maanden na het officiële Daim-
ler-geschiedenisboek publiceerde de
ze stichting een 800 pagina's tellend
zwartboek.
Voornaamste conclusies: Daimler
Benz was een soort industriefiliaal
van de machtige Deutsche Bank. De
financiers en managers van Daimler
waren toonaangevend betrokken bij
de opbouw van de ecQnomisch-poli-
tieke vleugels van de nazi-partij
NSDAP en droegen bij tot de overga
ve van de politieke macht aan de na-
zis.
Terwijl de bedrijftstop zich nazifi-
ceerde en de nazitop stelselmatig
omkocht, werd het concern al in
1933-1934 gesaneerd en omgebouwd
tot de belangrijkste leverancier van
motoren en voertuigen voor Hitiers
strijdkrachten in opbouw. Deze on-
Op het resultaat wilde president-di
recteur Edzard Reuter niet wachten:
„Er is ons alles aan gelegen om de
zaak op te helderen. Maar wij heb
ben nu dit besluit genomen om te
voorkomen dan men ons ervan be
schuldigt de morele verplichtingen
uit de weg te gaan doordat we het re
sultaat van een mogelijk nog jaren
durend onderzoek zouden willen af
wachten".
Het bedrag van 20 miljoen mark is
volgens hem tot stand gekomen na
overleg met diverse instellingen, ook
in ons land. Reuter wil er een punt
achter zetten. Daarbij speelt moge
lijk een rol dat Daimler-Benz de laat-
se tijd ook door haar Zuidafrika-be-
leid en de problemen met de altijd zo
geroemde auto's, veel negatieve pu
bliciteit heeft gekregen.
De ex-dwangarbeiders weten nu dat
voor de firma met de Ster de materie
le kant van de zaak hiermee is afge
daan. Hun Westduitse woordvoerder
Alfred Hausser was er niet van onder
de indruk: „Het is een morele Wieder-
gutmachung en ik ben er zeker van
dat dit besluit een signaalwerking zal
hebben voor de andere bedrijven.
Maar het is maar een schamel bedrag
gezien de verloren gegane jaren, de
schending van de mensenrechten en
de schade aan onze gezondheid".
Macaber vond hij het dat uitgere
kend het Rode Kruis, dat zich tijdens
de oorlog niets deed voor de menson
terende omstandigheden waaronder
de arbeiders hun werk deden, nu dit
geld moet verdelen.