één vleugelslag
zorgt voor chaos
vrouwen in
de kunst
DE WERELD
VOLGENS
JIM GLEICK
vertaald
PZC/ week-uit 23
Inonier
variabelen
wetmatig
onontkoombaar
vlinder-effect
filosofie
dimensies
arnoud cornelissen
Zijn boek verkoopt beter dan de nieuwste roman van Konsa-
lik. Achttien weken lang stond 'Chaos: Making a New Scien
ce' op de zevende plaats van de bestsellerlijst in de Verenigde
Staten. Het boek is al in diverse talen vertaald. Binnenkort
komt de Nederlandse versie op de markt. Overal in de wester
se wereld wordt de Amerikaanse wetenschapsjournalist Jim
Gleick uitgenodigd voor lezingen. Vorige week was hij in Ne
derland om op het congres Infolutie dat door het Utrechtse
bureau voor systeemontwikkeling BSO in Amsterdam werd
gehouden, deze revolutionaire manier van denken te presen
teren.
Zijn uitgever stond stomverbaasd over het succes van het
boek. Jim Gleick breekt zijn 33-jarige hoofd niet over het raad
sel hoe ter wereld een wetenschappelijk werk zo populairkan
zijn. Want wie zou zich nu druk maken over een onderwerp
als 'het dynamisch systeem van Chaos'.
De Amerikaan, die al op zijn 20ste jaar afstudeerde aan een
der beroemdste universiteiten in de Verenigde Staten, Har
vard, wetenschapsjournalist bij de New York Times, lichtte
exclusief voor deze krant de nieuwste tak van het weten
schappelijk denken toe: de wereld van Chaos.
ZATERDAG 4 JUNI 1988
Alles heeft zijn regelmaat.
Totdat de druk te ver wordt
opgevoerd, het systeem een
drempel overschrijdt en de wereld
van Chaos binnengaat. En in Chaos
zijn systemen aan het werk, die ons
léven bepalen, maar die wij nooit
ziillen beheersen. Het zijn
ontstellende conclusies die Jim
fijleick trekt in zijn boek. Met forse
Balen zet hij strepen door een groot
aantal van onze toekomstdromen.
Het zal de mensheid nooit lukken
<8n exact het weer te voorspellen.
nog erger: er zullen altijd
dingen blijven in ons bestaan die
«ij nooit zullen begrijpen. De mens
die zich oppermachtig waant,
Wordt door zijn eigen vermogen tot
abstract denken op zijn plaats
gezet. Zodra het leven zich gaat
afspelen in het systeem van Chaos,
alken wij de kluts kwijt.
Maar er is hoop. Zelfs op dat
cfiaotische niveau zorgen
Onzichtbare patronen voor een
üjreële regelmaat. En misschien
fillenwij ooit in staat zijn die
ïatronen te begrijpen. Om
vervolgens tot de conclusie te
Bomen dat er nog ingewikkelder en
diepgaander patronen zijn die de
lcop der dingen bepalen,
let zijn niet de eigen ideeën van
tleick die in de wetenschappelijke
estseller staan verwoord. En de
[etenschapsj ournalist is zelf de
Ratste die zou willen beweren dat
Hij ook maar iets heeft bijgedragen
aan de ontwikkeling van het
revolutionaire denken. Hij werd
gilleen gegrepen door dit fenomeen,
fioals iedereen die daarmee wordt
[geconfronteerd, er nooit meer van
los zal komen. Want hoe meer je er
Ever nadenkt, hoe meer waarde de
fieorie krij gt. Is het geen heerlij k
besef dat er onoplosbare problemen
Ijn?
Éoor zijn interviews met
wetenschappers kwam Gleick in
aanraking met de natuurkundige
[Mitchell Feigenbaum. Hij was een
raionier in een nieuw gebied van de
wetenschap van Chaos, dat ook wel
Re 'dynamisch systeem theorie'
jeet.
■Chaos is wel een hele opvallende
haam voor een wetenschappelijk
lerrein. Het grappige is ook dat de
Intwikkelingen zich in meerdere
renden afspeelden. Behalve in
Amerika hadden ook in Europa
[nieuwe sleutelontdekkingen plaats.
|k denk dat de tijd gewoon rijp was
oor deze nieuwe ideeën"aldus
leick.
ïeigenbaum kwam tijdens
jfjxperimenten in het Los Almos
boratorium in de Verenigde
taten met een doorbraak in Chaos.
In het bijna grootste laboratorium
Van de wereld, waar vroeger
'groeven werden gedaan om de
ftoombom te kunnen ontwikkelen,
de wetenschap thans op zoek
aar de uiterste grenzen van de
latuurkunde. De jonge
wetenschapper ging zich richten op
uiterst moeilijke natuurkundige
problemen, zoals dat van
■turbulentie in vloeistoffen. Als
l'ater of lucht geleidelijk stromen, is
emakkelijk te berekenen welke
eg deze stoffen zullen afleggen.
|laar als de druk wordt opgevoerd,
is de geleidelij ke stroming weg en
ordt zij turbulent. In plaats van
ooie lijnen en vloeiende curves,
ntstaat er een wir-war. Het wordt
aast onmogelijk te voorspellen
elke weg het water of de lucht
llen gaan volgen. Een klassiek
robleem in de natuurkunde, waar
[11e grote fysici al aan hebben
ewerkt. Maar nog niemand had
erder kunnen komen vanwege de
[omplexiteit van dit simpel te
hetsen probleem.
Het thema in de probleemstelling
de onderlinge relatie van de
|omponenten van het systeem en
et alomvattende effect daarvan,
ater bijvoorbeeld bestaat uit een
jiorme hoeveelheid moleculen. Je
oeft je niet druk te maken over
et gedrag van elke molecuul. Dat
zou hopeloos zijn. In zijn
algemeenheid verloopt alles op een
5 loeiende manier en zijn de
dividuele gedragingen van de
oleculen ook niet interessant,
odra echter turbulentie optreedt,
[aan de dingen door elkaar lopen,
an zijn er niet drie of vier
erschillende mogelijkheden te
erekenen over de weg die het
ater zal gaan afleggen, maar zijn
■plotselingmiljoenen variabelen,
'sof je je opeens wel moet
teresseren voor de beweging van
ke molecuul. En daarmee konden
[e wetenschappers niet
verweg",legt Gleick uit.
e probleemstelling is niet zomaar
-n aardig speelvraagje voor duur
letaalde wetenschappers. Dagelijks
[orden tonnen olie door
opleidingen gejaagd. Ook daar
-ldt: hoe sneller, hoe beter. Maar
's je de druk opvoert boven een
epaald punt, gaat de oliemassa
Set sneller. Er ontstaat turbulentie,
[aardoor het transport eigenlijk
ordt tegengewerkt. Of wat te
enken van de lucht die langs
ïiegtuigen stroomt. De krachten
I ie op de vleugels worden
D tgeoefend, veranderen plotsklaps
zodra het vliegtuig boven een
ïpaalde snelheid komt. Met alle
9 ogelijke gevolgen van dien.
ziedaar het belang van onderzoek
h lar dit probleem. Een vraagstuk
uat ook toepasbaar is op andere
systemen, die niet direct met lucht
of olie te maken hebben.
„Neem bijvoorbeeld hethart. Deze
vitale spier klopt normaal
gesproken in een soepel ritme. Maar
soms raakt de hartslag uit tel en
begint als het ware sterk te trillen.
Fibrilatie noemt de wetenschap dat.
Jaarlijks eisen dergelijke
hartaanvallen miljoenen doden. Er
zijn oorzaken voor aan te wijzen,
zoals dichtgeslibte slagaderen, te
veel spanning of het gebruik van
drugs. Maar al te vaak is er
ogenschijnlijk geen enkele reden te
bedenken voor het plotseling
optredende a-ritmische gedrag van
hethart. In de laatste jaren hebben
Chaos-specialisten ontdekt dat
sommige wetmatigheden die deze
a-ritmiek beheersen, gelijk zijn aan
die van de turbulentie die in
waterstromen kan ontstaan.
Feigenbaum ontdekte dat er een
onderlinge samenhang is tussen de
systemen op deze wereld. Of het nu
gaat om een hartspier of over het
systeem dat het weer beheerst. En
hij stelde dat als je kon begrijpen
waarom in een bepaald systeem een
soepel verloop overgaat in een
turbulente beweging, je ook de
oplossing zou vinden voor
soortgelijke problemen in andere
systemen. En dat was zo'n grote
verrassing voor de wetenschap, dat
veel mensen de theorie van
Feigenbaum niet wilden geloven".
Toch begint de wetenschap meer en
meer de theorieën van Feigenbaum
en zijn medestanders aan te
hangen. Steeds meer mensen raken
er ook van overtuigd dat het
dynamisch systeem van Chaos
inderdaad op alle terreinen
toepasbaar is. Zowel in de
elektronica, als bij de bestudering
van lasertechnieken, in de biologie
en in de sociologie. In elk systeem,
simpel of ingewikkeld, werkt het
idee het zelfde. Zodra je de druk
opvoert en een bepaalde drempel
wordt overschreden, beland je
altijd in Chaos.
„Hoewel het woord anders doet
vermoeden, is Chaos toch niet
volkomen willekeurig", aldus Jim
Gleick. „En dat maakt he t
Dynamisch Systeem tot zo'n
krachtige nieuwe wetenschap. In
Chaos blijken nieuwe, verborgen
patronen te zijn, die de
ogenschijnlijke willekeurigheid
besturen. De gedragingen herhalen
zich niet. Maar aan de andere kant
zit er wel degelijk een stryctuur in.
Dat maakt het mogelijk om uit te
rekenen hoe onberekenbaar een
systeem is of hoe snel een systeem
zich anders zal gaan gedragen dan
het volgens de normale
wetmatigheden zou doen. Met
behulp van deze theorieën krij gt de
wetenschap de mogelijkheid om
niet alleen te zien wanneer het
onberekenbare in het systeem
begint, maar ook hoe het ontstaat.
Daardoor kun je beter zoeken naar
oplossingen".
Er is echter nog iets vreemds met
de theorieën van Feigenbaum en
zijn mede-wetenschappers die het
Dynamisch Systeem aanhangen. De
wetenschappelijke wereld is al
eerder geconfronteerd geweest met
revolutionaire nieuwe ideeën, die
ieder op hun eigen terrein nieuwe
wegen openden. Het Chaos-denken
echter is veelomvattender.
Niemand op deze wereld zal
daaraan kunnen ontkomen.
„Chaos is een revolutie op elk vlak.
Mensen die Chaos bestuderen
houden zich bezig met de vraag
waarom wolken een bepaalde vorm
hebben, of hoe het mogelijk is dat
elke sneeuwvlok er weer anders
uitziet. Het heeft betrekking op
alles waarover de mens zo dagelijks
nadenkt. Vandaar dat deze theorie
ook voor niet-wetenschappers zo
interessant is. Mijn boek wordt
gekocht door allerlei mensen.
Natuurlijk door wetenschappers,
maar ook door schilders, schij vers,
mensen uithet bedrijfsleven. Voor
mijzelf is het een verrijking
geworden voor de manier waarop ik
over de wereld denk".
De wereld zal er aan moeten
wennen dat er chaotische systemen
bestaan, zoals bijvoorbeeld het
weer. Een dynamisch systeem dat
nauwelijks te voorspellen is, maar
wat in zijn willekeurigheid wel
degelij k een regelmaat heeft. Al
studerende kwam de Amerikaanse
meteoroloog Lorence op het
zogenaamde 'vlinder-effect'; de
minime vleugelslag van een vlinder
is in principe al voldoende om de
richting van een windhoos te doen
veranderen. En iedereen kent dat
uit zijn dagelijkse praktijk: kleine
oorzaken hebben soms grote
gevolgen.
„In de jaren zestig leefde vooral in
de Verenigde Staten de hoop met
behulp van computers en satellieten
ooit eens zover te komen dat er een
perfecte weersverwachting kon
worden uitgeschreven voor een
periode van maanden. De
natuurkundige wetten die het weer
beheersen, zij n relatief eenvoudig.
En met behulp van geavanceerde
apparatuur zou die optimale
weersvoorspelling moeten lukken.
Zou het weer geen chaotisch
systeem zijn geweest, dan was een
dergelijke voorspelling in principe
ook mogelijk geweest. Lorence
bestudeerde het weer met voor onze
begrippen eenvoudige computers.
Toen hij op een gegeven moment
handmatig gegevens invoerde,
maakte hij een kleine fout.
Rekenkundig gezien had dat op het
totaal nauwelijks invloed mogen
uitoefenen. Maar tot zijn stomme
verbazing bleek het weerbeeld dat
uit de computer kwam, totaal van
de verwachting af te wijken. Hij
concludeerde daaruit dat een
minimale verstoring van de situatie
in de atmosfeer, misschien wel
letterlijk door de vleugelslag van
een vlinder, in een uiterst korte tijd
zodanig wordt versterkt, dat het
zelfs van invloed kan zijn op de
stormsystemen boven de aarde.
Daardoor zal weersvoorspelling
voor de lange termijn onmogelijk
zijn. Je zult nooit zover komen dat
je zelfs het gedrag van vlinders in je
weersberekeningen kunt betrekken.
En elke onzekerheid in je kennis
vermenigvuldigt binnen twee weken
dusdanig datje geen betere
weersvoorspelling kunt maken dan
alleen een kansberekening".
„De leer van Chaos is ook
filosofisch te benaderen. Neem nu
eens het verschil tussen de
opvatting van het determinisme
(alles is voorbeschikt) en de theorie
van de vrije wil. Als inderdaad het
universum bestuurd wordt door de
deterministische natuurkundige
wetten en als je de situatie van het
wereldsysteem op dit moment zou
weten, waarom is de staat van de
wereld over een jaar dan niet
voorbeschikt. Dit nieuwe principe
van onzekerheid dat het Chaos-
denken biedt, bevrijd je van
theorie van de predestinatie. Want
het dynamisch systeem leert je dat
elke vorm van voorspelling op dat
vlak onmogelijk is. Wel zijn er
natuurlijk in die onvoorspelbare
chaos patronen van een andere
orde. Want het zal in juli echt niet
sneeuwen in Nederland. Net zo als
het in de winter hier echt geen 20
graden boven nul wordt. Dat zijn
vaststaande gegevens", stelt
Gleick.
„Uitgaande van het principe van
chaos is het duidelijk dat het
maken van toekomstmodellen heel
gevaarlijk wordt, als er niet
terdege rekening wordt gehouden
met de mogelijkheid van zich
plotseling voordoende
ontwikkelingen", zo vervolgt hij.
„De wetenschap van Chaos vereist
dat er in nieuwe dimensies gedacht
moet worden. Lineaire
rekenmodellen blijken hopeloos
verouderd. Net als het weer is
bijvoorbeeld ook de economie een
chaotisch systeem. J e kunt niet met
de ingrediënten als huidige
werkloosheid, bedrijvigheid,
leeftijdsopbouw in de bevolking en
economische groei becijferen
hoeveel werklozen er in 1990 zullen
zijn. Omdat de economie ook een
chaotisch systeem is, zullen er zich
steeds plotselinge veranderingen
voordoen, die het lineair berekende
model verstoren. De opdracht is de
verborgen patronen te ontsluieren
en volgens die nieuwe lijnen
proberen te voorspellen wat ons de
toekomst zal brengen en hoe daarop
gereageerd dient te worden. Bij het
bestuderen van dynamische
systemen is het belangrijk de
details in de gaten te houden in
plaats van de grote lijnen. Het zijn
juist de kleine veranderingen die
grote gevolgen hebben. Het is
uiterst gevaarlijk naar een een
dimensionale stroom van informatie
te kijken en op grond daarvan een
voorspelling te doen. Als je naar de
huidige groei van de Nederlandse
bevolking kijkt, kun je die lijn niet
zomaar doortrekken tot in de
toekomst. Dat is heel naïef. Er
spelen nog zoveel factoren een rol in
die ontwikkeling. Ik denk dat het
chaos-denken nu al een heel sterk
effect heeft gehad op de wetenschap
in zijn algemeenheid. Hetheeftnu
al de manier waarop
wetenschappers denken over
systemen veranderd. En er is geen
weg meer terug".
V rompen in de beeldende
kunst, bouwkunst, literatuur,
theater, muziek, dans, film, pers
en omroepen moeten volgens de
Emancipatieraad door extra
maatregelen van de overheid
meer kansen krijgen.
Dit is de strekking van het nieuwe
advies Vrouw, Kunst en Media,
dat de Emancipatieraad heeft uit
gebracht op verzoek van minister
van Welzijn, Volksgezondheid en
Cultuur Brinkman. De positie van
vrouwen kan volgens het advies
orgaan van de regering onder
meer worden verbeterd door de
benoeming van meer vrouwen in
leidinggevende en besluitvormen
de functies.
Ook zouden de subsidies aan de
vrouwenorganisaties in de sector,
zoals bijvoorbeeld de Stichting
Vrouwen Beeldende Kunst en de
Stichting Vrouw en Media, moe
ten worden voortgezet. De Eman
cipatieraad pleit verder voor een
landelijk steunpunt voor de acti
viteiten van de vrouwenorganisa
ties.
Het advies Vrouw, Kunst en Me
dia betoogt dat nog geen sprake is
van gelijke posities ten opzichte
van mannen. De kansen van
vrouwen zijn niet geringer als ge
volg van formele belemmeringen,
wél als gevolg van praktische hin
dernissen. Het is voor vrouwen in
de kunsten en media, net als in an
dere beroepsgroepen, nog altijd
zeer moeizaam om betaalde ar
beid te combineren met huishou
ding en de zorg voor kinderen.
V.S. Naipaul: Het raadsel van de
aankomst (De Arbeiderspers,
ƒ49,50). Nieuwe roman van Nai
paul, zijn eerste sinds acht jaar,
uit het Engels vertaald door C. A.
G. van den Broek. Het boek be
schrijft het zoeken naar de na
tuurlijke orde en het besef dat elk
verleden telkens weer ongedaan
wordt gemaakt door het heden.
Valentin Raspoetin: Natasja (De
Arbeiderspers, 38,50). Verhalen
bundel van een van de meest
vooraanstaande schrijvers van de
Sovjetunie van dit moment. De
tien verhalen, vertaald door Arie
van der Ent en Jan Timmers, zijn
geschreven in de periode 1965-
1982.
John Hawkes: De bloedsinaasap-
pels (Goossens/Kritak). Na Twee
de huid en De uil een nieuwe ro
man van John Hawkes over een
problematische vierhoeksverhou
ding.
Andrej Platonov: Tsjevengoer
(Meulenhoff, 44,50, geb. 69,50).
Lourens Reedijk vertaalde de gro
te '415 pag.) roman Tsjevengoer
van de Russische schrijver Plato
nov (1899-1951), een bizarre satire
waarin de schrijver laat zien hoe
het communisme in Rusland
wordt opgelegd. Eerder verscheen
bij Meulenhoff Platonovs verha
lenbundel In deze prachtige,
grimmige wereld.
Maya Angelou: Dans om het be
staan en Ik weet waarom gekooi
de vogels zingen (De Geus,
29,50). Twee autobiografische
romans, de eerste uit een reeks
van vijf, van de in 1928 geboren
Amerikaanse schrijfster Maya
Angelou. De boeken beschrijven
het leven van de auteur als ser
veerster, zangeres, prostituée, ac
trice en danseres. De vertaling is
van Kathleen Rutten.
Eduardo Mendoza: De stad der
wonderen (De Woelrat, ƒ39,90).
Een halve eeuw geschiedenis van
een woelige Spaanse stad (Barce
lona) bevolkt door dagloners, zi
geuners, gangsters en politici ln
de periode 1888-1929.
Julian Barnes: Voor ze me kende
(De Arbeiderspers, ƒ29,50). Else
Hoog vertaalde de nieuwe roman
van Barnes Voor ze me kende uit
het Engels. Het boek vertelt het
drama rond een rustige historicus
die aan achtervolgingswaanzin
lijdt.
Anita Desai: De Behoeder (De Ar
beiderspers, 39,50). Roman over
een saaie docent aan een universi
teit in India die in contact komt
met een beroemde dichter. De
vertaling is van Lucas Ligtenberg.
Peter Handke: De herhaling (De
Arbeiderspers, 39,50). Nieuwe
roman van Handke over de zoek
tocht van een man naar zijn in de
oorlog verdwenen oudere broer.
De herhaling werd uit het Duits
vertaald door Hans Hom.
Ralph Ellison: De onzichtbare
man (De Arbeiderspers, 59,50).
Ko Kooman vertaalde de debuu
troman van Ellison uit 1952 uit
het Engels. De onzichtbare man,
in Amerika meermalen bekroond
met yteraire prijzen, beschrijft
het leven van een Amerikaanse
neger.
Robertson Davies: De Manticor
(Contact, 39,90). De Manticor is
het tweede deel van Davies' be
kendste werk, de Depthford trilo
gie. Het eerste deel, Het vijfde
plan, verscheen vorig jaar. In De
Manticor komt de hoofdpersoon
in een ernstige psychische crisis
terecht na de (zelftmoord van zijn
vader.
Valentin Raspoetin foto peter honhoff
