DE ONSTUITBARE VERERING VAN
VAN SPEYK
de lucht in gevlogen,
de hemel in geprezen
I
I3CIEKIEN
WIE IE K
PIONIER ERIK DE VRIES
TELEURGESTELD
PZC/ week-uit
23
sheld
de lucht in
verering
voorbeeld
huub klompenhouwer
zonde
toekomst
bert mol
IRDAG 19 MAART 1988
wore
i'ii
|o
tv
au liever de lucht in." De
woorden zijn legendarisch.
Irden toegeschreven aan Jan
I Josephus van Speyk, de
lerdamse weesjongen, die op
jige leeftijd zijn kanonneerboot
fcn brandende sigaar onder de
an Antwerpen de lucht in liet
(n. Ren heldendaad? Het zal
altijd is het bij de
klijke Marine gebruikelijk om
,ens een schip naar deze
sterdammer te vernoemen. En in
SRog kocht het Amsterdams
isch Museum een stukje
ok dat aan Van Speyk wordt
ichreven. In het
vaartmuseum is zelfs een stuk
es i e vinden op sterk water dat
nftm wordt toegedicht. Egmond
Heen vuurtoren naar hem
Remd. Talloze schilderijen zijn
Siaakt. Penningen uitgegeven,
■nes vernoemd.
Rgische gezien stelde die
lidaad van de jonge Van Speyk
Joor. De enige winst was de
Reling van het moreel in de
lelijke Nederlanden. Sandra de
(conservator van het Stedelijk
Sim in Alkmaar, deed een
ï.tj (zoek naar die vele
(uitingen over Van Speyk. ,De
Jn gevlogen, de hemel in
"W, is de titel van het boek dat
Enschede Zonen
Kiijnt. Tegelij k gaat er dinsdag
(Amsterdams Historisch
(im een diapresentatie van start
li beeld geeft van het leven en de
(ng van Van Speyk.
naar Algiers. Van Speyk baalt en wil
het leven op zee voor gezien houden.
Terug in Amsterdam gaat hij weer bij
de kleermaker werken. Maar in
december 1821 meldt hij zich toch
weer aan bij de marine. Als vierde
stuurman. Op het fregatschip De
Dageraad maakt hij vrij snel carrière
tot luitenant ter zee tweede klasse.
Zijn eerste kanonneerboot als
bevelhebber krijgt hij in 1826, als hij
naar Java moet om de eilanden Bank
en Billiton met hun tinmijnen te
beschermen. Twee jaar later worden
alle Nederlandse detachementen bij
de Marine teruggetrokken uit Indië.
Van Speyk, die inmiddels al benoemd
is tot buitengewoon luitenant ter zee
tweede klasse, keert naar
Amsterdam terug. Eenhalfjaar op
non aktief. En tenslotte vaart hij dan
met de kanonneerboot nr. 2 naar
Antwerpen. Daar moeten de in
opstand gekomen Belgen
eyk is vooral voor de
irdammers een nog steeds
lig gehouden volksheld,
renin Amsterdam in 1802 als
an een koopman in stokvis.
1st al vroeg zijn vader, twee
(jes en een zusje. Met zijn
ftr en een twee j aar oudere broer
ce& nt;rij in te wonen bij zijn
lei (noe
oeder. Als zijn moeder in 1812
itt- overlijden, wordt hij
(meld bij het Burgerweeshuis.
(t baantjes als
(lakersleerling en rechterhand
(n grutter, zoekt hij tenslotte
|luk bij de marine. Wordt
nkelijk afgewezen, omdat hij te
Driemaal is
Rsrecht. In 1820 wordt hij
(delijk als 18-jarige toegelaten.
21 februari 1820 gaat hij voor het
ft jerzee. Stuurmansleerling aan
van de Wassenaar. Een reis
gekalmeerd worden. Het werd de
laatste reis voor luitenant ter zee Van
Speyk.
Nog een stapje terug in de
geschiedenis. Na de val van
Napoleon werd in 1815 tijdens het
congres van Wenen de nieuwe
grenzen in Europa vastgesteld.
Nederland raakte de kaapkolonie
kwijt, maar kreeg er wel de
Zuidelijke Nederlanden en het
groothertogdom Luxemburg voor in
de plaats. De tegenstellingen tussen
de Zuidelijke Nederlanden en de
Noordelijke Nederlanden waren
groot. Het zuiden overwegend
katholiek, het noorden protestant.
Er was een taalprobleem en een
verschil in welvaart, om maar een
paar tegenstellingen te noemen. Dus
slaagde koning Willem I er maar niet
in om die eenheid in zijn rijk te
bewerkstelligen. Op 16 oktober 1930
maakt kroonprins Willem (II) bij
proclamatie bekend dat hij zich wel
aan het hoofd van de
afscheidingsbeweging wil plaatsen
en belooft de belgen als zelfstandig
volk te erkennen. Maar ja, in het
zuiden vertrouwden ze de
kroonprins niet en in het noorden
snapten ze hem niet, omdat zijn
vader inmiddels al doende is om zijn
troepen te mobiliseren.
In Antwerpen breekt op 27 oktober
een gewapende opstand uit. De
Noordnederlandse generaal Chassé
moet zich in de Citadel terugtrekken.
Een eskader kanonneerboten dat in
de haven voor anker ligt, krij gt het
ook zwaar te verduren. Zij voeren een
beschieting uit die later te boek zou
komen te staan als „het
bombardement van Antwerpen". De
operatie slaagt. Generaal Chassé, die
immers ingesloten was met zijn
manschappen in de Citadel, zorgt
ervoor dat enkele bevelvoerders van
de kanonneerboten de militaire
Willemsorde krij gen. Daar is ook Van
Speyk bij.
Het wordt winter en om de schepen
tegen het drijfïjs op de Schelde te
beschermen, worden de boten
stroomopwaarts afgemeerd. Op 5
februari 1931 is de rivier weer
bevaarbaar. Van Speyk zeilt op naar
zijn vaste post voor Oosterwiel
Austruweel op zijn Vlaams). Bij het
afmeren wordt zijn schip door een
onhandige manoeuvre gegrepen door
een windvlaag. Onbestuurbaar drijft
het naar lagerwal. Daar ligt Ford Sint
Laurentius. Arbeiders die bezig zijn
met het opknappen van het
afweergeschut stromen toe. Ze
worden gevolgd door gewapende
burgers en militairen.
Kapitein Gregoire en zijn mannen
van het vrijkorps De Gorter springen
aan boord van het schip. Ze proberen
te voorkomen dat er een sloep
gestreken wordt en het anker uitgaat.
Vanaf de wal wordt er geroepen dat
die verduivelde Hollandse driekleur
gestreken moet worden. De
driekleur, het „heiligdom van eiken
rechtschapen krijgsman". Als de
Vlamingen die vlag in bezit dreigen te
krijgen, vraagt Van Speyk aan zijn
scheepsjongen Hendrik Frederik
Wijier om een sigaar. Tegen kapitein
Gregoire zegt van Speyk dan, dat hij
zijn papieren zal halen. Hij gaat zijn
kajuit in en ziet zijn scheepsjongen.
Die moet maken dat hij wegkomt. De
knaapdie begrijpt wat er gebeuren
gaat, vliegt het dek op, waarschuwt
de bootsman en de loods en springt
overboord.
Vlak daarop vliegt de boot met een
gigantische klap de lucht in. Van
Speyk heeft voor alles willen
voorkomen dat zijn kanonneerboot
in handen van de Vlamingen zal
vallen. De brandende sigaar in het
kruit was zijn laatste daad.
De Vlaamse pers schildert de daad af
als onnozel. Gregoire en zijn mannen
zouden juist aan boord zijn gekomen
om Van Speyk te helpen. Maar voor
hen waren de appelen dan ook zuur.
Over de doden praat nu niemand
meer. Drie dagen van rouw neemt het
Nederlandse leger in acht. In tal van
dagorders wordt Van Speyk's
heldenmoed en onbevlekte trouw
aan koning en vaderland geroemd.
Binnen de kortste keren wordt in de
Nederlanden zijn naam genoemd in
het rijtje De Ruyter en Tromp. De
moreel van de Nederlandse troepen
wordt gigantisch opgeschroefd.
Helaas voor de Nederlanden, op
moreel alleen is geen oorlog te
winnen. Acht j aar later moet de
koning toch roemloos het hoofd
buigen voor een scheiding van Noord
en Zuid. België is dan toch weer zelf
standig.
In de Noordelijke Nederlanden komt
de daad van Van Speyk op het juiste
moment. Daar baalt men al langer
van wat genoemd wordt de
ondankbare Belgen, die zich als
verwende kinderen afkeren van de
vaderlijke Oranjevorst. Ratten
werden ze genoemd. Ratten, die zich
eerst dik en rond hadden gegeten aan
de Hollandse kaas en nu plotseling
ander voedsel willen. Die
opofferingsdaad van Van Speyk
kwam als een welkome
inspiratiebron. De nationale
rijmrage slaat weer toe. Nog geen zes
dagen na de ramp komt er van de
hand van Hendrik Kuyper Gzn al het
gedicht De Heldendood van Van
Speyk van de drukpers.
De kwaliteit van de gedichten is
dikwijls erbarmelijk, maar dat mag
de pret niet drukken. Het gaat
tenslotte om de herstellende
nationale trots. „Juich dat gij
Nederlander zij t.
Het blijft niet bij rijmerijen. Er
verschijnen tal van schilderijen en
andere kunstuitingen. Waarbij het
opvallend is met welk oog voor detail
die schilderijen gemaakt zijn. Veel
gevoel voor dramatiek en symboliek
ook. In haar boek ,De Lucht in
gevlogen, de hemel in geprezen' komt
de Alkmaarse conservator Sandra de
Vries tot de slotsom dat de beeldende
eretekens die aan de held gewijd zijn
zelden getuigen van een grote
artistieke visie. Laat staan dat ze
blijk geven van oorspronkelijkheid.
Een voorbeeld is de Noordelijke
vuurtoren van Egmond aan Zee, die
door enkele architektonische
ingrepen en toevoeging van een
aantal ornamenten wordt
omgedoopt in een nationaal Van
Speykmusuem. Een
neo-classicistisch gedenkteken dat
sterk doet denken aan de
overwinnaarszuilen van Marcus
Aurelius en Trajanus in Rome.
Van Speyk wordt het voorbeeld voor
de schooljeugd om toch vooral het
vijfde gebod na te leven. ,Eert uw
vader en uw moeder, opdat uw
dagen verlengd worden in het land
dat de heere God U geeft'. Want in de
biografieën werd Van Speyk
afgeschilderd als een godvruchtig
man, die deugdzaam door het leven
is gegaan. En, wees eerlijk, het feit
dat hij wees was, verhoogde
natuurlijk de dramatische kracht
van zijn korte leven.
Toch zijn er ook in die dagen al
stemmen die kritiek hebben op de
daad van Van Speyk. De medicus
Z.H. van Feen schrijft in 1833 een felle
aanklacht tegen Van Speyken al
diegenen die zijn 'zelfmoord' een
navolgenswaardige christendeugd
durven te noemen. Van Speyk had
zwaar gezondigd. Het recht in eigen
hand genomen, waardoor niet alleen
hijzelf om het leven kwam, maar ook
een aantal onschuldigen, van wie niet
bekend was of ze wel tot het
Christelijk geloof waren bekeerd,
zodat ze misschien voor eeuwig
verdoemd zouden blijven.
Maar het zal duidelijk zijn. De euforie
won het van de kritiek. Tot ver in de
19de eeuw werden er nog nieuwe
eerbewijzen gemaakt. Tot aangiet
eind van de vorige eeuw was er nog
een kinderprent in omloop, waarop
het leven van Van Speyk was
afgebeeld. En begin deze eeuw
verschenen er nog artikelen waarin
onderwijzers en leraren wordt
aangeraden,ter leering en
nagedachtenis" toch vooral met de
leerlingen het graf in de Nieuwe Kerk
en de gedenksteen in het Historisch
Museum te bezoeken.
Past Van Speyk anno 1988 nog in de
geschiedschrijving? Al was het
maar om duidelijk te maken waar de
Jan Carel Josephus van Speyk bij het
ontsteken van het kruitvat op 5 fe
bruari 1813. (Schilderij in het Amster
dams Historisch Museum
naam Van Speykkazerne of Van
Speykstraat vandaan komt. Maar de
voorbeeldfunctie voor de jeugd is
wel verdwenen. En nationalistische
trots wordt tegenwoordig maar al te
gretig onderuit gehaald. „Dan liever
de lucht in„ zullen echter tot in
lengte van dagen gevleugelde
woorden blijven.
„De lucht in gevlogen, de hemel in
geprezen, eerbewijzen voor Van Speyk,
door Sandra de Vries verschijnt volgende
week bij uitgeverij Joh. Enschede Zonen.
De prijs is f34,50.
Van dinsdag (22 maart) tot en met 15 mei
wordt er in het Amsterdams Historisch
Museum (het vroegere Burgerweeshuis)
in een diapresentatie aandacht besteed
aan het leven van de eerbewijzen aan Van
Speyk.
«1
...tv werd niet wat
ik ervan verwachtte
Sleutelen aan een uitzending in de beginjaren van de televisie. Vlnr: Fien de la Mar, Erik de Vries en Tony Schieffer-
fstandsbediening, teletekst,
stereo-tv, kleurentelevisie, 'flat
are', video-opnamen: het klinkt
'iddels allemaal zo vertrouwd in
Boren. Toch is het nog maar vier
H|'ennia geleden dat televisie in
P|derland aan een breed publiek
iwrd gepresenteerd. Op 18 maart
1(8, op de dag af veertig jaar gele-
ft. keken uitverkoren Brabanders
ft honderd gratis uitgezette Phi-
■s tv-toestellen naar het eerste
jondvullende programma van
JT, de Philips Experimentele Te-
Bisie.
ft uitzendingen waren voor een
ftot deel te danken aan Erik de
Wes, de nu 75-jarige 'peetvader' van
"^ederlandse televisie. Hij was er
ftij toen in '35 in het Eindhovense
iratorium van Philips het eerste
ftlti werd gemaakt. Als zenderbou-
ftr en magnetron-constructeur van
ftbedrijf had hij zichzelf geleerd te
Jy en en fotograferen.
Hjihps was het eerste bedrijf op het
liopese continent - in Engeland
ft men iets verder - dat televisie-
spleten kon produceren. Het was
elijk: om commerciële redenen
ï'est een grote markt voor de nieu-
H vinding warm gemaakt worden.
techniek werd geperfectioneerd,
en eind jaren dertig maakte Erik de
Vries demonstratiereizen door Ne
derland en Europa. „We kwamen in
Utrecht en Groningen, in Boekarest,
Boedapest, Zagreb, en we zouden
nog naar Ljubljana en zelfs Zuid-
Amerika gaan. Het was meer een de
monstratie van wat Philips kon, dan
televisiepropaganda. We zeiden: we
zijn ontzettend trots, we hebben iets
fantastisch gemaakt. En dan had ik
de grootste sterren van het toneel
voor de camera staan. In de pauze
richtte ik de camera's op het publiek
dat buiten stond te wachten. De
reacties waren waanzinnig. In de
Jaarbeurs in Utrecht, waar Corry
Vonk haar 'Het konijn is dood' via de
televisie lanceerde, zagen 40.000
mensen voor het eerst televisie."
„De ontmoeting met het medium
was belangrijk. De mensen gingen
met het idee naar huis dat ze iets fan
tastisch gezien hadden, maar dat ze
nog niet konden kopen. Het geld dat
ze konden spenderen gebruikten ze
nog voor de aanschaf van een nieu
we radio."
Aan de ene kant was het produkt
nog niet 'rijp' voor massale verkoop,
aan de andere kant zorgde de oorlog
voor een jarenlange uitstel van de
technische ontwikkelingen.
18 maart 1948 was het tenslotte
zover. Philips zette voor de uitzen
dingen honderd gratis televisies uit
(De Vries: „In eerste instantie na
tuurlijk bij de Philipsen zelf.") bij
kijkers die zich verplichtten te rap
porteren over de uitzendingen. „Je
had langzaam aan ook mensen, die
op basis van hun eigen kennis, ont-
vangertjes in elkaar gingen zetten.
We werden overal ontvangen, in
België en zelfs soms in Groningen.
De mast op de fabriek in Eindhoven
was niet zo hoog, maar als je zelf
ook hoog in een kerktoren ging zit
ten, lukte het wel."
„Het grote moment van die eerste
uitzending," herinnert De Vries zich,
„was aan het einde van het program
ma. Journalisten uit de Benelux
hadden zich in een kamer verzameld
en keken naar de televisie. Omroep-
ster Bep Schaefer nam de hoorn van
de telefoon, draaide een nummer, en
de telefoon tussen die journalisten
rinkelde. Geen van hen legde een
verband. Tenslotte nam iemand - zo
als afgesproken - de hoorn op en Bep
Schaeffer vroeg: 'En, hoe is de uit
zending de heren journalisten beval
len?' Plotseling ging toen de schok
Erik de Vries
foto peter senteur
door die mensen heen van 'dit is
geen filmvoorstelling, dit is echt'."
De eerste voetbalwedstrijd (PSV-
Eindhoven) kwam live op televisie,
toneel, cabaret en documentaires
waren veelvuldig op de buis te zien.
De enigszins terughoudende om
roepverenigingen richtten onder
druk van Philips ('dan gaan wij zelf
wel uitzendingen maken') gezamen
lijk de NTS op. Den Haag boog zich
over de zendaanvragen. In '51 na
men de omroepen het medium tele
visie over. De Vries: „Het ging lang
zaam. De vier omroepverenigingen
vulden nog maar twee avonden per
week televisie in plaats van drie,
want dat was gemakkelijker te ver
delen. De mensen gingen bij elkaar
kijken. Ik weet nog wel ten tijde van
'Pension Hommeles' dat ik, als ik
met met het openbaar vervoer te
rugging van de Irene-studio in Bus-
sum naar Amsterdam, de recensies
al in de tram hoorde van mensen die
juist terugkwamen van hun vrien
den, waar ze gekeken hadden."
Nu, veertig jaar later, staat in 98
procent van de Nederlandse huis
houdens een televisie. Een televi
sie, die vooral gericht is op het bren
gen van amusement. De Vries: „Ik
ben bereid te zeggen dat de televisie
me tegengevallen is, dat het niet ge
bracht heeft wat ik me er van voor
gesteld heb. Al die kwissen - ik kijk
er zelf niet naar, ik vind ze verkwis
tend - schijnen heel spannend te
zijn. Maar goed. Ik vind het alleen
zonde dat die mensen bestolen wor
den van al dat moois, dat op de an
dere netten wordt uitgezonden. Er
gebeuren prachtige dingen, elke
avond weer. Je moet er niet aan den
ken wat je allemaal mist. De kijkcij
fers hebben me vaak teleurgesteld.
Maar ja, hoeveel mensen nemen de
moeite om naar een schouwburg te
gaan?"
Zelf kijkt hij veel naar nieuwspro
gramma's en documentaires. „Ei
genlijk zou ik willen dat er één zen
der was - maar dit is dictatoriaal ge
dacht - waarop prachtige program
ma's te zien zijn. Programma's,
waarvan ik vind dat iedereen ze
moet zien. Slaat natuurlijk nergens
op. de gedachte alleen al is bij het
fascistische af. Maar ik heb ge
droomd van wat er zou gebeuren. Ik
heb erg geloofd in Eurovisie, en zelfs
in UNO-visie. IK noopte aat we met
de televisie de debatten van de Ver
enigde Naties direct konden volgen.
Het is er nog niet van gekomen. Niet
omdat ik het medium overschat,
maar omdat ik overschat wat de
mensen er mee willen doen."
De toekomst ligt voor De Vries vrij
duidelijk. Binnen de komende jaren
zullen grotere televisies worden ge
produceerd met een verfijnde lijnen-
structuur, die de scherpte van het
beeld bevordert. En ook driedimen
sionale televisie, waaraan hij vijf
jaar geleden meewerkte, komt er.
„Dat is echt fantastisch, maar het
eist veel. Je zult bijvoorbeeld een
aparte bril moeten hebben, maar je
bent er wel écht bij. Ik heb bij een
proefuitzending rook geblazen tus
sen de camera en een aantal acteurs.
De kijkers probeerden met hun han
den de rook weg te wuiven."
En wat gebeurt er verder in de toe
komst? Iedere omroep bijvoorbeeld
zijn eigen net? De Vries: „De hemel
beware me. Met al die andere kana
len erbij? Je hebt geen tijd om het te
bekijken."
