X
70 JAAR
NA DATO
russische
hoop en
verwachting
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
PAGINA 27
rekening
verstild
opgave
alexander
münninghoff
PZC
k
\NEEK
ZATERDAG 31 OKTOBER 1987
Hebt u gisteren naar de tv gekeken?
En hebt u gehoord wat ze allemaal
Stalin zeiden?" De Rus naast mij in de
van mijn flatgebouw is doorgaans niet
spraakzaam type, maar nu struikelt hij
ia over zijn woorden. Het was dan ook
tniks, wat de staatstelevisie de vorige
ind aan het kijkerspubliek had laten
In een documentaire over raketten en
«bommen, 'Risico' geheten, toonde
o.a. de bekende beelden van mensen
in 1953 in huilen uitbarstten toen zij het
uws van Stalins dood vernamen. „De
nsen huilen, maar ze kenden de
arheid omtrent Stalin niet", zei de
nmentaarstem droogjes,
awelijks was men in de huiskamers van
erbijstering bekomen, of daar kwam,
ir het eerst na zijn altijd verzwegen dood
>r een Stalinistisch vuurpeloton in 1937,
arschalk Toechatsjevski in beeld. En na
n beroemde geleerden als Toepole v en
roljov, van wie de commentator vertelde
ze hun militaire raketonderzoeken
tendeels in de gevangenissen van Stalin
lden moeten verrichten, wat voor zeer
kijkers een geweldige schok moet zijn
eest.
alsof dat nog niet genoeg was, liet men
bekende filmpje van de terugkeer van
imonaut Joeri Gagarin dit keer wel de
spronkelijke minuut langer doorlopen,
latje nu kon zien dat hij aan het eind van
oper door een geëmotioneerde Nikita
oesjtsjov werd omhelsd. Diens
akteristieke boerenkop was de laatste 23
ral evenmin op de Sovjet-buis
ignaleerd. Een vriend van mij vertelde,
ze na afloop van de documentaire bij
in de huiskamer spontaan hadden
pplaudisseerd.
is duidelijk, dat zo'n voor
jet-begrippen uiterst spectaculaire film
t zonder bedoeling wordt uitgezonden,
nstaande maandagochtend om tien uur
atselijke tijd zal partijleider Michail
rbatsjov in het Kremlin voor een gehoor
zo'n 6000 genodigden, waaronder 900
tenlandse gedelegeerden, een
levoering houden ter herdenking van het
dat de oktober-revolutie 70 jaar geleden
;on.
rbatsjov zelfheeft verklaard, dat hij in
vakantie aan zijn tekst heeft gewerkt en
er 'het een en ander aan nieuws' in zou
;en. Met andere woorden: het inmiddels
rende verhaal over de perestrojka en de
snost zal niet voor de zoveelste keer
rden afgedraaid.
ids vorige week woensdag, toen het
ntraal Comité van de communistische
rtij van de Sovjet-Unie onaangekondigd
ihele dag plenair bijeenkwam, zijn de
uchten hier in Moskou tot een praktisch
tstaand feit verheven: op dat plenum zou
irbatsjov zijn tekst hebben uitgeprobeerd
zou hij, op enkele marginale correcties na,
tgroene licht hebben gekregen om a.s.
landag die tekst wereldkundig te maken.
n
tl
ze
gemeen gaat men er van uit, dat
rbatsjov definitief gaat afrekenen met
alin en het Stalinisme en wel zodanig, dat
mand het ooit meer in zijn hoofd zal
len om met nostalgische praatjes over
jeger aan te komen. De tv-documentaire
afgelopen maandag lijkt een voorbode
deze historische afrekening te zijn.
elk geval zullen we het spektakelstuk
eet kunnen meemaken, want waar
roesjtsjov in 1956 zijn befaamde
Stalinrede (waarin overigens nog heel
it van de dictator overeind bleef) in het
heim op een partijcongres hield, gooit
irbatsjov in naam van de glasnost de
men open en spreekt hij direct op de tv.
el verfrissend, en dat geldt ook voor een
der onderdeel van de komende
rdenkingsweek: op woensdag en
nderdag zullen de gedelegeerden
'ormeel en zonder dat er agenda is gezet
)gen discussiëren over alles wat hun
langrijk toeschijnt. Ook dat is in de
vjet-partij geschiedenis nog nooit
rtoond.
'or de geïmporteerde buitenlander is al
opwinding over het verleden misschien
1 begrijpelijk, maar zeker niet geheel
/oelbaar. Terwijl wij in het westen vooral
aandacht richten op het boek over de
restrojka en de vrede dat Gorbatsjov naar
zegt persoonlijk heeft geschreven en
t morgen in Moskou aan de pers zal
irden uitgereikt, halen de Russen daar
n schouders over op. „Je denkt toch zeker
t dat hij over de perestrojka en de
twapening nog iets nieuws kan zeggen?",
formeerde een kennis. „Voor ons zijn die
nde vlekken in de geschiedenis veel
langrijken Praktisch iedereen heeft direct
indirect wel met het Stalinisme te maken
had. Als daar nu geen duidelijke taal over
>rdt gesproken, blijven we met dat
rgiftigde verleden vol onduidelijkheden
ten. En hoe kun je dan ooit van de mensen
rlangen, dat zijalsof er niets gebeurd is,
1 enthousiasme mee gaan doen met de
rvormingen? Psychologisch is een
ondige afbraak van Stalin een voorwaarde
ior het nieuwe elan, dat Gorbatsjov van de
ensen vraagt. We moeten heel zeker weten
it het spook van de dictatuur verdreven is.
ant als er nog een kiertje openblijft kan het
rugkomen".
eze redenering valt in gesprekken met
assen in alle toonaarden te beluisteren,
met name in kringen van de
telligentsia waar men sterk op de hand
in Gorbatsjov en zijn nieuwe ideeën is,
aar vreest dat hij, als hij niet tot een
Soureuze veroordeling van Stalin
'ergaat, uiteindelijk ook met zijn
r vormingspoli tiek het schip in zal gaan.
la maar na", zegt Sergejeen jonge
genieur, „wathebben de twee jaar
irestrojka tot nu toe gebracht. De mensen
ogen niet meer drinken, wat ze knap
Stalin en Chroetsjov: de afrekening lijkt
dichtbij.
vervelend vinden. Ze moeten harder werken
en worden aangespoord om zelf initiatieven
te nemen- twee dingen die ze in de loop van
70 jaar communisme totaal verleerd zijn. De
bureaucratie is een afschuifsysteem waarbij
iedereen juist probeert het initiatief te
mijden en zo min mogelijk uit te voeren, zo
gaat het al generaties lang. En als klap op de
vuurpijl komt dan nog, dat met al die mooie
verhalen over perestrojka de lonen niet
wezenlijk verbeterd zijn, maar daarentegen
de prijzen wel omhoog gaan en het aanbod in
de winkels terugloopt. En dan is dat in
Moskou nog redelij k vergeleken bij wat er op
het platteland gebeurt. De mensen zijn dit
gaan inzien. De toespraken van Gorbatsjov
nemen in aantal en lengte toe, wat geen goed
teken is. De inhoud blijft dezelfde: er komt
een stralende toekomst, als... maar als de
mensen om zich heen kijken zien ze dezelfde
misère van altijd. Dus moet Gorbatsjov nu
een echte shocktherapie toepassen en dat
kan hij alleen maar als hij Stalin met wortel
en tak uitroeit. En dan mag hij wat mij
betreft ook Brezjnev in één keer mee afvoe
ren".
Over Brezjnev hoor je in deze
verwachtingsvolle dagen eigenlijk
nauwelijks iets. Iedereen is het er wel over
eens, dat onder hem de bureaucratie zich
heeft geformeerd tot de praktisch
ondoordringbare laag van 20 miljoen
ambtenaren die er een maand over doen om
een stempel te zetten en de rest van de tijd
hun potloden zitten te slijpen, ondertussen
er voor wakend dat de serene rust ten
burele niet door daadkrachtige individuen
wordt verstoord. Gorbatsjov, die net als
alle topfunctionarissen die verstikkende
sfeer van binnenuit kent omdat ook hij daar
zijn carrière is begonnen, verklaarde
onlangs op een bijeenkomst in Moermansk
de oorlog aan deze groep 'in hun verstilde
bureaus met tapijten en glanzende
parketten', zoals hij trefzeker sneerde.
Voor het eind van dit jaar, zo kondigde hij
aan, zal er binnen de partij de balans worden
opgemaakt wie metterdaad mee wil doen
met de hervormingen. „Wie dan nog blijft
toekijken kan vertrekken", liet de
dynamische leider grimmig weten. Die
strijd, zo is de indruk, moet hij wel
behoedzaam voeren. Een al te forse
deconfiture van Brezjnev zou zoveel nog
betrekkelijk jonge bureaucraten uit die tijd
in de verdachtenbank brengen, dat ook de
huidige weifelaars onder hen de stekels
zouden gaan opzetten en zich vol bitterheid
zouden gaan ingraven, wat in het op tempo
brengen van de hervormingen
contraproduktief zou uitpakken. Vandaar
dat Brezjnev hoogstwaarschijnlijk hier en
daar een milde oorveeg zal krijgen a.s.
maandag, maar niet meer dan dat.
Gorbatsjov, het nieuwe gezicht.
Ondertussen vraag je je als buitenstaander,
samen met zeer veel Russen overigens, wel
af waar Gorbatsjov de overtuiging
vandaan haalt dat het communisme als
filosofie en maatschappijvorm als zodanig
toch in haar meest pure vorm het potentieel
in huis heeft om miljoenen mensen van een
in materieel opzicht goed bestaan te
voorzien. Als je om je heen kijkt zie je dat de
firma USSR na 70 jaar- minder dan een
oogwenk in de geschiedenis - krakend en
piepend tot stilstand is gekomen. Het is
eigenlijk exact hetzelfde beeld dat ik
geregeld in werkelijkheid in de straten van
deze sombere wereldstad tegenkom: een
autobus die het heeft begeven en de
inzittenden wachten gelaten af of de
chauffeur er in zal slagen het overjarige
mechanisme weer op gang te krijgen.
Weinig is er echt gelukt, als je in alle
eerlijkheid terugkijkt. Het is de grote
verdienste van deze tijd, dat het falen nu
ook eerlijk wordt toegegeven.
De gratis gezondheidszorg, waarmee zo vele
jaren geschermd wordt, is door de
Sovjet-pers ontmaskerd als een volstrekt
onvoldoende functionerende branche
waarin de patiënt, wil hij van een werkelijk
goede behandeling verzekerd zijn, beslist
extra geld op zak moet hebben. De
kindersterfte blijft intussen nog maar net
onder die van een ontwikkelingsland als
Thailand. Een groot deel van de woningen is
sterk verwaarloosd, nog afgezien van het feit
dat men hier onmogelijk klein behuisd is.
Nadat vorig jaar een heel gezin te pletter viel
omdat het balkon afbrak, durven vrienden
van mij in hun flat niet meer te zonnen. Er
wonen nog steeds mensen in 'komoenalki',
volgepropte barakken met een gezamenlijke
keuken en een hoop onderlinge onmin. Er is
momenteel geen tandpasta te krijgen in
Moskou, evenmin als kinderkleding en
-schoenen.
De lijst van de 'defitsitnyje'-produkten zou
eindeloos kunnen worden uitgebreid.
Mensen staan in lusteloze rijen, en echt niet
omdat ze het leuk vinden - ze haten het als
de pest, vinden het vernederend, klagen
steen en been.
Ondanks de anti-alcoholcampagne staan er
's avonds weer steeds meer volgegoten
kameraden het verkeer te regelen - de pers
blijft melding maken van mensen die zich
letterlijk dood gezopen hebben aan de
'samogon', de zelfgestookte rotzooi waarvan
iedereen een 'geheim' recept heeft. Enquêtes
- een nieuwlichterij in het kader van de
glasnost-wijzen uit, dat op de fabrieken het
management nog wel enigszins in de
perestrojka gelooft, maar dat op de
werkvloer de overtuiging grotendeels
ontbreekt. Iedereen ziet immers dat er niks
verandert.
Ik was erbij hoe in een 'supermarkt' (bij ons
zou die ruimte voor openbare
dienstverlening zijn afgekeurd wegens
ontoelaatbare smerigheid) de mensen twee
uur in de rij stonden voor vlees. Tenslotte
ging er een luik open en begon een vrouw,
intussen doorpratend met een collega naast
haar, grote hompen in een soort trog te
gooien. Ogenblikkelijk ontstonden er ruzies,
scheldpartijen, handgemeen. Er drongen
mensen voor op een manier die bij ons niet
getolereerd zou worden, het was een
werkelijk gevecht. Een relatie tussen klant
en verkoper bestond er niet - op vragen van
het publiek werd aan gene zij de van de trog
niet gereageerd en tenslotte ging het luik
met een klap weer dicht.
Dat is de heersende werkelijkheid in de
Sovjet-Unie. De mensen hier houden in het
dagelijks verkeer niet van elkaar, staan
elkaar in de weg, men is grof,
ongeïnteresseerd, snauwerig. De laatste
keer dat er van saamhorigheidsgevoel
sprake was, was in de Tweede Wereldoorlog
- de oudere generatie kan daar met een
ondefinieerbaar soort weemoed, dwars door
alle ellende heen, over spreken.
En nu komt daar opeens Michail
Gorbatsjov. Behalve dat hij streeft naar een
atoomwapenvri je wereld vóór het jaar 2000
(dat is hier onder de gewone mensen echt
niet de eerste zorg, niemand spreekt Engels,
laatstaan dat ze een Amerikaan hebben
gezien - het vijandbeeld is volstrekt
kunstmatig) zegt hij ook dingen als 'elk
Sovjet-gezin zal vóór het jaar 2000 een eigen
huis hebben'. Ik sprak onlangs met een
ambtenaar van de propaganda-afdeling
van Moskou, en die noemde dat een
'kolossale' opgave - zijn
gelaatsuitdrukking wees er op, dat hij dit
doel niet haalbaar achtte. Zo zijn er wel
meer richtlijnen die op subtop-niveau
misschien al als onverwezenlijkbaar
worden beschouwd.
Meer dan 1500 ondernemingen in de USSR
worden momenteel gecontroleerd door de
'gosprijomka', een controleploeg, die aan
het eind van de produktielijn het
afgeleverde produkt op zijn kwaliteit
controleert. Deugt het niet, dan koopt de
staat (nog steeds de enige afnemer) de partij
niet op en omdat de meeste van die
bedrijven sinds begin dit jaar officieel
zelfstandig zijn, gaat dat dan ten koste van
de inkomsten en dus van de premies voor de
arbeiders. In principe een goed idee, maar
het heeft wel tot stakingen geleid, omdt de
brigades elkaar onderling laksheid
verweten, in loon achteruit gingen en er
intussen niet uit konden komen, wie nou de
schuld van de wanprestatie kon worden
aangerekend.
Ook op het gebied van de individuele
werkzaamheid, het particuliere initiatief dat
sinds 1 mei van dit jaar per wet is toegestaan
in een flink aantal sectoren, is de realisatie
van de perestrojka-gedachte ver te zoeken.
Er zijn pas een kwart miljoen Sovjet-burgers
die zich hebben aangemeld als kleine
ondernemer. De rest kijkt de kat uit de
boom. En niet ten onrechtehet regent
aangiftes bij de politie, dat die en die burger
voor eigen baat zijn zelf-gekweekte tomaten
verkoopt en zich dus over de ruggen van de
eerlijke arbeiders wil verrijken- en niet
zelden gaat de politie daar op in. Dit is een
land waarin men er, bij gebrek aan beter
perspectief, de voorkeur aan geeft allemaal
even gebrekkig te leven en er dus voor
waakt, dat de ander het niet beter krijgt. Die
fundamenteel negatieve houding (in het
Westen streven wij immers na het beter dan
de anderte krijgen, indien mogelijk) is alom
verspreid en staat de perestrojka duchtig in
de weg.
Daar staat een heilig geloof van Michail
Gorbatsjov en zijn geestverwanten
(niemand weet hoeveel het er precies zijn)
tegenover. Zijn studiegenoot op de
rechtenfaculteit aan de
Lomonosov-uni versiteit in Moskou, de
latere Tsjechische minister Zdenek
Mlynar, herinnerde zich dat van al zijn
mede-studenten alleen Gorbatsjov oprecht
in de leer van Marx en Lenin geloofde. En
Mlynar zelf natuurlijk, de domme
buitenlander, zoals hij zelf zegt.
Nu horen we Gorbatsjovs toespraken,
waarin hij het steevast heeft over de 'enorme
potentiëlen' van het socialisme, die door
allerlei oorzaken nooit volledig zijn benut.
Als het aan hem ligt zal dat nu wel gebeuren.
Het ligt niet aan het systeem, zegt hij
Allerlei Sovjet-historici - ze zijn dezer dagen
veel aan het woord - vallen hem bij en
verklaren de niet te ontkennen achterstand
van de Sovjet-Unie (behalve op militair
gebied natuurlijk) uit de interventie ten tijde
van de burgeroorlog, uit de vijandige
houding in het algemeen van de
kapitalistische wereld, uit de schade van679
miljard roebel en 22 miljoen mensenlevens
die het land in de Tweede Wereldoorlog heeft
geleden. „Die cijfers zijn voor ons veel
belangrijker dan voor u", beet de historicus
prof. Poljakov vorige week het buitenlandse
perskorps toe.
Misschien heeft hij gelijk. Misschien past het
ons westerlingen niet om dit dramatische
Derde Wereld-land met een militair
waterhoofd op haar tekortkomingen te
wijzen. Maar we hebben hier te maken met
een leider die tot zaken wil komen, hoe
beklagenswaardig zijn achterland er ook
uitziet. Vanwege de raketten telt de
Sovjet-Unie nog steeds als nummer één mee,
en het is de diepste wens van de huidige
decision-makers in dit land, dat ook voor de
rest hun staat voor volwaardig zal worden
aangezien. De komende viering van de
70-jarige Oktoberrevolutie, met Lenin als
een soort God alom aanwezig op de
achtergrond, zal door de toespraak van
Gorbatsjov aan dit proces een
geloofwaardig begin moeten geven.
