NEELTJE JANS
|IhMï jfl- ■■HL
39
I Hoe Neeltje Jans aan haar naam
I is gekomen is onduidelijk. Moge-
I lijk is een inwoner van Schou-
I wen, een zekere Nele Jans, de
I naamgever. Een andere verkla-
I ring die aannemelijk lijkt, maar
I waarvoor evenmin bewijzen zijn
I te vinden, is dat de plaat is ge-
I noemd naar een schip dat erop is
I vastgelopen.
veranderingen
niveau
rJmr-
aankoersen op
iets groots
Met de vaststelling van het
tracé voor de dichte Oos-
I terscheldedam, begin 1969,
I werd de toekomst van Neeltje
I Jans ingeluid. De dam kwam
I ver in de monding van de Oos-
I terschelde te liggen om daar-
1 mee zoveel mogelijk dijken
I langs de zeearm in de veilige be-
I schutting van de kering te bren-
I gen. Werkeilanden werden ge-
I projecteerd op de platen om het
I stroompatroon zo min mogelijk
I te beïnvloeden. Drie van die ei-
I landen moesten er komen: op de
li Roggenplaat, op de oostelijke
I uitloper van de plaat Noord-
I land en op de Neeltje Jans-plaat.
I Drie werkeilanden waren nodig
I in verband met de methode die
I voor de sluiting van de Ooster-
I scheldedam was gekozen: be-
I tonblokken die in de drie
I stroomgeulen Hammen en
I Schaar van Roggenplaat en
I Roompotidebetrekkelijkondie-
I pe opening tussen Neeltje Jans
I' en Noordland werd met zand
I dichtgespoten) zouden worden
I gestort. In de eerste twee
I stroomgeulen zouden daarvoor
Ij uitsluitend kabelbanen worden
gebruikt. Voor de sluiting van de
Roompot waren ook schepen
voorzien om de betonblokken te
j dumpen. Voor een vlotte bela-
ding van de gondels waren blok-
kenstapelplaatsen nodig. Die
i werden op de Noordbevelandse
I en de Schouwse oever en op de
j werkeilanden geprojecteerd.
In 1970 begon de aanleg van het
werkeiland Neeltje Jans vol-
I gens een ontwerp dat vrijwel
niets weg heeft van het huidige
1 aanzien.
De uiteindelijke vormgeving is
j in belangrijke mate bepaald
'j door de ontwikkelingen vanaf de
1 oorspronkelijke opzet voor een
I geheel gesloten Oosterschelde-
1 dam tot aan de nu voltooide
I stormvloedkering. Hoewel de
1 opgespoten plaat aanvankelijk
j bedoeld was als een stuk water-
kering, heeft hij door de toevoe-
j ging van allerlei havens, bouw-
dokken en dergelijke meer het
uiterlijk van een kunstmatig ei-
land gekregen.
Geheel volgens de plannen voor
de dichte dam is in het voorjaar
I van 1973, nog juist voor de beslis-
sing om de werkzaamheden in
verband met de gewijzigde in-
zichten te temporiseren, de on
diepte tussen Neeltje Jans en
Noordland opgespoten: het
damvak Geul.
- Na de beslissing om de Ooster-
schelde niet volledig af te slui
ten, veranderde Neeltje Jans in
een rap tempo. „We waren
steeds bezig met aanpassingen
die precies aansloten bij de op
lossingen voor een doorlaatba
re dam die toen in studie wa
ren", zeggen G. Boot en M. Oose
van rijkswaterstaat die nauw
betrokken zijn geweest bij het
ontwerp en de uitvoering van
die aanpassingen.
Een serieuze mogelijkheid was
een caissondam. Boot en Oose
hebben zich uitgebreid bezigge
houden met de vraag waar die
caissons zouden kunnen worden
gebouwd. Er is naar de Schelp-
hoek bij het Schouwse Seroos-
kerke gekeken, maar al spoedig
werd duidelijk dat de bronbema
ling die zou moeten worden toe
gepast om de bouwputten vrij
van water te houden half Schou
wen zou droogzuigen. Daarom
viel de keus op Neeltje Jans.
Daar werden twee bouwputten
geprojecteerd. Oose: „Het is on
voorstelbaar wat we daar alle
maal aan hebben getekend".
Al dat tekenwerk resulteerde in
twee bouwputten, Schaar en
Roompot, achtereenvolgens 100
en 80 hectare groot. Terwijl de
aanleg daarvan in uitvoering
was, kwamen de leiders van het
Oosterscheldeproject tot de
slotsom dat een caissondam te
moeilijk zou worden. Het idee
van pijlers op putten kwam toen
op tafel en het leek erop alsof het
werk aan de bouwputten voor
niets was geweest. De put
Schaar werd nog wel voltooid,
maar de dijk die de bouwput
Roompot moest omsluiten bleef
open. Nadat de schetsen van een
dam bestaande uit op putten ge
bouwde pijlers ook in de prullen
mand waren verdwenen, kwam
de uiteindelijke pijlerdam in
zicht. Ook voor de bouw van die
pijlers is eerst aan Schelphoek
gedacht en zelfs aan een locatie
in de buurt van de Zeelandbrug.
Neeltje Jans bleek toch verre
weg te verkiezen als bouwplek.
De bouwput Schaar werd ver
deeld in vier compartimenten
zodat het mogelijk was de eerste
pijlers al te plaatsen om het mo
ment dat aan de laatste en aan
de dorpelbalken nog volop werd
gewerkt. De niet voltooide
bouwput Roompot kreeg de
functie van haven, waaraan de
filtermattenfabriek kwam te lig
gen en waar een groot deel van
de stenen voor de drempel van
de stormvloedkering is aange
voerd. „Het viel niet altijd mee
om je eigen werk steeds weer
over te moeten doen of aan te
passen aan de hand van de
nieuwste inzichten over de aan
leg van de kering", zeggen Boot
en Oose terugblikkend. „Je
kwam op maandagochtend wel
eens op het werk met de gedach
te: o jee, wat zullen ze nu weer
hebben bedacht in het weekein
de".
„Het woord pretpark wil ik ab
soluut niet horen", zegt de gede
puteerde voor recreatie en toe
risme heel resoluut. „Het moet
veel niveau hebben, heel veel
niveau". Gedeputeerde J. Ven-
tevogel is heilig overtuigd van
de mogelijkheden die Neeltje
Jans als publiekstrekker van de
eerste orde kan bieden. Hij heeft
er de afgelopen tijd meermalen
zijn politiek-bestuurlijke nek
voor uitgestoken. Voor hem zijn
de feiten duidelijk: in de mon
ding van de Oosterschelde kan
iets moois tot stand komen, dat
niet alleen de toeristen vreugde
biedt, maar ook veel werkgele
genheid oplevert voor Zeeu
wen.
De ontwikkeling van Neeltje
Jans: het speelt al een aantal ja
ren en het zal nog menigmaal de
gemoederen verhitten. Echt van
de grond is er nog niets geko
men. Of het zou het voorlich
tingscentrum over de Deltawer
ken moeten zijn, waarvoor rijks
waterstaat, het nationaal bu
reau voor toerisme en de ver
voermaatschappij Zuid-West-
Nederland de handen ineen heb
ben geslagen. Ventevogel be
schouwt dat - hoe goed bedoeld
ook - niet als een grote publiek
strekker van niveau. In zijn visie
is dat centrum op de bovenste
verdieping van het bedienings
gebouw Topshuis, hooguit een
deel van het toekomstig geheel
en dan zeker niet het meest aan
dacht trekkende. In het kader
van de inspraak over de inrich
ting van de werkeilanden in de
Oosterschelde (Neeltje Jans,
Noordlan, Roggenplaat! zijn en
kele tientallen ideeën aange
reikt, maar ook die vermochten
de gedeputeerde niet uit zijn ze
tel doen opveren. De plannen
ademden eerder een spruitjes
lucht uit dat niveau.
Ventevogel heeft zijn hoop
voorshands geheel gevestigd op
Louis van Gasteren, die voor de
nadure uitwerking van zijn 'gou
den idee' voor Neeltje Jans
wordt bijgestaan door creatieve
en zakelijke deskundigen. Van
Gasteren heeft het plan gelan
ceerd om op Neeltje Jans drie
enorme koepels te bouwen.
Daaronder kunnen zeer verschil
lende activiteiten ontwikkeld
worden. Zo zijn er gedachten
over een nationaal waterbouw
kundig museum en een perma
nente expositie over wat Neder
land presenteert op het gebied
van de waterbouw. Onder één
van de koepels kan ruimte wor
den gereserveerd voor vertier.
Van Gasteren wil de natuurwe
tenschappelijke waarden die
zich op Neeltje Jans kunnen ont
wikkelen en de mogelijkheden
die het Damvak Geul biedt voor
de strandrecreatie respecteren.
Vandaar dat hij zijn koepels ge
concentreerd bij het bouwdok
Schaar wil situeren. De overge
bleven pijler in het dok moet -
dat is voor Van Gasteren een uit
gemaakte zaak - worden droog-
gezet en aangekleed met funde-
ringsmatten, drempelbestortin-
gen, delen van de verkeerskoker,
dorpelbalk, schuif en bovenbalk,
zodat de bezoekers van het ei
land kunnen zien hoe de storm
vloedkering is opgebouwd en er
varen hoe kolossaal de nu vrij
wel geheel onder water verdwe
nen pijers zijn. Om.het kunstma
tige karakter van het eiland te
onderstrepen is een van de on
derdelen van zijn plan de ver
vaardiging van een aantal reus
achtige bouten en moeren uit be
ton die de indruk moeten wek
ken alsof Neeltje Jans daarmee
aan de bodem van de zeearm is
vastgezet. Het plan van Louis
van Gasteren - die eerder onder
meer een project rond Normaal
Amsterdams Peil opzette -
kreeg voorshands de voorkeur
boven het Zee-Tech-Center dat
door Amerikaanse combinatie
Harrison Price/Barry Howard
was verzonnen.
Provinciale staten hebben geld
beschikbaar gesteld voor het
maken van een uitgewerkt
schetsplan en een haalbaar
heidsonderzoek (enkele andere
instanties deden ook een duit in
het zakje, om aan een totaalbe
drag van ongeveer één miljoen
gulden te komen). Bij de inge
bruikname van de stormvloed-
keryng hadden belangstellen
den al kennis moeten kunnen
nemen van de mogelijkheden
die Van Gasteren cs zien. Edoch,
er is vertraging ontstaan.
Ventevogel: „We mikken op eind
1986 voor het uitgewerkte idee
en de globale kosten-baten ana
lyse. Het uitwerken van een plan
zal dan in 1987 zijn beslag moe
ten krijgen, vooropgesteld datje
voor 80 tot 90 procent duidelijk
heid hebt over de realisatie". De
gedeputeerde wil omstreeks de
vierde oktober wel een voor
proefje presenteren, nog zonder
financiële onderbouwing en een
marktverkenning. Hij onder
streept dat het hoe dan ook een
zaak van lange adem is. „De ont
wikkeling van Neeltje Jans
duurt nog zeker 3 tot 5 jaar.
Daarna pas kunnen de eerste
toeristen komen".
Ventevogel is zich er terdege van
bewust dat alle ogen van de Ne
derlandse toeristen-industrie
gericht zijn op Neeltje Jans. Hij
wijst erop dat echt grootschalige
recreatieprojecten in Nederland
tot nu toe zijn mislukt, dat wil
zeggen door gebrek aan financie
ringsmiddelen zijn blijven ste
ken in de planfase (zoals bijvoor
beeld Water Wonderland).
Het is vooral de politicus Vente
vogel (er zijn per slot van reke
ning in 1987 statenverkiezingen
en hij wil nog wel een nieuwe
ronde mee) die alvast enig voor
behoud inbouwt, voor het geval
de grootste plannen van inter
nationale allure niet kunnen
doorgaan.
„Het is niet uitgesloten dat ik zal
zeggen: een grootschalig project
is toch niet haalbaar, laten we
iets doen op bescheidener
schaal. Dat is doodgewoon ge
zond verstand, geen prestigever
lies. Ik vind wel dat je in eerste
aanleg zo hoog mogelijk moet
mikken en pas als blijkt dat het
niet kan, een stapje terug doen.
Het is ook helemaal niet uitge
sloten datje werkt met fasering.
Wel een totaalplan, maar dat vul
je niet ineens in". De gedepu
teerde tekent aan dat het gebied
Neeltje Jans op zich geen pro
bleem is. Er is genoeg ruimte en
aan verbetering van de toelei-
dende wegen wordt gewerkt. Ge
let op de bewuste keus voor een
kleinschalige wegenstructuur in
Zeeland, voorziet Ventevogel
wel strubbelingen. „Als je op
topdagen veel mensen krijgt,
dan zullen er waarschijnlijk
10.000 naar het strand willen,
10.000 naar het project - hoop ik -
en ook nog eens 10.000 die over
de stormvloedkering van Zierik-
zee naar Middelburg willen. Dan
kan het wel eens verschrikkelijk
druk worden".
De haalbaarheid in de markt is
naar de mening van Ventevogel
het allerbelangrijkste onder
deel van de eerste fase. „Het
draait om de inschatting van de
aantrekkelijkheid van wat je te
bieden hebt. Als je twee wande
lende muizen Iaat zien, dan ko
men er tien mensen kijken. Laat
je die muizen ook nog dansen,
dan komen er honderd. Het gaat
erom: wat is de attractiewaarde
en welke doelgroepen kun je
trekken. Wij mikken op een zo
breed mogelijke markt". De ge
deputeerde windt er geen doek
jes om: de optelsom gaat al heel
gauw in de richting van honder
den miljoenen guldens. „Hoe
groter de investering, hoe gro
ter het risico voor de investeer
ders. Daar moeten we een even
wicht in zien te zoeken".
ben jansen en
rinus antonisse
De Amsterdamse kunstenaar, filmmaker en ideeën-
man Louis van Gasteren heeft de plaats zorgvuldig
bepaald: 51°-37'-48" noorderbreedte en 03°-42°-12"
oosterlengte. En als het aan hem ligt moeten vijf ko
lossale betonnen moeren en bouten ervoor zorgen
dat het er blijft liggen ook. Neeltje Jans, een kunst
matig eiland in de monding van de Oosterschelde.
Bouwplaats voor een aantal wezenlijke onderdelen
van de pijlerdam, schakel in de stormvloedkering en
in de toekomst wellicht het terrein waar de grootste
recreatieve en toeristische trekpleister van Neder
land zal verrijzen. In nog geen twintig jaartijd is Neel
tje Jans ontwikkeld van een zandplaat met een naam
waarvan de herkomst duister is tot een eiland met
grote mogelijkheden. Mogelijkheden, die alleen door
de investeringsdurf van bedrijfsleven en overheid lij
ken te worden begrensd.
vmjTsrm.
Bf L
idi
Louis van Gasteren
foto peter senteur
PZC
WOENSDAG
17 SEPTEMBER
fotografie: wim riemens
het jaar 1982
Bezuiniging. De koorts slaat nu van de Oosterscheldewerken over
naar het peerwezen dat we hier binnenkort 'het Leedwezen' gaan noe
men. Twee miljoen snoeien. Dat betekent dat aanpassingen die de veer-
pleinen geschikt moeten maken voor de vaart met dubbeldekkers, niet
worden uitgevoerd. Vorig jaar zijn op Vlissingen-Breskens en Kruinin-
gen-Perkpolder samen 8.661.636 betalende passagiers overgezet. Euro
cheques worden geaccepteerd.
De Deltawerken trekken wereldwijde belangstellingZo af en toe
schuift er een auto met de standaard van het hoog gezag in top, door de
dreven. Men zegt dat de Russen véél belangstelling hebben in verband
met hun problemen in het waterige Leningrad. Vlij onze Schelde, zij hun
Newa.
De interesse van velen maakt voorlichting noodzakelijk. Wie iets
maakt, moet het tenslotte ook nog eens verkopen. Men denkt nu aan
een voorlichtingscentrum in het bedieningsgebouw op de stormvloed
kering. Daar verwacht men honderdduizenden bezoekers per jaar.
Intussen gaat men ook de boer op. In het Institut Néérlandais in Parijs,
de triomphhal van Sadi de Gorter, wordt een mini-congres gehouden
waarop de Oosterschelde ten voorbeeld wordt gesteld aan honderd
Franse milieudeskundigen. Die zou ik wel eens bij elkaar willen zien.
Voor andere milieuzaken moet men blijkbaar ook buiten de provincie
zijn. Zo is in Amsterdam de Stichting tot Behoud van het Verdronken
Land van Saeftinge opgericht. Schaapje schaapje, witte wol. Het is alle
moeite waard, zo'n prachtig gebied. Sta je er midden in, dan zie je de
tankers naar Antwerpen varen. Daar moet 'veel gebeuren.
Er komt een derde dubbeldeks veerboot. In 1985 moet de bak varen op
Vlissingen-BreskensEr wordt gepleit voor bouw bij De Schelde, hoe
wel niet in kanonnen is voorzien. Er wordt gerekend met een bedrag
van rond 45 miljoen. De prinsessebootjes blijven varen.
De kamer blaast als een kwaaie kat over de kosten van de Deltawer
ken. De zaakjes lopen uit de hand. Huïb Eversdijk heeft op de lezenaar
getikt en wil de algemene rekenkamer naar de cijfers laten kijken.
De combinatie storm-springtij heeft een stukje terugverdiend: hon
derdvijftig meter gat in de nieuwe Markiezaatskade en - zowaar - een
noodplan...
Kleine oorlog in de Lage Landen. De gemeenten Westerschouwen, Wis-
senkerke en Veere betwisten het grondgebied van Neeltje Jans, werkei
land in de branding. Wat is belangrijker? De zeemijlen, de hulpbrug, de
faciliteiten, de vierkante meters of de muntjes?
Podium of schavot? De Stichting Cultuurspreiding Zeeland verdwijnt
van het toneel najaren gewerkt te hebben aan een verbreding van het
culturele aanbod. Het bureau Uit in Zeeland houdt een beperkte func
tie. Een aantal gemeenten wil de programmering overnemen. Hoe zal
dat uitpakken? Het is zeer de vraag of men -als alle snippers in de hoed
zijn geroerd - nog met een herkenbaar plaatje kan werken. Er komt
een 'kulturele salon' ter bevordering van de contacten tussen functio
narissen en ambtenaren in het circuit'. Schiet de cultuur daar iets mee
op?
Het gaat niet goed - dat is: bedenkelijk slecht - bij De Schelde in Vlis-
singen. Sinds het bedrijffungeert als lieve dochter van de RSV zijn er
problemen in de ordersferen, de scheepsnieuwbouw, de gieterij en de
machinebouw. RSV wil duizend man kwijt. De Schelde heeft enkele
honderden miljoenen 'geleend' aan behoeftiger delen van het concern.
Dat lijkt zéér kwaad geld te worden. Er is een nieuwe term: ontvlech
ting.