MODERNISMEN
KIJK, ANNIE SCHMIDT
VRIJHEID
de verhalen
van
kees van kooten
de schrijfster in beeld
het beeld(je)
van de fantast
PZC/ weekendkrant
ZATERDAG 28 JULI 1984
14
H'v.fe
W- v jH
I„, 1
Kees van Kooten (1941) behoeft nauwelijks introductie. Zijn al op de middelbare school
begonnen samenwerking met Wim de Bie is bepaald vruchtbaar gebleken. Reeksen
televisieprogramma's als 'Het Simplisties Verbond' en 'Van Kooten en De Bie' waren het
gevolg. Programma's die, ook al lijkt de snee er de laatste seizoenen uit te zijn op behoorlijk
niveau staan. Gerrit Komrij liet destijds in zijn bundel tv-kritieken 'Horen, Zien en Zwijgen'
geen spaan heel van wat er dagelijks op de 'treurbuis' te zien is, maar hij schreef wel: 'Van
Kooten en De Bie zijn de indrukwekkendste hoogvliegers die onze tv heeft opgeleverd'. Er is handig
overigens de laatste jaren in de uitzendingen van Van Kooten en De Bie een verschuiving te
zien die af voert van de satire.
maken, bij wijze van verjaardagspar
tijtje'. (115) Over de vader wordt ge
zegd: 'Zo dadelijk zal hij, na haar
wegwezengrijns. de kamer verlaten,
want dan is het pas een echte disco
theek natuurlijk'. (116). Haar wegwe
zengrijns
Een zelfde ontwikkeling lijkt zich ook
in het literaire werk van Van Kooten
voor te doen. In de letteren debuteer
de hij in 1969 met 'Treitertrends', een
verzameling columns. In 1970 volgde
'Treitertrends 2' en in 1972 'Laatste
Treitertrends'. In 1976 maakte hij in
'De ergste Treitertrends' een keuze uit
deze drie boeken. De Treitertrends
waren zuivere satire, vol kritiek op
modieuze verschijnselen. De schrijver
vond het op den duur bezwaarlijk dat
hij zelf niet in het geding kwam. 'Koot
droomt zich af (1977) bracht dan ook
meer persoonlijk getint materiaal. In
'Koot graaft zich autobio' (1979) en
'Veertig (1982) gaf hij zich echt bloot.
Een openhartigheid waarin vooral
treffend waren zijn strijd om flink te
lijken voor de buitenwereld terwijl hij
innerlijk zo weinig zekerheden had en
zijn pogingen om wel van de heersen
de mode te proeven maar er niet door
beïnvloed te worden.
spel
Van Kooten - tot nu toe met zijn proza
bij kritiek en publiek succesvol -
publiceerde thans een boek dat niet
anders dan als humoristisch betiteld
kan worden.
Zo humoristisch dat alleen de ergste
zuurpruimen geen genoeglijke zomer
middag met 'Modermismen' zullen
beleven. Die titel - zoals vaak bij Van
Kooten een titel met een taalspel -
geeft reeds een aanwijzing welk soort
humor de lezer staat te wachten.
Satire op moderne toestanden - nieu
we vindingen en de wijze hoe mensen
daarop reageren. Hoe Van Kooten
erop inspeelt laat zich ook al raden:
buitengewoon onhandig, met meer
dan twee linkerhanden als het ware.
In de vorige twee boeken van deze
auteur bleek een groot verlangen
openhartig te zijn. Nu beperkt de
openhartigheid zich in de meeste ver
halen tot de bekentenis dat hij slecht
weet om te gaan met nieuwerwetse
apparaten en zich moeilijk aan kan
passen aan nieuwe ontwikkelingen.
Op de flap heet Van Kooten 'een
schrijver die De Lach. van glimmend
tot hilarisch, hoog in zijn vaandel
voert'. De grappen in het boek zijn
soms even nadrukkelijk. Bijvoorbeeld
bij het verbasterde Duits dat Van
Kooten geregeld hanteert is duidelijk
hier moet gelachen worden, en dat
heeft meestal het negatieve resultaat.
Hij is in het verhaal 'Unsere Traumku-
che' opgelicht door de Nederlandse
vertegenwoordiger Broekhuis van een
Oostenrijkse keukenfabrikant. Een
telefoongesprek maakt alles duide
lijk 'Kaba Küche bekwaam namelijk
nog eine Menge geld van Broekhuis
i. Maar mijn aanbetaling dan Herr
Gipfel, van dreissigtausendgülden?
Ja, die haben wir hier me empfangen,
Herr Kooten! Das ist alles von der
dreckiger Broekhaus in seine eigene
Zack gestoken!' (30). In een verhaal
over de wintersport lezen we: „Mijn
duits is echter zeer zwak Zo had ik
■eerder die week van een door mijn
dochter maar halfleeg gegeten bord
rare soep gezegd, tot de gerant: 'Das
Madchen bliebt das nicht'. (44).
breuk
Is 'Modermismen' dan een breuk in
Van Kootens literaire ontwikkeling?
Keert hij voorgoed terug naar dit
soort opgeschroefde banale vrolijk
heid? Blijft hij wat introspectie be
treft voortaan aan de oppervlakte?
Zowel voor bevestigende als ontken
nende antwoorden zijn argumenten
te verzinnen.
Dit nieuwe boek hoeft geen breuk in
zijn ontwikkeling te betekenen. Het is
in zekere zin slechts een 'tussendoor
tje' met verhalen die voor het grootste
deel eerder op de bekende 'Bescheur
kalender' waren te lezen en die men
dus in hun luchtigheid niet zo serieus
dient te nemen als bijvoorbeeld de
verhalen uit 'Veertig'.
Maar het kan wel een nieuwe ontwik
keling inluiden - een gedicht van Van
Kooten kan hier ter getuigenis wor
den aangehaald. 'Aan het werk' heet
het:
Ik kijk mijn zoon.
Hij slaapt, ik schnk
en zie: daar ligt mijn vader
Ik vraag hen wie ik wezen wil
en of ik die al nader
Zij zimjgen dat ik verder moet.
Ik kus zijn halsslagader
Barbaraklopt zij. Barbara
(zijn mond geurt nog naar tandpasta i.
Aan het werk dus. aan het werk!
De slagen der stomheid
zien te verslaan
door kakelend op
mijn handen te staan.
Die laatste strofe is zo op te vatten:
wanneer hij niet kakelend op zijn
handen gaat staan, niet voor clown
speelt, met meer het publiek tracht te
amuseren, wordt hij met stomheid
geslagen, is niet meer produktief. Dat
'kakelen' is natuurlijk een negatief
geladen woord - in een van de nieuwe
verhalen betekent het iets zeggen
zonder iets te zeggen te hebben: 'Zo
kakelde ik mijzelf tot rust' (56). De
bewering is dus nogal ambivalent.
Het geciteerde gedicht is ook in ande
re opzichten kenmerkend. Zoals hier
spelen Van Kootens gezinsleden (in
het gedicht zoon. echtgenote Barba
ra i in zijn literaire werk een belangrij
ke rol. Zelfs de huisdieren komen
geregeld ter sprake. Hij schildert - een
zeldzaamheid - het gezinsleven alle
harmonieus af. Het is voor hem een
bron van inspiratie.
De openingsregel 'Ik kijk mijn zoon' is
een van de talrijke voorbeelden in zijn
werk van spelen met de taal. Hij
schrijft in een persoonlijke stijl. Ver
rassende neologismen, veelbetekende
syntactische 'fouten' dragen daar
hans warren
sterk toe bij. In 'Modermismen' doen
dit soort verschijnselen zich vaak
voor, zelfs tot in de titel.
Een paar voorbeelden: op pagina 7
introduceert hij de 'jokkeklok' - een
klok die een onjuiste tijd aangeeft.
Op pagina 39 vindt men het woord
'neoskiet' - iemand die voor het eerst
gaat skiecn. Op pagina 61, waar het
gaat over een lijster die de schrijver
af zou willen richten overweegt hij:
'Kon dat wel, eko-eties bekeken
'Tot in de spelling toe is dat woord
eko-eties vol venijn.
Het taalgebruik is vaker opmerkelijk.
In het al genoemde verhaal 'Thijs'
over de lijster die uit het nest is
gevallen, door de familie Van Kooten
wordt verzorgd en op een dag wordt
losgelaten leest men: 'Je hoorde niets
dan ons gesnuif en het gezang van de
officiële vogels. Toen zagen we Thijs
plotseling te voorschijn schieten hij
volgt(71)
De officiële vogels In het verhaal
'Nummer twintig' is de dochter des
huizes negen jaar geworden 'en wilde
van de huiskamer een Discotheek
'Modermismen' is zoals gezegd een
boek waarin allerlei aspecten van
modern leven worden gehekeld. Zo
genaamd handige apparaten onder
meer - onze wereld is vol met dat
soort toestellen. De vaatwasmachine
bijvoorbeeld: heel handig, maar voor
de meeste gezinnen is het nog handi
ger er geen te hebben. De automaten
waar je eten en drinken uit kunt
kopen: meestal ben je wel je geld
kwijt maar het lekkers blijft onbe
reikbaar achter het venstertje of de
koffie komt naast het bekertje te
recht.
Van Kooten blijkt ook slechts raad te
weten met de apparaten, komt in de
eerste drie verhalen naar voren. Het
openingsverhaal. 'Waker worden'
gaat over wekkers: de ouderwetse, de
wekradio, de elektronische wekker, in
'Met de muziek mee' wordt verschil
lende kedren de autoradio van de
schrijver gestolen. Een nieuwe uitvin
ding moet dat tegengaan, de slee. De
bezwaren van de slee blijken veel
groter dan de voordelen. Zelden kan
Van Kooten nog naar zijn autoradio
luisteren. In 'Poezen eigen deurtje'
zien we de sclirijver proberen een
handig deurtje voor de poezen te
monteren. Een en ander levert hem
natuurlijk grote problemen op en de
katten wensen van het deurtje geen
gebruik te maken.
Er is meer in het moderne leven waar
de spot mee gedreven wordt, met
allerlei vormen van commercie bij
voorbeeld.
In 'Unsere Traumkuche' vertelt Van
Kooten hoe hij hondervijftigduizend
gulden verspeelde met het laten bou
wen van een keuken. Het volgende
verhaal 'Mijn Wijnkelder' gaat over
een mislukte poging om een wijnkel
der te beginnen. De wintersport is
nauwelijks nog weg te denken uit het
moderne leven. In 'Der kleine Mensch'
verhaalt Van Kooten over zijn slechte
ervaringen als 'neoskiet'.
Ontroerend is 'Niet mis' over jeugdi
ge voetballers. Het beste verhaal is
het al eerder genoemde 'Thijs' - het
einde van dat verhaal is door toedoen
van een van de huiskatten drama
tisch.
'Vijf moderne mannen' beschrijft
mensentypen die men dagelijks tegen
kan komen. Een van de vijf is de
Weggetjesweter: „hij kent 2001 manie
ren om produkten goedkoper te ver
krijgen, vlekken te verwijderen, pro-
cedurens te vernellen en afstanden te
verkorten. Trots toont u hem een
recent aangeschaft weelde-artikel.
Prompt wordt de Weggetjesweter éen
grote Frons. Wantrouwend vraagt hij
naar de door u betaalde prijs. Ai.
waarom heeft u hem niet even ge
beld Want de Weggetjesweter weet
hetzelfde artikel, via via. maar mond
je dicht, half zo duur te krijgen" (75).
Een zesde type moderne man wordt ln
'Zijn broer' opgevoerd: de man die
alles repareren kan terwijl de schrij
ver-in sommige verhalen met 'hij', en
in andere verhalen met 'ik' aangeduid
- vreselijk onhandig is. Het volgende
verhaal, 'De zaak Netjes' heeft mij het
meest pret bezorgd, al is het slot te
uitgesponnen. J. Netjes is directeur
van een zich indrukwekkend voor
doend schoonmaakbedrijf - uiteinde
lijk blijkt de moeder van Netjes de
enige werknemer te zijn. De door
Netjes gebezigde termen zijn van het
soort waar commerciële geesten zich
in onze tijd vaak van bedienen. Het
schoon te maken huis wordt een 'pro
ject' dat ook nog 'begeleid' moet
worden.
Na 'Potje dromen' en Nummer Twin
tig' is er een verhaal 'Het Eigen Zwem
bad'. Ook die droom van het privé-
zwembad komt niet uit. In 'De schei
ding' wordt een echtscheiding vanuit
een hond gezien. Na 'Een hele steun'
besluit de bundel met een hilarisch
verhaal 'Het relpreventieonderzoek'.
een verslag van een onderzoek door
de bekende criminoloog Buikhuizen
dat vol'komen uit de hand loopt.
roman
Hoe het met Van Kooten als schrijver
verder gaan zal valt aan de hand van
dit boek niet te zeggen. Misschien dat
de voor het najaar aangekondigde
roman 'Hedonisme' duidelijkheid zal
verschaffen.
Het is ongeveer als met Adnaan van
Dis, net als Kees van Kooten een
schijver van 'light reading': hun boe
ken zouden zonder hun via de televi
sie verworven roem waarschijnlijk
geen groot publiek treken, - maar dat
grote publiek krijgt nu eens goed
amusement te lezen.
Beroemdheid heeft overigens voorde
len en nadelen, licht Van Kooten in
'Een Eigen Zwembad' toe: 'Herkend
te worden is heerlijk, vooral door
twintigjarige blondines en 1 voor 1,
maar wanneer de gehele bevolking
van een kinderblad binnen een kwar
tier na mijn intrede 'Koot en Bie
Kloot en Debiel'begint te scande
ren, wens je je met terugwerkende
kracht een muisgrijze, onopvallende
kantoorcarriere'. (119).
De aanbieding van Kijk, Annie M G Schmidt. V.l.n:.
Wim lbo.
Er is al eerder de aandacht
op gevestigd in deze
krant: nog tot en met 28 okto
ber aanstaande is in het Ne
derlands Theater Instituut
Herengracht 166 te Amster
dam de tentoonstelling te
zien: 'Kijk, Annie M. G.
Schmidt'.
Querido gaf ter gelegenheid van deze
festiviteit een heel aardig boekje uit,
in samenwerking met het genoemde
instituut. Kees Fens schreef een korte
inleiding, Reinold Kuipers gaf een
beknopte biografie, dan volgen maar
liefst 212 afbeeldingen die het leven en
het werk van de schrijfster inderdaad
in beeld brengen. Besloten wordt met
een Aanhangsel: bibliografie, disco
grafie. overzicht van het werk voor
theater
abarct, radio en televisie Het geheel
kost slechts een tientje.
Hoe lovend en hoe goed de in- en
uitleidende woorden en rubrieken ook
zijn. de nadruk valt bij 'Kijk' uiter
aard op het kijken en daar ben je met
212 foto's een heel poosje zoet mee.
Het begint met de kennelijk heerlijk
verwaarloosde tuin van de pastorie te
Kapelle waar Anna Maria Geertruida
op 20 mei 1911 werd geboren. Wat
later zit ze als een aapje met'haar
V N .Timi voetjes te frommelen op een griezelige
Lia Dorana, vroeger caberelière nu boerin. Annie Schmidt en geitevacht. De bovenlip was toen al
hoog opgetrokken en dat is zo geble
ven. getuige de omslagfoto van ruim
zeventig Prachtig is de schoolfoto uit.
als ik het goed zie op het bordje, 1918,
de Openbare Lagere School van Ka
pelle compleet aangetreden met de
leerkrachten. Twaalf meisjes nog in
klederdracht met grote kap. eén zon
der kap. Dat wil zeggen meer dan de
helft van de meisjes.
Er zijn meer Zeeuwse herinneringen:
een foto van Annie op de Goese HBS.
Foto's van haar als directrice van de
Openbare Bibliotheek in Vlissingen,
waar ze in de oorlogsjaren werkte.
Annie M. G Schmidt debuteerde be
trekkelijk laat: pas in 1950 verschenen
haar eerste eigen boekjes. In die jaren
is zij ook getrouwd (met dr D. van
Duyn), in 1952 werd Flip van Duyn.
die acteur worden zou. geboren Veel
van de versjes en vertellingen zal ze
voor hem hebben verzonnen.
Tussen 1950 en nu is dat grote klein-
kunst-oeuvre opgebouwd dat haar zo
populair heeft gemaakt Kinderboe
ken. theater, cabaret, musicals, series
voor televisie en radio.
Annie Schmidt is nu 73 en zij straalt
nog steeds levenslust en energie uit -
voldoende voor waarschijnlijk nóg
een stapeltje fijne boekjes.
'Kijk, Annie M. G. Schmidt.'. De
schrijfster in beeld; 120 pagina's. Que
rido. Amsterdam, 10,-
Het 100-jarig bestaan van hel Amerikaanse Vrijheidsbeeld wordt is
Parijs herdacht met een kleine tentoonstelling en een groot boek. De
metalen dame met het norse gezicht, die op dit moment voor een face-lift
in de steigers staat, werd in juli 1884 officieel als geschenk van het Franse
volk aan de Amerikanen aangeboden. Zelden werd een cadeau als deze
46-meter hoge tante uit Europa echter met zoveel Amerikaanse onver
schilligheid ontvangen. Haar populariteit kwam pas met de Eerste
Wereldoorlog, toen men voor het eerst massaal een moord voor haar wilde
begaan. Sindsdien is ze evenmin uil de 'States' weg te denken als de
Eiffeltoren uit Parijs.
De herdenking valt in Frankrijk mïss Liberty. Het gigantische werk
samen met een heftige politiek de- voltrok zjCh van lieverlede in de
bat over de vrijheid. In de strijd om werkplaatsen van Gaget. Gauthier
voortgaande subsidie aan katholiek £je jn de Parijse Rue de Chazelles
privé-onderwijs heeft de oppositie jn 137(5 was de gekromde arm klaar
gesteld dat de regering de vnjheid die de fakkel omhoog houdt,
van de staatsburger op vrije keus Qm gebrek aan geld en belangstel-
heeft beknot. President Mitterrand ]ing bestrijden, werden arm met
overweegt nu een volksstemming toorts naar de wereldtentoonstelling
over de vraag of de schenkers
van Philadelphia gestuurd, waar het
het Vrijheidsbeeld nu zelf in hun publiek er in mocht klimmen. Ver
vrijheid nog zuiver staan. Het beeld volgens stond de geamputeerde arm
(officieel 'De vrijheid die de wereld vier jaar op Madison Square in New
verlicht' geheten) kreeg gestalte york, waar hij matige belangstelling
kort na de val van keizer Napoleon ondervond. Tenslotte keerde hij van
III. toen na 1871 de Fransen ook al Zljn eerste Amerikaanse reis naar
met hun vrijheidsbegrip in de weer parys terug,
waren,
fantast
sokkel
Op 21 mei 1885 gaat na een voorlopi-
De tweede helft van de negentiende gc montage de dame in meer dan
eeuw, waarin 'Miss Liberty' in de
geest van de tweederangs beeldhou
wer Auguste Bartholdi vorm kreeg,
200 kisten op wagens naar het Gare
St. Lazare en vandaar met een 70
wagons tellende trein naar Rouen,
wordt nu algemeen beschouwd als waar de vrachtstomer Isere ligt te
een van de minst geïinspireerde
periodes in de westerse kunsthisto
rie. Misschien was deze Elzasser
wachten. Half juni komt de Isere
oor Bedloe-eiland aan. Opnieuw
een gelegenheid voor feest, maaltij-
rudolph bakker
fantast wel pop-artiest zonder het den, drank en sigaren. Een klein
zelf te weten. Hij had een hekel aan problecm is dat de sokkel nog bij
details, hij zag alles groot en sim- jange 11a niet klaar is. De 'man
pel. Hoe verder de kijker van een straat' in de States had niet inge-
Bartholdi af gaat staan, hoe meer zjen waarom hij financieel diende
het ergens op lijkt. Maar dat was de jjjj dragen aan een cadeau gekre-
bedoeling ook. gen beeld waarom hij niet gevraagd
In 1869 ging Bartholdi van dit super- had.
klapstuk aan pop-art al zwanger. Qp dat moment grijpt de Hongaarse
maar het werd een miskraam toen emigrant Jospeh Pulitzer in, de eige-
de Frans-Duitse oorlog van 1870 naar Van het Newyorkse dagblad
uitbrak en alle plannen in duigen -pke World. Met een gevoelige op
vielen. Aanvankelijk had Bartholdi
inspiratie voor het gigantische in
Egypte opgedaan, maar het geld dat
hij daar hoopte te vinden, bleek er
tenslotte met te zijn en hij zag om
naar andere bronnen. Die vond hij in roep, want hij weet wat vrijheid is,
kringen van fel-republikeinse libera- trekt hij zijn lezers over de streep
len als de jurist Edouard Rene Le- De bouw aan de sokkel gaat voort,
febvre de Laboulaye. zonder wie De kisten hebben dan een jaar lang
Bedloe-eiland - waar het beeld nu ongeopend op Bedloe-eiland gele-
staat - nog zonder maagd zou zijn. gen en als het dan eindelijk zo ver is.
Want vanaf het moment dat in '71 blijkt de nummering van de onder-
Bartholdi tijdens zijn eerste reis delen zo slordig dat er een totale
naar de Verenigde Staten de blik op chaos aan lichaamsdelen ontstaat,
dit eiland in de havenmond van New
York liet vallen, tot aan het moment onthidling
waarop de vrachtstomer Isere in
1885 met zijn in 210 kisten verpakte De allerlaatste plechtigheid vindt
Miss Liberty er het anker uitwierp, op 28 oktober 1886 plaats. Het Arae-
bleef de belangstelling in brede rikaanse Congres heeft er geld voor
kring lauw. uitgetrokken, maar niet voor siga
ren en drank. Tijdens de onthulling
nnnfhnnlcpliik regent het als in de dagen van de
uriuj nuriAClljK zondvloed. De man in de kop die het
Het was waar dat de Fransen aan de laken los moet gooien, kan de spre-
wieg van de Amerikaanse onafhan- ker beneden niet goed zien. Hij
kelijkheid hadden gestaan, toen de begrijpt een gebaar verkeerd en
Britten in 1783 bij het Verdrag van trekt te vroeg. De feestredenaar
Versailles hun rechten op hun Ame- laat zich niet van zijn stuk brengen,
rikaanse kolonie opgaven. Eind-ne- maar niemand luister toch - zijn
gentiende eeuwsc Amerikanen had- stem wordt overdonderd door het
den echter veel meer met de Brit- geloei van sirenes en toeters,
ten, en zelfs met de Duitsers, ge- De laatste serieuze ruzie gaat er
meen dan met de Fransen. In hun tenslotte over wie de lichtrekening
hart vonden ze Europese koningen moet betalen voor de lampen in de
en keizers veel opwindender dan toorts. Ze wordt nog aangedikt door
republieken en konden ze het en- de rampzalige omstandigheid, dat
thousiasme rond de val van Napo- meteen al duizenden en nog eens
Icon III niet bevatten. duizenden trekvogels tegen de fel-
Bartholdi en zijn liberale vrienden verlichte ovalen ruiten te pletter
lieten zich door dit alles niet van de vliegen Daarna is de starre blik van
wijs brengen. De beeldhouwer kreeg miss Liberty het eerste wat de emi-
steun van de beroemde Viollet-Le- granten zien, wie na weken van
due. de architect die Frankrijks zeeziekte en ongemak een onharte-
bouwkundig verleden had gerestau- lijk onthaal op Ellis-eiland te wach-
reerd, van de befaamde ingenieur ten staat.
Ferdinand de Lesseps, de bouwer De tentoonstelling over het Vrij-
van het Suez-kanaal, en met in het heidsbeeld is tot 15 september te zien
minst van Gustave Eiffel, die een in de ruimten van de 'Union de
jaar van zijn leven besteedde aan de Banques a Paris'. 22 Boulevard Ma-
constructie van het innerlijk van lesherbes, vlak achter de Madeleine.