PROZA KORT
wolkers
favoriet
van dis, van der vegt,
moonen en herzberg
jan cremer DE HUNNEN
het leven als eenmansguerrilla (1)
PZC/ weekendkrant
20
De in 1946 te Bergen geboren Adriaan van Dis geniet zijn grootste bekendheid als
televisiepresentator bij de VPRO. Hij is daar exponent van de Nieuwe Keurigheid:
onberispelijke verschijning, hoffelijke manieren, beschaafde spraak, alles zelfs op de grens
;van geaffecteerdheid. Een zegen voor die kijkers welke slobberkleren, ongeliktheid en
/Amsterdams of ander plat meer dan beu zijn, en die bestaan er blijkbaar heel wat, gezien
Van Dis' welverdiende succes. Hij heeft echter meer pijlen op zijn boog. Hij is redacteur van
;NRC/Handelsblad, en als zodanig voor de lezers daarvan als auteur geen onbekende.
Hij is kenner van het Zuidafrikaans en een Indisch jongetje waarbij veel bra- illustraties van Charlotte Mutsaers
vertaalde het werk van Breyten Brey- me noodzakelijkerwijs verondersteld wegblijven.
;tenbach. Samen met Tilly Hermans wordt wel een heel geprononceerd Adnaan van Dis Nathan Sid. 64 pag
stelde hij het fraaie lees- en kijkboek anti-heldje. Er valt voor zijn grdhg Meulenhoff. Amsterdam
•'Het Land der Letteren' samen. En nu drillende vader geen enkele eer aan te
speelt hij een nieuwe troef uit: hij behalen. Op school kan hij niet best yn riant
•debuteert met 'Nathan Sid', een uit- mee, vriendjes moet hij omkopen met
gebreide en bewerkte versie van een drop, thuis zit hij onder de plak van de Wie Propria Cares leest kent de co-
reeks vertellingen over een jongetje drie zussen, zijn allergische kwalen lumn van A. Moonen, een schrijver
die enkele jaren geleden in NRC/ brengen velerlei ongemakken mee. die in ons land, dat ook anno 1984 nog
Handelsblad zijn verschenen. Vrien- Hij is het liefst bij zijn moeder in de barst van schijnheilige fatsoensrak-
den van uitgeverij Meulenhoff kregen keuken. kers, door vele critici genegeerd
met nieuwjaar het boekje als voor wordt omdat de onderwerpen waar-
proef. binnenkort is het ook in de over hij schrijft en de manier waarop
handel. BIkTiKMY/I 1 hij dat doet blijkbaar te gewaagd
Het bevat de losjes samengeregen worden gevonden,
jeugdherinneringen van Nathan Sid Aan de kwaliteit van Moonens schrij-
(omkenngsnaam), die ergens hoog in Dit alles zou snel tot een verhaal vol venj, aan zijn stijl kan het toch onmo-
Noord-Holland in een duinstreek op- sentimentaliteit en zelfbeklag kunnen gelijk liggen: hij schrijft prachtig, soe-
groeit in een Indisch repatriantenge- voeren, maar door een merkwaardige, pel. vol vondsten, hij is bijzonder
zin. Nathan is weliswaar in Indie verstandelijke aanpak heeft Adriaan geestig en hij heeft een vlijmend kri-
gèmaakt' maar hij werd pas in Hol- van Dis iedere sentimentaliteit weten tisch inzicht. Hij heeft echter in de
land geboren. Hij is in alle opzichten te vermijden Hij vertelt zijn herinne- erotiek een voorkeur die kennelijk
een buitenbeentje. Zijn moeder heeft ringen niet alleen in de derde persoon, nog steeds taboe is in welopgevoede
dne dochters uit een eerste huwelijk, maar ook met de nodige afstand, hij kringen, hij houdt van 'de anale va-
haar man werd neergeschoten. Door heeft van het jongetje dat hij was een riant' en is daarbij ook nog van alle
omstandigheden is ze niet wettelijk 'geval' gemaakt dat hij met liefdevolle markten thuis. En zoals pakweg tach-
getrouwd met de vader van haar aandacht en met een zekre verwonde- tig jaar geleden alle critici een preuts
zoontje Nathan Vader Sid is een zeer ring observeert Soms vertelt hij van- inktpotje openschroefden als ze over
strenge Indische man met een ex- uit het perspectief van het kind, soms Jacob Israël de Haan zouden moeten
treem rechtse ouderwetse instelling totaal niet. en hij doorvlecht het re- schrijven (en dan, maar zwegen) zo
en een ernstige hartkwaal. Het gezin laas met merkwaardige gedichtjes die zwijgt men nu bij* voorkeur over A.
heeft het niet breed en is behept met vrijwel altijd vanuit het heden, al- Moonen. Want wie wel eens over de
al de eigenaardigheden van Indisch- thans een veel later, zijn geschreven, anale variant schrijft, ook al doet hij
gasten: het eten, de dagelijkse handel als terugblikken. Ook het taalgebruik dat nog zo grappig, briljant en ontroe-
en wandel, de familie, de theosofie, van Van Dis is apart. Speels, gedach-rend, deugt niet als schrijver, dat is
hang naar natuurgeneeswijzen, ge- tespringerig op het slordige af soms, duidelijk. Gelukkig denkt Propria Cu-
bedsgenezen en dergelijke. maar wel tekenend. Door de economi- res er anders over en gelukkig dacht
Nathan zit daar een beetje vreemd sche, zeer suggestieve verteltrant ook uitgeverij Nova Zembla er anders
tussen. Niet alleen zijn de ouders al wordt er toch heei wat in dit dunne over. Die gaf een prachtig, dooi Joost
tamelijk 'oud'; hij is een echte nako- boekje aangesneden, zodat men na Veerkamp verlucht boekje uit met
mer met veel halfzusters, hij heeft ook .lezing de indruk heeft het ventje Na- anale variaties twaalf van de vijf-
èe'n totaal ander gestel dan de rest, than en de familie Sid al aardig te tien hoofdstukjes hebben eerder in PC
Rij is voor allerlei dingen allergisch, kennen. En wel zó dat je graag meer gestaan. Ik zou zeggen: haast u, want
hij verbrandt in de zon in plaats van over hun wel en wee zou ervaren, er zijn maar een paar honderd exem-
bruin te worden, kortom hij is voor Alleen mogen dan wat mij betreft de plaren van in de handel
A Moonen De anale variant, tekeningen
Joost Veerkamp f24,50 Bibliofiel, m flu
weel gebonden met een originele tekening
van Veerkamp 350 - Nova Zembla S de
Landastraat 6S, 6814 DJ Arnhem, tel. 085-
433036
storm
Eind 1982 debuteerde Jan van der
Vegt, die een hele reeks letterkundige
studies op zijn naam heeft, met een
korte historische, grotendeels in Ier
land spelende roman 'Een roemloos
einde'. Dat boek viel op door de
uitstekende documentatie, zorgvul
dige opbouw, sympathieke vertel
trant.
Thans verscheen 'Storm' een novelle
die op een Schots eiland is gesitueerd,
Scarpa Het verhaal speelt beurte
lings in het heden en tien jaar geleden,
althans in ieder géval in de verbeel
ding van de hoofdpersoon. Jacobus
Abels Abels is thans een eind in de
vijftig, een wat duffe boekhouder die
bij zijn zuster inwoont, in Amsterdam.
Hij is vroeger getrouwd geweest, maar
van die vrouw af. Iets trekt hem naar
eilanden in het westen, een merk
waardige zwerfdrift die zijn boekhou-
dersbloed dan opeens aan het stro
men brengt. Zo was hij tien jaar
geleden op Scarpa geweest, een eiland
dat toen al ontvolkt raakte: lege dorp
jes. geen jeugd meer. haast geen toe
risten Hij had er één dag een Austra
lisch meisje ontmoet, Jenny, een vrij
moedig. met te peilen schepseltje Ze
hadden in hel enige hotelkamers
naast elkaar, maar hoe gemakkelijk
en vrijgevochten Jenny zich ook ge
droeg, en hoe graag Abels het anders
had gewild bij de kamerdeur had ze
beslist afscheid genomen en nooit had
hij meer iets van haar gehoord. Het
was in september geweest
Tien jaar later, in een iets meer gevor
derd seizoen, steekt het verlangen
terug te keren naar Scarpa opeens de
kop op, en Abels vertrekt op slag, tot
grote verbazing van zijn werkgever.
Het eiland blijkt nog verder ontvolkt,
het hotel sterk vervallen. Abels zoekt
alle plaatsen op waar hij met Jenny
geweest is, vindt zelfs een voorwerp
terug dat zij eens in de hand neeft
gehouden in een verlaten huis. Er
steekt een storm op die maakt dat de
veerboot niet komen kan, dagen
achtereen met. Zo blijft hij vijf dagen
op het eiland vastgehouden; het komt
tot een grote confrontatie met zich
zelf. het eiland en enkele van de
bewoners daar. Dit alles is zeer over
tuigend neergezet, maar het slot, tra
gisch naar Van der Vegt suggereert,
bevalt me minder. Ik zou het subtieler
gevonden hebben wanneer Jacobus
Abels teruggevaren was met de veer
boot.
Jan van der Vegt Storm 64 pag Nijgh <6
Van Dttrnar. s-Gravenhage. f 19.50.
In 19l>4 publiceerde de toen zeventig
jarige Abel J. Herzberg een boek
'Brieven aan mijn kleinzoon'.
In die brieven, die eigenlijk in vertrou
welijke toon gestelde herinneringen
waren, kan men o.a. lezen: „Wij had
den afgesproken dat ik hem ide klein
zoon) over mijn grootvader vertellen
zou en over mijn ouders en in het
algemeen over de tijd toen ik nog jong
wasEn inderdaad tekent Herzberg
m die brieven uitvoerig de grootvader
van vaders zijde, een Rus die, toen
Abel een jaar of veertien was. naar
Amsterdam kwam (dus omstreeks
1907i. Na zijn gymnasiumtijd bezocht
hij die grootvader in Estland. Die
grootvader nam een belangrijke
plaats in in 'Brieven aan mijn klein
zoon' Het was een heel mooi. intiem
boek met familiegeschiedems en jood
se emigrantengeschiedenis
Nu. twintig jaar later (Herzberg is 17
september 1983 negentig geworden)
heeft hij een soort tegenhanger ge
schreven.' 'Brieven aan mijn grootva
der'. Aangenomen moet worden dat
deze brieven gericht zijn aan de groot
vader van moeders zijde, want uit de
eerste brief, 'De erfgenaam' kan men
afleiden dat de man al 85 jaar dood is;
Abel was vijf toen hij stierf en kon nog
niet schrijven.
Deze brieven balanceren op de hache
lijke grens tussen levenswijs en naïef.
Aan de kant van de naieveteit staan
overwegingen dat de brieven grootva
der wel niet zullen bereiken, „Ik bezit
immers niet eens je adres en als ik het
wel bezat, waar haal ik dan een post-
Adriaan van Dis
bode vandaan die de weg weet. of een
geldige postzegel?" Herzberg conclu
deert tenslotte dat dit boekje slechts
mijmeringen bevat: „In wezen schrijf
ik aan mijzelf' In de hoofdstukjes
'Noachose', 'Religie en godsdienst' en
'Izaak-complex' komen gelukkig heel
wat relevantere zaken aan de orde.
Vanuit zijn uitzonderlijke positie (als
joods overlevende uit de kampen die
zo'n zeer hoge leeftijd bereikt) over
peinst Herzberg nogmaals het men
senleven, het jodendom, de geschiede
nis. Met grote wijsheid, en in parabels,
draagt hij zijn gedachten uit. Tenslot
te vraagt hij zijn grootvader 'even bij
God aan te lopen' om te vragen of de
mensheid niet behoed kan worden
voor een derde wereldoorlog. God
voelt daar niet zoveel voor, Herzberg
krijgt, via grootvader de volgende
boodschap:
„Ik. God. laat de regen neerdalen op
de aarde als de aarde dorst heeft en
als zij het in de winter koud krijgt,
zend ik haar een deken van sneeuw.
Maar wat mij nu gevraagd wordt,
gaat mij te ver. Geen mensenhand
kan regen of sneeuw maken, laat
staan een zondvloed ivaarbij de heel
de mensheid op een enkele familie na
wordt uitgeroeid. Maar zij kan iets
beters. Ik heb de mensen alles gege
ven ival zij nodig hebben om met
elkaar in vrede en vriendschap te
leven. Ook ben ik kwistig genoeg
geweest in het verdelen van de kennis
en de talenten waarmee zij al mijn
gaven gebruiken kunnen. Evenmin
ontbreekt het hun aan wetten die hun
handelingen moeten bepalen. Hierme
de acht ik mijn taak volbracht. Wat
nu nog moet worden verricht, dient
aan de mensen zelf te ivorden overge
laten. Zo hoort de orde tussen ons te
zijn. Het woord, en meer dan het
woord, de daad is aan hen".
Hij eindigt:
„Dank. grootvader, voor deze godde-
lijlce boodschap. Ik, een ongelovige,
zal haar overbrengen. Hetgeen hierbij
geschiedt"
Abel J. Herzberg: Brieven aan mijn groot
vader. Qucrido, Amsterdam, 42 pag. f 15,-.
Nederlands geliefdste, althans
meest gelezen, schrijver is
mogen we een Ni po-onderzoek
van december 1983 geloven Jan
Wolkers.
Hij wordt op enige afstand ge
volgd door twee auteurs uil de
minder literair geacte hoek: de
schrijfster van vele familiero
mans Annie Oosterbroek-Dut-
schun en Toon Kortooms, be
schrijver van lief en leed in
Klotpecl.
Zij komen er net iets beter af dan
W. F. Hermans.
Het opinie-onderzoek werd gehou
den op 6 en 7 december van het
vorig jaar in de vorm van een
'a-selecte-steekproef van 898 per
sonen van 18 jaar en ouder
Aan deze over heel Nederland
verspreide personen legde het Ni-
po de volgende vraag voor:
„Van welke Nedderlandse schrij
ver of schrijfster leest u het liefst
boeken?"
Méér dan de helft van alle onder
vraagden (55 procent) kon geen
enkele auteur opnoemen.
Onder de mensen die op hun 14e
jaar of eerder van school kwamen
is dat 'geen antwoord'-cijfer: 70
Onder degenen die tot hun 22ste of
later studeerden 40 V,
Onder allen die wel hun favoriete
schrijver konden noemen zijn dit
de meest genoemde (percentages
van hen die geantwoord hebben):
Jan Wolkers 10, Annie Oosterbroek
6. Toon Kortooms 6. W. F. Hermans
5, Simon Carmiggelt 4. Jos van
Manen-Pieters 4. Harry Mulisch
3.5, Maarten 't Hart 3.5
Onder de vrouwen winnen Ooster
broek en Van Manen 'het Van
Wolkers.
Wolkers. Hermans en Mulisch zijn
(in deze volgorde) het meest ge
noemd door jongeren. Kortooms
en Oosterbroek veel door ouderen.
Carmiggelt wordt door jong én oud
genoemd.
Hervormde en gereformeerde on
dervraagden noemen Oosterbroek
en Van Manen meer dan enige
andere auteur. Zij scoren ook hoog
bij CDA-stemmers. Wolkers krijgt
de meeste stemmen bij PvdA- en
VVD-kiezers.
Het Nipo-onderzoek kwam twee
weken na het verschijnen van
Wolkers' nieuwe roman 'Gifsla'.
Het verschijnen van de eerste drie delen van Jan
Cremers romancyclus 'Dc Hunnen' is bepaald
een bijzondere gebeurtenis in onze letteren. Cremer
werd direct toen zijn eerste boek 'Ik, Jan Cremer' nu
twintig jaar geleden het licht zag een fenomeen. Dat
boek vol spanning, avontuur en sex bracht hem
internationaal succes, maar ook diepe verguizing.
Hij was écn van de eerste schrijvers in ons land die
in zijn werk onverbloemde erotiek presenteerde en
een diepe afkeer van de burgerlijke moraal aan den
dag legde. In bepaalde kringen werd hem dit niet in
dank afgenomen. Omstreden werd ook de betekenis
van zijn werk. Mocht dit wel literatuur heten?
Onder de critici waren er maar weinigen die het boek
serieus namen Inderdaad gepolijste fijnzinnige
literatuur kan men 'Ik. Jan Cremer' niet noemen.
Maar het is zeer de vraag of voor een schelmenroman
als dat boek literair raffinement een vereiste moet
zijn Wrevel wekte ook het handig inspelen op de
commercie. n Onverbiddelijke Bestseller' was al
meteen op het omslag van de eerste druk te lezen. De
schrijver roerde ook op allerlei manieren luidruchtig
de trom voor zichzelf. Ook 'De Hunnen" zou een
Onverbiddelijke Bestseller kunnen worden: een
grootscheeps opgezette campagne moet daar voor
zorgen De uitgeverij kondigt het aan als 'het
kolossaalste werk ooit op de Nederlandse boeken
markt verschenen' Op de flap heet het dat Cremer
hier 'de totale afrekening met de tweede wereldoor
log' brengt. Zeker is dat wie zich door dit alles laat
verlokken, niet teleurgesteld zal worden. Sex en
geweld worden zo slim gedoseerd dat niemand zich
zal vervelen. Maar het werk biedt ook genoeg aan
hen die meer dan leesvoer zoeken.
Het schrijven van dikke boeken is plotseling bijna
een rage geworden onder Nederlndse auteurs. Nog
maar onlangs vroeg ik aandacht voor omvangrijke
werken als Jeroen Brouwers' 'De laatste deur' en
Van der Heijdens 'De tandeloze lijd', boeken die
evenwel niet écht de moeite waard waren. Zeker
niet voor een lezer die ook het rendement van een
boek in ogenschouw houdt. Cremer schreef het
iijvigste werk van allemaal, maar zijn ruim vijf
tienhonderd pagina's blijven boeien.
Uiteraard is ook Cremers boek breed opgezet Hier
en daar is dat tot in details te merken Zoals
bijvoorbeeld de onweersbui, tijdens welke de ik
figuur wordt verwerkt, beschreven is op bladzij 43-44
in dertig regels waar ook twee regels hadden vol
staan Zoals bijvoorbeeld op bladzij 65-67 waar een al
te uitgesponnen exposé wordt gegeven over Ensche
de. de stad waar 'De Hunnen' zich voornamelijk
afspreelt Dergelijke gevoelens bevangen je met al te
vaak De grote omvang was hier al met al een
noodzaak.
Jan Cremer werd geboren in 1940 te Enschede. In
zijn boeken lijken veel biografische gegevens
aanwijsbaar. 'De Hunnen' doet zich ook voor als een
autobiografie. Maar door hel verhaal is heel wat
mythe gevlochten. Ook in 'Ik, Jan Cremer' vulde
veel fantasie de werkelijkheid aan. De Cremer die
er de hoofdpersoon in is, kan een geïdealiseerd alter
ego van de werkelijke Cremer genoemd worden. Hij
publiceerde nog een aantal boeken (onder meer een
vervolg op zijn eersteling) waarin hij zijn avontuur
lijk realisme trouw bleef. Die boeken evenaardden
niet het succes van zijn debuut. Dat succes is - als je
op de door Cremer zelf verstrekte gegevens af mag
gaan tenminste - nog steeds overweldigend. Het
boek werd veelvuldig vertaald en er zouden meer
dan 12 miljoen exemplaren over de hele wereld zijn
verkocht.
Het respect dat literair Nederland Cremer toedraagt
is met dit succes bijna omgekeerd evenredig. Heel
wat felle aanvallen zijn op zijn werk en persoon
gedaan, onder meer door Jeroen Brouwers in zijn
'Kladboek' Hij deelt hem in 'bij de horde zeventiger-
jaren-auteurs die zich bezig houden met het genre
jongensboek voor grote mensen'. Dit op grond van
Cremers in 1978 verschenen 'Logboek'. W F Her
mans wijdde aan hetzelfde boek een bechouwing in
'Klaas kwam niet' Onder meer schrijft hij ironisch
over Cremers buitenlandse successen.
„Wat Jan Cremer betreft, kan ik het volgende
melden. In 1967 heb ik van zijn wereldschokkende
debuut Ik Jan Cremer. toen kort geleden uitgekomen
in het Engels, één exemplaar aangetroffen in de
grootste boekhandel van New York, eentje in een
porno-winkeltje ADULTS ONLY) te Los Angeles,
eentje in een uitverkoop te Londen en, wat meer zegt,
twee jaar geleden nog vond ik er een in het
krantenstalletje van het vliegveld Athene.!...) Geen
enkele Jan die dit evenaart".
Het is duidelijk dat Cremer met 'De Hunnen' als
literair schrijver serieus genomen wil worden. Daar
heeft hij ook recht op.
Weliswaar is hij geen man van ideèen maar van
avonturen. Weliswaar is hij geen man van fraaie
literaire structuren maar een man die rechttoe-
rechtaan vertelt. Echter: literair vernuft (dat zo vaak
tot academisch proza leidt) is geen noodzakelijke
voorwaarde om tot literatuur te komen. Dat bewijst
Jan Cremer hier. Het komt bij hem allemaal min of
meer recht uit het hart. Hij schrijft met veel vaart en
vormgeving is allerminst zijn eerste zorg. Zeven jaar,
volgens een andere bron elf jaar, werkte hij aan de
drie delen van deze cyclus die sinds gisteren (24
februari) in de boekhandel liggen Hier en daar lijkt
het alsof hij al te koortsachtig te werk is gegaan Niet
eens meer de zaak heeft overgelezen. Daar zijn
verschillende aanwijzingen voor Op pag. 57
"Zelfgeschreven recepten, heilige recepten met de
geheimen van de Oosteuropese keuken, door Ma-
tuszka jarenlang opgeschreven en verzameld. Uit
kranten en tijdschriften geknipt en voorzien van
haar aantekeningen".
Zelfgeschreven recepten van een Hongaarse groot
moeder die uit de krant zijn geknipt? Een al even
merkwaardig stijlbloempje op pagina 774:
"Tante Koba had ondertussen haar bustehouder
naar omlaag getrokken en tilde een voor een haar
zware borsten uit haar laag uitgesneden japon".
Hoeveel borsten zou Tante Koba wel niet hebben?
Soms vergeet hij snel wat hij geschreven heeft. Op
bladzijde 665 heet het: "De eerste kraaien begonnen
hun ochtendgesprek". Op bladzijde 666 lezen we over
deze morgen: "De vogels hadden de stad verlaten
Zelfs de kraaien, die altijd rond het lijkenhuis
postten, zwegen in de vroege ochtend". Dit soort
aanmerkingen raken bij een enigszins woest te werk
gaand auteur als Cremer natuurlijk niet de essentie
van zijn boek
Drie delen telt 'De Hunnen' nu. Er zullen, zo
wordt beweerd, nog meer delen volgen. Die
eerste delen heten simpelweg 'Oorlog'. 'Bevrijding'
en 'Vrede'. De paginering en de nummering van de
fragmenten loopt door. Men mag de drie boeken dus
als een eenheid beschouwen.
De precies duizend scènes waaruit het boek is
opgebouwd zijn betrekkelijk kort. Hoofdpersoon
Cremer van dezelfde leeftijd als schrijver Cremer en
hans warren
LEÜERKUNDIGE KRONIEK
ook in veel meer opzichten zijn dubbelganger, is in
het grootste deel van het boek zo jong dat hij nooit
zijn eigen herinnering als bron gebruikt kan hebben.
Weliswaar is hij een uitermate vroegrijp kereltje,
maar hij kan de meeste feiten die hij hier meldt
alleen indirect vernomen hebben. Historisch klopt
het boek redelijk. Met soms nauwelijks verholen
trots laat Cremer zien dat hij zich terdege gedocu
menteerd heeft Hij komt. zelfs met een voetnoot om
duidelijk te maken dat zijn verhalen over de zware
bombardementen op bezet Enschede geen fantasie
zijn.
De grote Jan bepaalt soms al te nadrukkelijk de
denkbeelden van de kleine Jan. Dat leidt tot tegen
strijdigheden Al op uitermate jeugdige leeftijd is hij
in alle geheimen van de erotiek ingewijd Wanneer hij
vier jaar is. is sex een obsessie voor hem geworden
Op andere gebieden denkt hij juist heel naïef. Een
scène waarin op gruwelijke wijze een varken geslacht
wordt, brengt hem tot deze overweging
„Nu unst ik wat dat woord oorlog' betekende. Oorlog
was varkens doodmaken" '490:.
Autobiografie of niet. dit 'De Hunnen"5 Jawel. Niet
alles zal waar zijn. heel wat scènes lijken fiks
aangezet, overdreven. Maar ook die kleine en grotere
mythes zetten kracht bij aan wat de essentie van
Cremers visie op het bestaan is geworden. Zijn devies
formuleert hij aan het slot van 'Vrede' aldus: "Het
leven is een eenmansguerrilla'. (1535).
De waarheid van dat schokkende gezegde wordt in
wat er aan voorafgaat volop aannemelijk gemaakt.
Inderdaad: het leven zoals Cremer dat zijn lezer
voorspiegelt is een jungle, dc" medemensen zijn
concurrenten die bestreden moeten worden.
In de normale toestand, als er voor iedereen genoeg
te eten is, merk je daar niet veel van. Onder
bijzondere omstandigheden gaan de vriendelijke
maskers ineens af, wordt er letterlijk gevochten om
een beetje voedsel, lijdt de zwakke gebrek. We zien in
Cremers boek hoe mensen ieder eergevoel, ieder
respect voor zichzelf en voor de ander volkomen
kunnen verliezen. Zoals in 'De Hunnen' de toestand
gedurende de hongerwinter is. zo kan volgens Cre
mer op ieder moment de toestand worden De
toestand van ieder voor zich. Wanneer geallieerde
vliegtuigen neerstorten komen de rovers van alle
kanten. Van de kreten van de zwaargewonde piloot
trekken ze zich niets aan. Ze beginnen hem dadelijk
de kleren van het lijf te scheuren en stelen alles uit
het toestel wat van hun gading is. Alle mensen lijken
zich op het standpunt te stellen dat het leven een
oorlog van allen tegen allen is. een strijd waarin niets
ongeoorloofd is, een strijd waarin je alle principes
aan de kant mag zetten.
De titel 'De Hunnen' laat zich op verschillende
manier verklaren. Het slaat op het oosterse
volk dat eeuwen geleden onder Attila in Europa als
de gesel gods werd geschouwd. Het slaat op een
groep mensen uit Hongarije die als gastarbeiders
werden ingeschakeld in de textielindustrie van
Twente. Het slaat ook nog op een wreed slag
soldaten uit Hongarije afkomstig die in de tweede
wereldoorlog vochten.
In elk geval wordt kleine Jan Cremer ook tot de
Hunnen gerekend. Gedurende het grootste deel van
het boek woont hij alleen met zijn Hongaarse
moeder. Dat zij vreemdelingen zijn, 'vromden' zoals
ze in Twente met veel achterdocht zeggen, maakt
hun positie nog moeilijker. De Jan Cremer uit dit
boek ziet Hongarije als zijn vaderland. Van de echte
Jan Cremer kennen we ook zijn liefde voor Honga
rije een paar jaar geleden verbond hij zijn naam nog
aan een literaire reeks 'Hongaars Archief.
In 'Oorlog' schetst Cremer zijn afkomst als volgt.
Zijn vader was een smid in Enschede. De man
noemde zich zelf graag de ontdekkingsreiziger. Hij
maakte grote reizen waarover hij artikelen schreef.
Zo kwam déze Cremer ook in Hongarije terecht, waar
hij de aantrekkelijke Rodina Szomorkay ontmoet.
Hij vraagt haar ten huwelijk en zij stemt toe. Ze
trouwen in 1939 te Enschede, de huwelijkreis voert
hen naar Hongarije, waar tijdens een onweersbui een
kind verwekt wordt. Rodina, afkomstig uit de we
reldstad Boedapest, heeft grote moeilijkheden om
aan het leven in een Nederlandse provinciestad te
wennen. De oude Cremer aanbidt zij echter, ook al
kan hij. eenmaal getrouwd zijnde, de lust tot reizen
niet bedwingen. Hij is een figuur die nimmer tot
schipperen bereid is. Aan zijn haat tegen alles wat
nationaal-socialistisch is geeft hij de vrije loop. Op 20
april wordt Jan Cremer geboren - zowel in de
werkelijkheid als in het boek. Niet zomaar een dag:
het is eveneens de dag dat de verjaardag van de
Fuhrer wordt gevierd. De oorlog breekt kort nadien
uit.
In Nederland wordt al spoedig op grote schaal
gecollaboreerd, een verschijnsel dat in dit boek zeer
wordt gelaakt. De 'ontdekkingsreiziger' wordt als
een verdacht persoon beschouwd. In 1942 tuigen
mannen van de W A. hem af. Hij herstelt niet meer
van zijn verwondingen en overlijdt. De Hongaarse
weduwe moet het pu alleen met haar zoontje zien te
redden, onder moeilijke omstandigheden. Geld is er
niet meer. Niemand biedt steun Aangetrouwde
familieleden proberen het kind van haar op te eisen.
Later doen officiële instanties pogingen in dezelfde
richting. Maar de moeder wil zelf zorgen voor de
opvoeding, ze slaagt daar ook in, al wordt Jan wel
een bijzonder eigengereid ventje. De moeder tracht
het kleine gezin een beetje in Hongaarse stijl te laten
leven. Een tocht terug naar Boedapest mislukt
evenwel. Tijdens de oorlog worden de contacten met
Hongarije steeds beperkter. Als er berichten komen
zijn het steeds vaker droeve berichten.
Verraden door nationaal-socialistisch gezinde buren
worden moeder en zoon ook nog een poosje gevangen
gezet. Na vrijlating blijkt hun huis door deze zelfde
lieden geplunderd te zijn. Als de bevrijding echter
nadert, houden deze buurtgenoten de Nederlandse
driekleur weer klaar en wordt de buitenlandse vrouw
opnieuw het slachtoffer van hun optreden.
Jans moeder wordt in 1943 huishoudster bij een
boer op het Twentse platteland. Het past in het
mytische karakter van 'De Hunnen' dat deze boer nu
precies de weerzinwekkendste, gemeenste en gierig
ste man is die zich laat denken. Zo gaat het in dit
boek steeds: alle ellende die zich zou kunnen
voordoen doet zich ook voor.
Het leven op het platteland dat grensgebied is
bovendien wordt in schrille kleuren geschilderd. De
Duitsers worden steeds lastiger, de bevolking is
wantrouwend, de ondergrondse laat zijn macht
gelden, verder oefenen de rijke grondeigenaren een
ware terreur uit.
Daarmee is het verhaal nog lang niet uit. Vandaar
dat volgende week in deze rubriek de bespreking van
dit inderdaad omvangrijkste boek sinds tijden in
Nederland verschenen wordt voortgezet.
Weer een boek over de oorlog, verzucht men wellicht
voor men in 'De Hunnen' gaat lezen. Ja. weer een
boek over de oorlog, maar een waarin alles van een
geheel andere kant bezien wordt.
Jan Cremer De Hunnen Dne delen in cassette. 1536 pag.
f 75,- De Bezige Bij. Amsterdam
Jan Wolkers
