N avo-sy mposium DE PARADOX VAN DE LANDBOUW Hongarije stelt grenzen open voor buitenlanders met geld tegenstellingen Europa- VS domineren de conferentie Toenadering tussen Zuid-Afrika en Mozambique PZC/°Pinie en achtergrond 4 DINSDAG 17 JANUARI 1984 Door Hans Geleijnse) Op geschept papier toonde het aardig. De Toekomst van de NAVO en Veiligheid op Wereldschaal. Een driedaags symposium, georganiseerd door het Amerikaanse Centrum voor Strategische en Internationale Studies van de Georgetown University. Wijze mannen met soms klinkende namen en enkele vrouwen waren vorige week naar Brussel gehaald. Want de NAVO mag dan met gepaste trots terugkijken op 35 jaar militaire en politieke samenwerking, noch nimmer in de geschiedenis van het Bondgenootschap ging een toenemende dreiging van het communistische machtsblok gepaard aan zo'n grote interne verdeeldheid. Althans, zo lijkt het. De diplomaten van Oosteuropese negeren van Westeuropese politieke tieke psychologie in Europa, had snit. die in het Brusselse Hilton gretig wensen. „Als er de wil was geweest Reagan nooit zonder overleg vooraf conferentie-materiaal verzamelden, om rekening te houden met de poli- zijn zgn. star-warsredevoering ee- kunnen tevreden rapporteren aan het thuisfront. Dankzij de kapitaalkrach tige sponsors (zoals Texaco, Boeing. McDonnel Douglas, Westinghouse) van het gebeuren en de aan democra tieën eigen open discussie konden zij in de Belgische hoofdstad een ruime en geruststellende blik werpen in de westerse strategische keuken. Want de Amerikaanse en Europese koks werken met verschillend gerei en in grediënten aan een ondefinieerbaar gerecht dat de westerse consument steeds moeilijker door de keel krijgt. Al was het alleen maar omdat de prijs ervan nauwelijks meer is op te bren gen. Tegen de achtergrond van een cnsis in de verhoudingen tussen Oost en West een sinister gegeven In feite kon de in Brussel verzamelde Transatlan tische „Veiligheidselite" zaterdag bij de afsluiting van de conferentie tot één gezamenlijk uitgangspunt ko men: van de Amerikaanse nucleaire superioriteit uit het verleden is geen sprake meer. De Sowjet-Ume en zijn James Scitiesimer bondgenoten zijn minstens militair gelijkwaardig aan de VS en zijn NA- VO-partners. Wil de NAVO bij een conventionele aanval van het War- schau-pact niet al snel naar het atoomwapen moeten grijpen, dan is een (geldverslindende) versterking van de Europese conventionele strijd krachten geboden. Henry Kissinger houden. Die heeft de vredesbeweging in Europa alleen maar goedkope mu nitie gegeven", aldus Snhmidt. Niet vrij van frustraties herinnerde hij zich hoe ondanks zijn herhaald aan dringen de Carter-regering weigerde de Russische SS20-raket en Backfire- bommenwerpers bij het SALT-2 over leg te betrekken (waardoor aan Euro pese kant wantrouwen ontstond en de wens een duidelijker koppeling tussen het Amerikaanse nucleaire potentieel en de Europese defensie te leggen, omdat deze Russische wapens op Eu ropa waren genchtf „Carters veilig heidsadviseur Brezinski zei me eens: dat zijn je zaken niet", aldus Schmidt Als klap op de vuurpijl wreef Schmidt de Reagan-regering een onjuiste eco nomische politiek aan Hij ziet de huidige opleving in de Amerikaanse economie (in tegenstelling tot de Amerikaanse publieke mening) niet op wereldschaal doorzetten en zeker niet in Europa. „De investeringen zullen blijven stagneren", aldus Schmidt. Want de hoge rentestand in de VS trekt Europees geld aan. „Ame rika, 's werelds rijkste land. is ook 's werelds grootste importeur van vreemd geld geworden Sinds de ge boorte van Christus is de rente niet zo hoog geweest", riep hii uit Naar zijn mening vormt de huidige ..economische rotzooi" een grotere be dreiging voor de samenwerking in het bondgenootschap dan iiet. Sowjet-ge- vaar „Wat nu gebeurt is een beledi ging van het Atlantisch Pact. want artikel 2 schrijft voor dat de economi sche samenwerking tussen de lidsta ten moet worden bevorderd" Helmut Schmidt Schmidt ging daarmee lijnrecht in tegen de opvatting van de Ameri kaanse oud-minister van buitenland se zaken Henry Kissinger. Die had betoogd dat met de economische maar politieke problemen in het bondgenootschap levensgevaarlijk zijn. Kissinger en oud-minister van defensie James Schlesinger hielden Europa voor dat het tijd werd zelf de hand aan de ploeg te slaan in plaats van voortdurend kritiek op Amerika te oefenen Schlesinger: „Schmidt mag dan 1,2 miljoen man hebben klaar staan,' ze moeten wel goed zijn uitgerust, Ik neem tenminste niet aan dat de Bundeswehr de strategie van Mao's volksoorlog heeft overgeno men". Volgens Kissinger houdt Europa te lang vast aan een beeld vafi de Rea gan-regering dat deze weliswaar door eigen schuld heeft opgeroepen, maar dat allang niet meer in overeen stemming is met de realiteit. Hij noemde als voorbeeld de kritiek die in Europa losbarstte toen Reagan en defensieminister Weinberger zich uitlieten over de mogelijkheid van een te winnen beperkte kernoorlog. Hoewel de Amerikaanse regering die verklaringen weer inslikte, bleef de kritiek in Europa hangen. „Maar er is geen enkele westerse leider vandaag die durft te bevestigen wat de mili taire strategie oplegt: dat hij om een nederlaag te vermijden, verplicht is zijn toevlucht te nemen tot kernwa pens". Tegenstelling Maar daarmee hield de overeenstem ming zo ongeveer wel op. In feite domineerde de tegenstelling Europa- Amerika de gehele conferentie, waar over, getuige de reacties in de Ameri kaanse pers dit weekeinde, nog wel enige tijd zal worden nagekaart. Vooral door de felle kritiek op Was hington die oud-bondskanselier Hel mut Schmidt in zijn speech verpakte en waarop even felle Amerikaanse beschuldigingen loskwamen. Van een consistent Amerikaans be leid tegenover Moskou is geen sprake, zo betoogde hij „Het beleid van de Europese landen en Japan ten opzich te van de Söwjet-Unie getuigt al 17 jaar van meer continuiteit dan dat van de VS", aldus Schmidt. De Ameri kanen gaan er naar zijn mening ten onrechte van uit dat Moskou buiten lands beleid gedomineerd wordt door communistische expansiedrang. „Het buitenlands beleid van de Sow- jet-Unie is voor 75 procent Russisch en voor 25 procent communistisch", meende hij. Dat uit zich in een histo risch gegroeid veiligheidscomplex („de grens met Afghanistan is pas gegarandeerd veilig als aan beide zij den Russische soldaten staan") en de wens als gelijkwaardige supermacht te worden behandeld, aldus Schmidt. Volgens hem kent het Kremlin drie angsten in de buitenlandse politiek. In de eerste plaats voor de Bondsre publiek („1.2 miljoen man in tijd van crisis binnen enkele dagen op de been. daar hebben maarschalken als Oesti- nov en Ogarkov grote waardering voor"), vervolgens de Verenigde Sta ten en tenslotte de Volksrepubliek China. Goedkope munitie Behalve een verkeerde inschatting van de Sowjet-politiek bezondigen de Amerikanen zich eveneens aan het iDoor Anton Koenei Buitenlanders die in Oostenrijk op bezoek'zijn, kunnen vanaf begin februari zonder visum de Hongaarse grens oversteken. De enige voor waarden zijn dat een dergelijk uit stapje tevoren in Oostenrijk bij een erkend reisbureau moet worden ge boekt en niet langer mag duren dan 48 uur. Voor westerlingen lijkt de maatregel van de Hongaarse regering weinig opzienbarend, maar voor een land achter het IJzeren Gordijn is het een revolutionaire stap. Een jaar geleden stelde Hongarije zijn grens open voor alle Oostenrijkers met een geldig pas poort. Zij mogen zonder visum Hon garije binnen. De ervaringen zijn z positief, dat de maatregel nu ook van toepassing is verklaard op in Oosten rijk verblijvende buitenlanders. Oostenrijk vormde van 1867 tot 1915 samen met Hongarije een dubbelmo narchie. Nog wonen in Oostenrijk tienduizenden mensen van Hongaar se afkomst, onder wie veel vluchtelin gen van de Hongaarse opstand in 1956, die nu de Oostenrijkse nationali teit hebben. Vooral deze mensen rei zen tegenwoordig vaak heen en weer Zij hoeven immers met langer eeri visumaanvraag in te vullen waaruit blijkt dat zij van Hongaarse origine zijn Deze drempelvrees is nóg groter voor voormalige Hongaren in andere lan den dan Oostenrijk, van wie er velen nooit meer in hun geboorteland terug zijn geweest, maar die graag achterge bleven familieleden en vrienden nog eens terug zouden zien. De angst om Hongarije na een bezoek niet meer uit te mogen, zit diep. De nieuwe regeling maakt het mogelijk om 'incognito' een. zij het kort., bezoek te brengen. Een communistisch land dat zijn grenzen opengooit voor bezoekers uit het Westen, moet redelijk stabiel zijn en weinig tc verbergen hebben. Ach tentwintig jaar nadat de Russische troepen Hongarije binnenmarcheer den. heeft de 'salami-tactiek' van pai- tijleider Janos Kadar het land naar een unieke positie binnen het commu nistische blok gemanoeuvreerd Ka- dar. die aan de macht kwam toen hij de Russen uitnodigde het land binnen te vallen, is vandaag de dag een werkelijk populaire figuur. Hij verstaat de kunst de juiste toon aan te slaan in de richting van het Kremlin, terwijl het land om economische aan dacht van het Westen vraagt. Typerend Janos Kadar Het is typerend voor de ontwikkeling van de Hongaarse economie dat vijf jaar geleden al de zwarte markt van westerse spijkerbroeken is ingestort, nadat de Hongaren een licentie voor de produktie van jeans in hel Westen hadden gekocht. 20 procent van de produktie op de eigen markt brach ten en de andere 80 procent tegen harde valuta exporteerden. In Hongarije heeft de Nationale Bank het voor het zeggen, terwijl in andere communistische landen de pfanbu- reaus nog altijd aan de touwtjes trek ken De bank heeft het initiatief geno men om kleme particuliere Firma's te bevoordelen. Deze kleine bedrijven bieden tegen woordig werk aan honderdduizenden Hongaren. De meeste zijn gespeciali seerd op technologisch gebied en zijn zo geeft de regering openlijk toe drie maal zo efficiënt als de staatsbe drijven. Ieder jaar worden de beper kingen voor het aantal werknemers of het beschikbare kapitaal een beetje losser gemaakt. Net zoals met salami plakje voor plakje Toen de Russen voor energieleveran ties van de Hongaren, net zoals van alle andere Comecon-partners, harde valuta eisten, sloegen de Hongaren meteen terug en eisten van de Russen op hun beurt harde deviezen voor levensmiddelen. Waar bezoekers uit Oostenrijk rustig over de grens kun nen gaan om goedkoop maar in harde, westerse valuta boodschap pen te doen, is de Hongaarse douane meedogenloos tegenover bezoekers uit andere communistische landen Zij weigeren hun levensmiddelen te laten wegkopen met niet in te wisse len geiö uit Oostbloklanden. Keerzijde Het Hongaarse economische wonder heeft natuurlijk ook zijn keerzijde In theorie kan iedere Hongaar net zo gemakkelijk naar Oostenrijk reizen als de Oostenrijkers naar Hongarije. Maar hoeveel Hongaren hf?lben een paspoort dat geldig is voor het Wes ten? De passen zijn alleen geldig voor communistische landen en toestem ming om richting Oostenrijk te reizen, wordt maar één keer per jaar gegeven De reden: de Hongaarse regering wil wel buitenlandse deviezen verdienen, maar niet dat de Hongaren deze in het buitenland weer uitgeven. In Hongarije wordt ieder teken van protest nog steeds in de kiem ge smoord Er wordt niet gedemon streerd. Het woningtekort is acuut, het volk beklaagt zich over de toene mende inflatie, die op het ogenblik acht procent bedraagt. Ook wordt geklaagd over de kwaliteit van con sumptiegoederen. hoewel bezoekers uit andere Warschau-Pactlanden Hongarije zien als een consumptiepa radijs. Toch zijn Hongaren in ballingschap, die hun land voor de eerste keer sinds de opstand in 1956 weer bezoeken, verbaasd over wat in hun land sinds dien tot stand is gebracht. Sommigen gaan zelfs z ver. dat zij in Hongarije eeii pied-a-terre kopen om daar later, ten minste voor een deel van het jaar. met hun pensioen in harde valuta als koningen te gaan wonen. De Hon gaarse regering legt ze geen stro breed in de weg. M, tDoor Jan Halkes) ozambique en Zuid-Afrika hebben zichzelf tot vriendschap veroordeeld. Dat was maandag de sfeer in hotel Polana in Maputo waar Mozambikaanse en Zuidafri- kaanse delegaties spreken over het herstel van de economische betrek kingen. Tegelijkertijd werd er in de hoofdstad van Zuid-Afrika gespro ken over militaire problemen. Het is een ommezwaai in de politieke situatie van zuidelijk Afrika. Maar wat er werkelijk bekokstoofd wordt, blijft nog onduidelijk en de delegatieleiders lachen elkaar toe als boeren met kiespijn. Terwijl in de lunchpauze Radio Mo zambique uitgebreid ingaat op de boycotvoorstellen van de Ameri kaanse presidentskandidaat Mon- dale, wijst de Mozambikaanse mi nister van economische zaken, Ja cinto Veloso, de Zuidafnkaanse de legatieleider Hans van Dalsen op het eilandje Inhaca. Vanaf het Pola- na-zeeterras is het zichtbaar als een paradijselijke streep die in de verte schittert. De besprekingen zijn al zover dat Inhaca met name ge noemd wordt als een ideale plek voor Zuidafkrikaans toerisme, com pleet met bungalowparken, all-in reizen en harde Zuidafrikaanse rands Minder ver. maar eveneens veelbelo vend. zijn de besprekingen over het herstel van dc* betrekkingen op het gebied van verkeer, landbouw, visse rij. industrie, handel, financiën, energie en de 'trek-arbeid' in de Zuidafrikaanse mijnen. De samen stelling van de delegaties wijst erop dat beide kanten serieus vorderin gen willen maken. De besprekingen over „veiligheid en militaire problemen" in de Zuidafri kaanse hoofdstad liggen wat moeilij ker. Mozambique wil een einde aan de Zuidafrikaanse steun aan de Mo zambikaanse verzetsbeweging MNR. die ongeveer tweederde van het Mozambikaanse binnenland on veilig maakt. Zuid-Afrika zal daar tegenover stellen dat Mozambique de Zuidafrikaanse bevrijdingsbewe ging ANC, zo niet militair dan toch moreel, steunt. Ter geruststelling van het ANC heeft de Mozambi kaanse president Samora Mache! al benadrukt dat de solidariteit met de strijd tegen de apartheid in geen geval in het geding is. Of het ANC daar ook werkelijk van overtuigd is. blijft de vraag. ANC- leider Oliver Tambo hult zich in stilzwijgen, ook na een uitgebreid onderhoud met Machel. „Het maxi maal haalbare", zegt een diploma tiek waarnemer in Maputo, „is een soort akkoord tussen beide landen dat vervolgens ieder op zijn eigen wijze interpreteert". Tegenstander Sinds dc onafhankelijkheid 1975 is Mozambique een van meest principiële tegenstanders van de apartheid geweest. Ook toen een consequentie boycot van toen malig Rhodesië de Mozambikaanst economie deed kelderen, bleef Sa mora Machel op zijn standpunt staan. Het antwoord van Zuid-Afn ka was economisch en militair. Dt haven van Maputo verloor drie kwart van haar omzet omdat Zuid afrikaanse bedrijven liever de weg via Durban maakten. Mozam- bikaanse „trekarbeiders" waren niet meer welkom op de boerderij en van Transvaal en het aantal Mozambikanen in Zuidafrikaanse mijnen daalde aanzienlijk. Zuid afrikaanse toeristen bleven al weg na de nationalisatie van hun vakan tiehuisjes. Militair antwoordde Zuid-Afrika met steun aan de Mo zambikaanse verzetsbeweging MNR en luchtaanvallen op woon huizen en kantoren van ANC-vluch- telingen in Maputo. Een al meer dan drie jaar aanhou dende droogte heeft de Mozambi kaanse economie op de rand van de afgrond gebracht. Naai' schatting meer dan vijftigduizend Mozambi kanen zijn van die droogte het slachtoffer geworden. In de hoofd stad wordt het voedsel gerantsoe neerd. en vanwege de rondtrekken de benden van de MNR ligt het transport in bijna tweederde van het land stil. De besprekingen met Zuid- Afrika moeten voor Mozambique twee vliegen in één klap vangen: Zuidafrikaanse investeringen voor de wederopbouw en een einde van Zuidafrikaanse steun aan de MNR. die de wederopbouw telkens sabo teert. Niét veel keus Mozambique staat met de rug tegen de muur. Maar ook Zuid-Afrika lijkt niet veel keus te hebben. De Mozam bikaanse toenadering is door presi dent Samora Machel zorgvuldg voorbereid in overleg met en mis schien wel op aandringen van de Verenigde Staten en West-Europa. Ook de Mozambikaanse broederlan den, Angola. Zimbabwe en Tanzania staan niet voor verrassingen. Het Westen kan of wil niet de militaire en economische hulp bieden waar Machel tijdens zijn Europa-tournee in oktober om vroeg. Maar de terse landen bleken wel bereid hun diplomatieke druk op Zuid-Afrika te verhogen. Het is geëh toeval dat de eerste besprekingen tussen Zuid- Afnka en Mozambique begonnen kort na het bezoek van de Zuidafn kaanse minister van buitenlandse zaken, Botha, aan dezelfde landen die Machel bezocht. Tenslotte heeft Zuid-Afrika ook een eigen economisch belang bij het herstel van de betrekkingen De haven van Maputo is goedkoper dan de omweg via Durban. De Mozambi kaanse elektriciteit van de Cahora Bassa-dam is aantrekkelijk nu door de kernenergie ook in Zuid-Alrika over de elektriciteitsprijzen wordt geklaagd. De levering van Cahora Bassa- electriciteit werd vorig jaar verbroken na een aanslag van de MNR op de hoogspanningsleiding. Herstel van de economische betrek kingen tussen Mozambique en Zuid-Afrika kan een begin van vre de in heel zuidelijk Afrika. Samora Machel heeft een groot prestige bij de bevrijdingsbewegingen ANC en Swapo. Maar zolang in Zuid-Afrika de apartheid blijft bestaan, zal het een koude vrede zijn, slechts in stand gehouden onder westerse druk en op voorwaarde dat ANC en Swapo het Mozambikaanse voor beeld zullen volgen. De westerse waarnemers zijn enthousiast: hel begin van een dialoog is er. Zo zuilen harde maatregelen als een olieboycot misschien toch niet no dig zijn. Aharingen in een ton, zo leven wij als Nederlanders op het kleine, lage sompige stukje aarde dat ons is toevertrouwd. Voor de land- en tuin bouw is dat een beetje lastige situa tie. Immers hoe meer mensen er op de vierkante meter wonen des te minder ruimte er beschikbaar blijft voor de land- en tuinbouw. In ons land heeft zich echter het merkwaardige feit voorgedaan dat naarmate Nederland dichterhevolkt is geraakt en de ver stedelijking, vooral in het Westen en Zuiden, toegenomen is, de land- en tuinbouw intensiever werd bedreven en tot ongelooflijk hoge produktiecij- fers is gekomen. Dat proces is vooral sinds de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog goed op gang gekomen en gaat in feite onverminderd voort tot nu toe. De laatste jaren weliswaar met iets kalmere cijfers, maar er is nog steeds voortgang en een sterkere voortgang dan in dc ons omringende landen. Nedtvland is geen eiland in de.volke- renzee om ons heen. Ook wat betreft de bevolkingsdichtheid niet. Wij ma ken deel uit, van een groot verstede lijkt gebied in Noord West-Europa. Er is in feite een dichtbevolkte gordel in de Europese Gmeenschap bestaande uit Noord West-Duitsland. Nederland, Belgie. Zuid-Engeland. Noord-West. en Noord Oost-Frankrijk en Zuid- en Midden-Duitsland. Dit grote, welva rende zeer verstedelijkt gebied is een van de belangrijkste industriegordels ter wereld. Te vergelijken met Noord Oost-Amerika en Zuid Oost-Azie Het omschreven deel van Noord West- Europa geeft in feite de toon aan in ons werelddeel en bepaalt de welvaart en de kracht van het Europa van vandaag. Binnen de Europese verstedelijkte in dustriegordel is Nederland het dichtstbevolkte land. Wij leven met 423 inwoners per vierkante kilometer. Voor de hele EG is dat cijfer 175 Binnen Nederland echter zijn er ook weer grote'verschillen. Ir het Noorden zitten ze op ongeveer 'EG-dichtheid' Zo heeft Drente 160 man per vierkan te kilometer en Friesland 178. Het Zuiden Brabant en Limburg zitten op het landelijk gemiddelde. Zeeland is weliswaar nog steeds rede lijk dun-bevolkt 1199) maar stijgt snel. Daar heeft natuurlijk het uitstralings effect van de Westelijke Randstad alles mee te maken Dat Westen ten slotte is ongelooflijk dichtbevolkt. In Noord-Holland krioelen er bijna 900 mensen op een vierkante kilometer en Zuid-Holland spant de kroon met 1.077 mensen per vierkante kilometer, het zijn net sardientjes m een blik Zou je al geneigd zijn om uit het voorgaande te concluderen dat naarmate de bevolkingsdichtheid toe neemt, de betekenis van de land- en tuinbouw af zou nemen, domweg van wege het plaatsgebrek, de cijfers lo genstraffen dit geheel. Eerder is het tegendeel waar Juist in het Zuiden en Westen van ons land is gelijk met het verstedelijkingsproces en ondanks de oprukkende bevolkingsschares, de land- en tuinbouw op een uiterst snelle en dynamische wijze tot ont wikkeling gekomen. In Brabant ging het indusrrialisatieproces vrijwel ge lijk op met de intensivering van de intensieve veehouderij (op illustratie ve wijze ook wel bio-mdustrie ge noemd). In het Westen en vooral in het overbevolkte Zuid-Holland kre gen alle industriële groeistuipen hun spiegelbeeld in de hoge en snelle vlucht waartoe de glastuinbouw zich opwerkte Ondanks het enorme ruim tegebrek. ondanks oprukkende we gen. industrieterreinen, bevolkings agglomeraties en recreatiegebieden waren en blijven het Westland en de Kring, de tuin van Nederland en van Europa. Trouwens ook de veehoude- rijgebieden in Noord- en Zuid'Molland hebben zich ondanks voortdurende planologische en andere belemmerin gen ook snel en soms nog sneller ontwikkeld dan andere veehouderij streken in Nederland Hoe is zo'n ontwikkeling tc verklaren. In vaktijdschriften wordt hierover zo nu en dan driftig gepubliceerd. On langs verklaarde een ongetwijfeld zeer deskundig vakman dat dit mogelijk consequenties zijn van een urbaan gedomineerd waardepatroon, zoals dat thans in Nederland wordt aange troffen Daarnaast sprak hij ook over drieerlei verstedelijking: te weten morfologische, sociaal-economische en mentale verstedelijking Als we deze 'fraaie vaktaal nu maar laten voor wat hij is, dan komt het verhaal erop neer dat door de vrijwel overal" optredende verstedelijking, vooral in het Westen en Zuiden, de onderlinge, beïnvloeding van stad en land enorm is toegenomen. Voeg daarbij de wel vaartsstijging vi»n de laatste dertig jaar, de sterk toegenomen mobiliteit, de moderne communicatiemiddelen, de toegenomen vrije tijd etc. en het plaatje is ongeveer volledig. Boven dien is vooral in de Randstad en omgeving het platteland geïnfiltreerd met nieuwe wijken en dorpen. Deze nieuwe woonsteden en wijken op het platteland worden voornamelijk be volkt door forensen en stedelingen. Dankzij dit alles zijn er zeker in het Westen niet meer zoveel land- en tuinbouwgebieden waar men aan de horizon geen flats enof fabrieks schoorstenen ziel Ondanks ons bui tenlandse visitiekaartje van klompen en molens, gesitueerd in een idyllisch achterafgebied. wordt het huidige Ne derland gekenmerkt door een stedde- lijk-industriéle signatuur. Welke na delen dat allemaal moge hebben voor de landbouw, zo'n situatie brengt ook specifieke mogelijkheden en voorde len met zich mee. Als land- en tuin bouw volledig deel uitmakend van een hoog ontwikkelde stedelijk-indus- triêle samenleving betekent een con stante prikkel om niet achter te blij ven of achterop te lopen noch in inkomenspeil, noch in levensstijl. Als de samenleving waarmee je als land bouw verstrengeld bent als geheel verandert, dan werkt dat als stimu lans voor die landbouw om mee veranderen. Een bijkomend voordeel van een hoge bevolkingsdichtheid is een grote klantenkring voor land- bouwprodukten op korte afstand. Als je het geheel beziet komt ik tot de conclusie dat juist in uiterst dichtbe volkte gebieden temidden van vens, industrie en dienstverlenende instellingen, de land- en tuinbouw op te krap bemeten ruimte bewezen heeft, genoeg veerkracht en aanpas singsvermogen te bezitten om zich te handhaven in die moderne industrië le maatschappij. Dat is een parado xale, onverwachte maar verheugen de conclusie. mr Gerard W. Smalle gange

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1984 | | pagina 4