i, VISMEEL KRIJGT EEN
NIEUWE GEDAANTE
Kennis-overdracht
van eiwit
het belang
WEGWIJZER VOOR
BEDRIJFSLEVEN
PZC/
Visserij van levensbelang
voor bevolking Senegal
J3ENSDAG 4 JANUARI 1984
s vo
Ijl
>pro
gbelJ
Het j
I. F. ten Doesscliate. directeur van instrumentenfabriek Van Essen, toont het houtje-touwtje-modelvan de nieuwe
vliegas-koolstofmeter, die samen met zijn valbuis-oven door de TH in Delft werd getest
(Door Marien van den Bosi beleid Van Trier in zijn innovatie-
De tijd dat 'commercie' een vies woord was op menige Nederlandse nota van 1979.
universiteit, is voorbij. Professoren komen uit hun ivoren toren. -Maar wat Is innovatie?", zegt Van
Bedrijven vragen studenten speciale operaties te begeleiden of verzorgen Staveren. ..Innovatie is een mode
een afstudeer-opdracht. Wat voor de grote Nederlandse en multinationale woord. Elk bedrijf moet constant
bedrijven echter vaak een weet is waar vind ik de juiste kennis en 'innoveren', contact houden met de
technologie is voor vele middelgrote en kleine bedrijven een vraag, markt en nieuwe technische vindin-
gen. Vroeger heette dat gewoon'ont
rijden doormaken? Zowel Van Sta- wikkelen'
als de secretaris van de Orde
Hoe vindt een bedrijf van die om
vang de weg in de grote hoeveelheid
wetenschappelijke kennis die op uni
versiteiten. hogescholen en techni
sche instellingen voorhanden is. Om
de overdracht van kennis te verge
makkelijken. heeft het ministerie
van economische zaken op weten
schappelijke instellingen teams aan
het werk gezet om de bedrijven de
weg te kunnen wijzen.
Sinds vorige week ook de Universi
teit van Amsterdam zich aansloot,
beschikken nu alle universiteiten, de
technische en landbouwhogescholen
en instellingen als bijvoorbeeld TNO
in Delft over dergelijke wetenschap
pelijke teams voor kennis-over
dracht. Hoe werken deze 'kennis
transferpunten' in de praktijk''
Uitstekend, efficiënt" zegt J.F. ten
Doesscliate, directeur van de Instru
mentenfabriek Van Essen bv in
Delft. „We hebben een nieuwe, zeer
nauwkeurige methode ontwikkeld
voor onze vliegas-koolstofmeter.
Maar we misten de nodige kennis en
apparatuur om dat ding te testen.
Via het 'transferpunt' van de Techni
sche Hogeschool in Delft zijn we bij
de juiste specialisten terechtgeko
men om die test voor ons uit te
voeren".
Log apparaat
Door de zeer gespecialiseerde meet
apparatuur (de radio-getijdemeler
bijvoorbeeld) die de firma Van Es
sen maakt, werd al regelmatig sa
mengewerkt met de Hogeschool,
iet TNO en het Waterloopkundig
Laboratorium. „Maar zo'n Techni
sche Hogeschool is toch een log
apparaat, waar het niet eenvoudig
is de juiste persoon te vinden voor
het testen van de. vliegas-koolstof
meter". Het meten van de koolstof
vliegas (die met tonnen per
dag vrijkomt in kolengestookte
energiecentrales) is overigens van
belang, zo vertelt Ten üoesschate,
>m zowel het rendement van het
'erbrandingsproces in de centrale
te meten als voor het scheiden van
nog bruikbare vliegas van de as die
ergens opgeborgen moet worden.
Overigens gaat het bij het transfer-
an Nederlandse Raadgevende In- systeent nk., om dc overdraohl van
genieurs (ONRI, mr E.J.C. Hiller,. ullslultend technische know how,
vinden van met. Hillen. ..De TH s problemen op vrijwel elk terrein, op
hebben op het eehied van de rans- bedrljfskundig gebied, op het tel
ler-,mnlcn baanbrekend werk ge- rci„ va„ de marktverkenning ot de
ïaa^;.'.r,mld,d<'ls V"S'm arbeidsomstandigheden en veilig-
de onki ook een transfer-punt voor hrid van de werknemers rijn met
de aangesloten raadgevende mgc aa„ „.„„ferpunten voor-
n.eurs opgericht .„Den Haag. Begin d z„ worde„ m<rktverkell.
volgend jaar gaan we met de TH's, dtafssUdles vaak door studenten
vooral die in Eindhoven, praten ultgevoetdi vcrteK Van Slaveren.
over mogelijkheden van samenwer
king".
Van Staveren vindt het
transfer-punt van de ONRI „heel
,Soms komt er ook wel eens
vraag of we hier aan dc TH niet
toevallig een heel nieuw produkt
hebben ontwikkeld om op de markt
handig". Volgens hem is er geen kunn^n brengen. Maar ja, het
sprake van concurrentie, maar kun toepassen van wetenschappelijke
je „aanvullend werken" „Vragen zijn J^enms moeten de bedrijven natuur-
soms te praktisch voor ons en dan *yk zel/ doen",
kunnen wij doorverwijzen. Als trans- De staf °P de transfer-punten hoeft
fer-punt ben je vooral' wegwijzer voor met altijd passief te wachten op
het bedrijfsleven"m Ook ir. J.W.R eventuele vragen uit de bedrijven.
Arnold van de Rijks Nijverheids- Van Staveren: „Het is ook onze taak
dienst in Den Haag vindt het ONRI- om te signaleren wanneer er veel
transferpunt 'sowieso een goed iets'. vraSen Ult een bepaalde hoek komen
Heel grote bedrijven hebben door- en dan eventueel actie te onderne-
gaans voldoende kennis en techniek men Zo zlJn we nu bezig om. samen
in huis. of weten die zelf makkelijk te het Proefstation in Naaldwijk,
vinden Ook is hier voldoende uitwis- de kassenbouw van de grond af te
seling tussen onderwijs en bedrijf, bekijken. Het ziet er naar uit dat het
..Maar voor een klein bedrijf is het ee.n studie-opdracht wordt van het
alleen al volstrekt onmogelijk om ministerie van Landbouw en Visse-
alle vakliteratuur bij te houden. Ook rij ..Maar met elke sector is ge-
daarvoor kun je terecht op de TH". schlkt voor zo n gecombineerde
aldus Ten Doesschoten. aanpak. Ik heb zelf onder meer ge
werkt in de dakpannen-fabricage en
Andersom is het transrer-punt ook <jaar zou een gecombineerde aanpak
belangrijk voor de wetenschappers, onmogelijk zijn, aldus Van Staveren,
die op deze manier op de hoogte
kunnen blijven van wensen en ont- 'griprirp Pnrlcc
wikkelingen in het midden- en 'X-KTZCe rdrKS
kleinbedrijf. Studenten vinden op
verzoek van de ondernemer soms Ook «n we met de Gemeente Delft
een afstudeerprojekt. „Het bedrijf je Kamer van Koophandel bezig
Cambo in Kampen, dat technische °Pze„ttan "n Bed™fs
camera's maakt, moest afgeslankt Technologisch Centrum voor jonge
worden", vertelt Van Staveren. die zelf een lednjf willen
„Marktonderzoek wees echter uit sta"en j °J verschillende plaatsen
dal het produkt verbeterd zou kun- Engeland bestaan al wel aparte
nen worden" industrieterreinen science parks
zo constateerde vorige maand
„Een student in de ergonomie (de staatssecretaris Van Zeil (economi-
relatie mens-machine) is een half sche zaken) tijdens een werkbezoek
„F6WV. jaar naar Kampen gegaan en heeft in Engeland. Van Zeil zei bij die
Ten Doesscliate is een van de ruim de produkten ergonomisch doorge- gelegenheid veel voor een dergelijke
400 ondernemers die in 1983 bij het
'transfer-punt' van de TH in Delft
hebben aangeklopt. Bij alle transfer
punten in Nederland samen zfin dat
er vele duizenden. Alle universiteiten
n technische hogescholen in Neder
land hebben inmiddels een transfer
punt. Evenals een aantal gespeciali
seerde technische instituten als TNO
in Delft, het Nationaal Lucht- en
Ruimtevaart Laboratorium, het Wa
terloopkundig Laboratorium, het
Energie Centrum Nederland e.a. De
Rijks Nijverheidsdienst werkt al lan
ger via het principe van bemiddeling
tussen ondernemer en wetenschap
pelijke specialisten op zeer uiteenlo
pende terreinen.
„Zo'n 70 procent van de vragen en
problemen werden door de specialis
ten op de TH in een of twee uur
opgelost", aldus de coordinator van
het transfer-punt in Delft, ir. D.A.
van Staveren. Aan dergelijke advie
zen zijn geen kosten verbonden.
Moet er studie worden verricht of
proeven worden genomen door de
wetenschappelijke staf of zich spe
cialiserende studenten, dan moet de
ondernemer daar wel voor betalen.
Concurrentie
In h$t weekblad van de TH. Delta',
is bij wijze van grap al gefilosofeerd
over de mogelijkheid dat in de vol
gende eeuw de Hogeschool dankzij
het transfer-punt op eigen bengn kan
staan. Zover is het echter nog lang
niet Van de slordige 500 miljoen die
de TH in Delft jaarlijks kost. is in
1982 op deze manier 12.7 miljoen
gulden terugverdiend.
Worden de universiteiten en hoge
scholen op die manier geen concur
rent van de onafhankelijke inge
nieursbureaus, die toch al slechte
Ir. D. A. van Staveren, coördinator
'kennis-transferpunt' op de Techni
sche Hogeschool te Delft.
spit. Het nieuwe prototype is nu~in vorm van samenwerking tussen we-
Keulen gedemonstreerd en er zijn al tenschap en bedrijfsleven te Voelen.
300 opdrachten binnen. Bij Cambo Maar. terug naar de samenwerking
wordt nu weer aan uitbreiden ge- tussen wetenschap en bestaande be
dacht", aldus Van Staveren. drijven. De minister van economi
sche zaken is bovendien bereid in
Cambo levert een voorbeeld van we- bepaalde gevallen het onderzoek- of
tenschappelijke hulp bij produktver- ontwikkelingswerk dat bijvoor-
nieuwing, van wat met een mooi beeld door TNO, een TH of een
woord 'innovatie' wordt genoemd ingenieursbureau wordt verricht te
Ook bij de firma Van Essen heeft de subsidiëren. Naast het 'technisch
TH geholpen bij het realiseren van ontwikkelingskrediet' en de 'stimu-
een nieuwe methode van meting, leringsregeling innovatief manage
ment' kunnen in het kader v
Ten behoeve van de 'industriële in-
'innovatiebeleid' ook 'ontwikke-
novatic zi n deze transfer-punten ii„gs.e<,„,racten' wordc„ gestibsi-
deslijds ook ingesteld door de toen- die„d toU0 proccm va„ dt externe
malige minister voor wetensehaps k0„e„ ,masimaai 40.0001.
(Door Eli Vlessingi
De geur en de smaak. Noem het voor mijn part de stank van vismeel, zijn er de oorzaak
van dat het voor menselijke consumptie niet wordt geaccepteerd. Het zit in de
Door middel van extractietechnieken kun je die bestanddelen oplossen en
g eiftcheiden. Het is echter een dure techniek en de consumptiekwaliteit van het eindprodukt
te wensen over. Ik heb er mijn hele leven zo'n beetje mee te maken gehad. Ik dacht, het
vaf^ toch mogelijk zijn op een andere manier dat spul te fabriceren. In 1975 had ik het
jaajvonden. Ik ben er mee naar TNO gestapt. Daar konden ze hun ogen niet geloven. Echt, ze
m1ken of ze water zagen branden".
n het woord Piet de Wit. Als senior- kinderen er te weinig van eten. Die Technische Hulpverlening van het
ïsulent verbonden aan Weenink en verdeling vindt plaats naar leeftijd en ministerie van buitenlandse zaken.
19%tnes Consultants gevestigd in deelneming van de gezinsleden aan de In 1978 bracht een driehoofdige mis-
plaajogblokland, een dorp in de Alblas- huishouding en andere produktieacti- sie een bezoek aan Senegal. Dc bevin-
fim waard. De 69-jarige ontdekker van viteiten. De eerste keus is aan de dingen werden vastgelegd in een om-
st zijt reuk- en smaakloze vismeel heeft, mannen en de vrouwen. Wat overblijft vangrijke rapportage. Onder meer
ïuld in een witte laboratoriumjas, en dat is volgens Piet de Wit werd geconcludeerd dat ter plekke
s van een alchemist. De licht ge- meestal niet veel is voor de kinde-
,mde rug, de kalende schedel, de ren.
ïerpe trekken rond de kaken en de Piet de Wit vond bij TNO
inter blikkende ogen achter de iets voor zijn reuk- en smaakloze vismeel- recept
208
oldoende vis tegen aanvaardbare
prijzen verkrijgbaar is om viseiwit-
opènoor concentraat volgens het beproefde
De Wit ter plaatse te
maken. Om de instanties in Senegal
an de haalbaar
voor menselijke
Acceptatie
grote brilleglazen. winningstechniek.
't de Wit werkte ooit bij het des- „Het is heel eenvoudig", vertelt hij, zelf te overtuigen
vanjictiebedrijf Gekro in brotterdam. terwijl hij met een krijtje op een heid van vismeel
fabriek waarvan de naam al de schoolbord de verwerkingsfase en de consumptie werd een acceplatie-on-
iht opriep van bederf en ontbin- resultaten daarvan noteert. „Eerst de derzoek noodzakelijk geacht.
De benen en botten ven de vis koken. Alle vis is bruikbaar. De
ger, de ontzielde kadavers van op gekookte vis ga je persen, waarbij
■dachte wijze om het leven geko- water en olie gescheiden worden van
m stuks vee; Gekro wist er raad dè eiwitmassa. Omdat hierin een res-
:e. Piet de Wit was er bedrijfsleider tant reukverwekkende olie achter
werd uitgezonden om te onderzoe- blijft ga je die massa wassen met u-~'
op welke plaatsen op deze aard- water. Al naar gelang het aantal
Ïl het zinvol, dan wel commercieel len dat die wasbeurt wordt herhaald, men reuk- en smaakloos vismeel niet
atrekkelijk was om vismeelfabrie- vermindert de specifieke vissmaak en wordt geaccepteerd", vertelt hij. „Het
i op poten te zetten. Piet de Wit vislucht. Na zes keer wassen is die was niet meer herkenbaar. Men vroeg
k door Zuid-Amerika. Belandde in volledig verdwenen. Op die manier zich af of het wel echt vismeel was
Ika. Bezocht de kustgebieden van haal je uit 100 kilogram vis 12 kilo- Het produkt waar veel succes mee
n de oceanen gelegen staten. Daar gram droog produkt waarvan het ei-
mers moest gezocht worden naar witgehalte 80 procent bedraagt. Er
1 grondstof voor vismeelfabrieken.
veel meer dan de aantrekkelijk-
van de kapitaalsinvesteringen in verwaarlozen percentage vet", aldus zijn. Het is de bedoeling dat het
/Id
ft g
blijft ga je die massa wassen met heet missie. „Een van de opmerkelijkste
ervaringen was toch wel dat volko-
werd geoogst, was heel bewust niet
ontdaan van het laatste beetje visaro-
dan nog sprake van zeven procent ma. Al naai" gelang de toepassing
water, enige minerale stoffen en een te moet die smaak enigszins variabel
jDerde-Wereldlahden, werd Piet de Piet de Wit. geconcentreerde viseiwit wordt ver
getroffen door de noden van de Voor TNO was de vinding van Piet de werkt in het inheemse voedsel. Daar-
aheemse bevolkingsgroepen die hij Wit voldoende overtuigend om aan te onder vallen sausen waarin gedroog-
PGfcrde kennen. Overtollige visvang-
'en als goedkope grondstof voor een
lustrieel produkt spraken hem veel
nder aan dan de vraag op welke
die overtollige vangsten
'grnjenstbaar konden worden gemaakt
het welzijn van vaak zieke en
ngerlijdende bevolkingsgroepen.
et de Wit stapte op bij Gekro. Wat
hte behield waren de schrikbarende
elden van de noden van de zwarte
verjistbevolking van Afrika.
kloppen bij het Directoraat
de vis wordt gedoopt tijdens de maal-
'indersterfte
regentijd die voorafgaat aan de
oogst staat op het platteland
landen als Senegal, Mali, Ghana
bekend als 'de honger-
Van de voedseltekorten hebben
kwetsbaarste groepen bet meest te
Piet de Wit heeft het met
ogen aanschouwd en zonder
opsmuk vervolgt hij zijn ver-
„Die groepen vind je in de
plaats onder de plattelandsbe-
Ki nder en onder de 5 jaar en
'angerc vrouwen. Dc kindersterfte
zuigelingen ligt in de buurt
de 20 procent. Van de kinderen
een en vier jaar is het onge-
35 procent. Gebrek aan eiwit
gebrek aan groei. Het komt
die landen vrij algemeen voor",
de kustgebieden is vis een belang-
eiwitbron. Het is onder meer aan
traditionele voedselverdeling bin-
het gezin toe te schrijven dat
in Senegal. Op het strand
Joal komen dagelijks de kano's
hun vangsten. Visopkopers en
begeven zich te ivater
de vangsten te bekijken.
Op het Instituut voor Visserijprodukten TNO in IJmuiden is men er in
geslaagd vismeel te fabriceren voor menselijke consumptie Het
verschil met dat zelfde- fabrikaat als grondstof voor dierenvoedsel en
veevoer is de geur en de smaak. De penetrante vislucht maakte de
ehvilrijke droge substantie, waarvan de jaarlijkse ivereldproduktie
schommelt in de buurt van de S0 miljoen ton, ongeschikt als ingrediënt
voor enig menselijk voedselmenu. De wetenschappers van TNO zijn er in
geslaagd die vislucht op een betrekkelijk eenvoudige wijze volledig te
neutraliseren.
Gebrek aan eiwit kan leiden tot ziekten. Uiteraard in landen waar
voedseltekorten en voedingsproblemen voorkomen, Zo'n land is bijvoor
beeld Senegal. Een stukje Afrikaanse westkust van ongeveer 200.000
vierkante kilometer. Vijf maal zo groot als Nederland met een inwonertal
van nauwelijks zes miljoen zielen. Een stukje Sahel aan de noordkant
begrensd door Mauretanié; aan de zuidkant door Guinee Bissau. De 500
kilometer lange westkust wordt bespoeld door een brok Atlantische
Oceaan. De bevolkingsdichtheid is aan die kuststrook het sterkst
geconcentreerd. Daar ligt ook de hoofdstad Dakar.
De zeevisserij is een met onaanzienlijke bedrijfstak. De ambachtelijke
visserij wordt bedreven door ongeveer 50.000 vissers die beschikken over
een vloot van ruim 6000 kano's.
De sardinellen vormen verreweg de belangrijkste vissoort. Maar ook de
bonda, silure. haai en ansjovis worden in niet onaanzienlijke hoeveelhe
den aan ival gebracht. Een plaats waar dat intensief gebeurt is Joal.
Een visserijcentrum op 130 kilometer afstand ten zuiden van Dakar.
Daar nu zal de regering door het Institut Technologie Alimentaire vier
proefprojecten op poten zetten. Een project gericht op kwaliteitsbeheer
sing van vis door koeling, één op het gebied van drogen en roken, één
voor het conserveren van vis door deze in te blikken en tenslotte een
project dat volledig geënt zal zijn op de bij TNO in IJmuiden ontwikkelde
techniek van het fabriceren van vismeel geschikt voor menselijke
consumptie.
tijd. Verder kun je denken aan verwer
king in couscous, rijst of gierstpap".
Dat voor de keuze van een proeffa
briek de plaats Joal werd uitgekozen,
had te maken met verschillende om
standigheden. De plek moest beschik
ken over elektriciteit en water. De
aanvoer van de grondstof verse vis
moest gegarandeerd zijn.
Ir. J. Bon: „Joal is een uitgesproken
vissersplaats. Het hele gebeuren
speelt zich af op het strand. De kano's
met hun vangsten worden er gelost.
De visopkopers en visverwerkers
zwerven er tussen de scheepjes. De
afvoer naar het binnenland gebeurt
met paard en wagen. Het is een
levendig en kleurig schouwspel. Over
uitgestrekte terreinen langs de kust
tref je eenvoudige verwerkingsplaat
sen aan. Rookovens en droogrekken.
Veel vis wordt in hete as gelegd en
bedekt met takken die ook in brand
worden gestoken. De huid verschroeit
en laat zich gemakkelijk verwijderen.
Het overblijvende visvlees wordt ge
droogd, gezouten of gerookt".
Vanwege deze plaatselijke activitei
ten werd Joal door de regering van
Senegal ook de meest geschikte
plaats geacht voor het opzetten van
een startproject voor verschillende
visbehandelings- en verwerkingsme
thoden. De winning van het vrijwel
reuk- en smaakloze eiwitconcentraat
zal er deel van uitmaken. Voor de
begeleiding van dat project, dat i
hel kader van ontwikkelingshulp zal
worden gefinancierd, is een beroep
gedaan op het Institut Technologie
Alimentaire (ITA) in Dakar. Chef van
de afdeling Techniek van het ins
tuut Abdou Ba en een visserijdeskun-
dige, Diakite, hebben veertien dagen
doorgebracht bij TNO in IJmuiden.
Ettelijke malen hebben zij de ver
schillende aspecten van het tech-
nisch-experimentcle project inten
sief bestudeerd. Zij hebben er actief
aan deelgenomen. Zijn er volkomen
vertrouwd mee geraakt. Het is aan
hen om het project in Joal te begelei
den.
Ing. J. Houwing, hoofd van de IJmui-
dense TNO-vestiging toont zich bij
zonder ingenomen met de resultaten
van het proces en het feit dat het met
name in Senegal zo is aangeslagen.
Dat er sinds 1975 het moment
waarop Piet de Wit bij TNO aan de bel
trok toch nog een groot aantal
jaren is verstreken voordat daarvan
sprake was, heeft volgens hem te
maken met het acceptatieproces in
Senegal. „In 1978 hebben we de eerste
monsters in Senegal achtergelaten.
Het was toen een tijdje stil. We dach
ten ais er echt belangstelling bestaat
dan komen ze wel. Dat gebeurde in
1981. Er is toen 30 kilogram viseiwit-
concentraat opgestuurd. We werken
nu aan een zending van 200 kilogram.
Het vervolg zal in Joal van de grond
moeten komen. De opstelling van de
apparatuur in IJmuiden zal worden
ontmanteld en worden verscheept
naar Joal. De benodigde apparatuur
voor een proeffabriek kan het best in
Nederland worden beproefd, alvorens
te worden verscheept naar Senegal.
Men beschikt er over de kennis, de
grondstoffen en de benodigde arbeids
krachten".
Piet de Wit, de man achter „een idee"
heeft het laatste woord tijdens het
gesprek over het eclatante succes
van een onderzoek waarmee TNO-
IJmuiden 1983 afsluit. „Weet je wat
ook belangrijk is? De prijs. Uit i
gewonnen eiwitpoeder kost hoog
stens 2,50 gulden jier kilo. Als je het
uit biefstuk zou moeten winnen zou
het op 65 gulden komen".
