iONWETENDHEID leuze van or wells samenleving Id d 1984;' 30 r -< —5 JD het jaar van Or well. De gebeur tenissen die Orwell in zijn beroemde boek '1984' be schrijft, gaan over deze tijd. In het westen heeft men dit boek sociologische en futuro logische betekenis toege kend.Het is dan ook heel re delijk om de volgende vra gen te stellen: in hoeverre beantwoorden de omstan digheden waarin de mens heid nu verkeert aan het beeld dat Orwell in zijn boek heeft voorspeld? Zullen de voorspellingen eigenlijk wel uitkomen, als we aannemen dat hij zich bijvoorbeeld enigszins in de tijd heeft ver gist en als wij zijn voorspel lingen verdagen naar tijden die verder in de toekomst liggen? Ik wil hier niet ingaan op de literaire capaciteiten van het boek. Die acht ik bijzonder hoog en Orwell be schouw ik als een van de grootste schrijvers van onze eeuw. Maar, zoals het gezegde luidt, „Ook al is Plato mijn vriend, de waarheid is me dier baarder". En als ik dan uitga van de hierboven door mij aangehaalde in terpretatie van Orwell's werk, dan kan ik niet één bladzijde vinden die ik zonder bezwaren kan accepteren. Nu al kan zonder het moment af te wachten dat de klok op 31 december het jaar 1983 uitluidt, met totale zekerheid worden geconcludeerd dat het door Orwell geschapen beeld van de toekomst (gezien vanuit zijn tijd) van de samenleving slechts wat be treft enkele secundaire en opper vlakkige details en dan alleen onder voorbehoud en met de grootste moeite juist is. maar dat het in essentie en in zijn totaliteit onjuist is. Als we trouwens helemaal rechtvaardig willen zijn dan moeten we het komende jaar tot het jaar van Orwell en Amalrik uitroepen Deze Sowjet-dissident heeft in zijn tijd een boek geschreven waarin hij voor spelt dat de USSR als gevolg van interne moeilijkheden in 1984 niet meer-zou bestaan. Het boek heeft veel succes gehad in het westen. In dit verband dient de naam van Amalrik zeker te worden genoemd, al was het alleen maar omdat zijn voorspelling een van de minst onder bouwde prognoses en profetieèn in de hele geschiedenis is geweest. Maar Amalrik is voor Orwell natuur lijk geen partij. En het feit dat zijn profetie op een fiasco is uitgelopen tast zijn positie als sociaal denker, waarover ik het aan het einde van dit artikel nog zal hebben, in het geheel niet aan. Orwells beeld van de mensheid in 1984 is niet alleen feitelijk onjuist. Het is principieel onjuist. De voor spellingen van Orwell zullen nooit en nergens uitkomen, met uitzondering van de voorspellingen die al voordat hij zijn boek schreef „zijn uitgeko men" Ze zullen nooit uitkomen. Wat dit betreft is de profetie van Amalrik aanzienlijk realistischer geweest, want vroeg of laat zal er hoe dan ook een einde komen aan de USSR In deze wereld heeft niets het eeuwige leven. Ook onze planeet zal ooit in rook opgaan. Alexander Alexandrovitsj Zinovjev igeb 1922/ heeft het grootste deel van zijn leven, naar eigen zeggen, tot redelijk genoegen in de USSR doorgebracht. Hij verliet dat land pas toen hij daar in 1978 toe werd gedwongen. Toen wilde hij gehoor geven aan een uitnodiging uit de VS. maar kreeg van de instanties te horen dat hg alleen een uitreisvisum voor Wesl-Duitsland kreeg en bovendien het land binnen vijf dagen moest verlaten. Het was de op een na laatste maatregel die de staat tegen hem nam, nadat hij in 1976 zijn eerste literaire werk 'Gapende Hoogten' een filosofische satire op een fictieve samenleving die verduveld veel leek op de USSR) bij gebrek aan een welwillende uitgever in de USSR in Zwitserland liet uitkomen. Toen hij een week in de Bondsrepubliek was. bleek hem zijn Sowjet-staatsburgerscliap ook te zijn ontnomen. Toch was hij ondanks de armoede en ontberingen in zijn jeugd altijd een loyaal Sowjet-burger geweest. Zijn enige smet was een kleine jeugdzone. wat anti-Stalinistische uitlatingen op een studentenavondje Het kwam hem op een arrestatie te staan. Strafvervolging wist hij te ontlopen door toen de oorlog uitbrak vrijwillig dienst te nemen in het Rode Leger. De onderscheidingen die hij daar wegens moedig gedrag aan overhield, werden hem te zamen met zijn wetenschappelijke htel in 1977 afgenomen. Na de oorlog maakte Zinovjev zijn studie aan de filosofische faculteit van de Moskouse Komonosov-universiteit af. In, 1954 werd hij lid van de partij Uit overtuiging, niet voor zijn carrière. Hij was zelfs een paar jaar actief in de partij, maar raakte geleidelijk ontgoocheld en wijdde zich verder uitsluitend aan de wetenschap. In 1967 werd hij hoogleraar aan de filosofische faculteit, redactielid van het tijdschrift Filosofische problemen' en adviseur voor diverse staatscommissies Er verschenen talloze wetenschappelijke artikelen en boekwerken van zijn hand Doordat de westerse vakliteratuur inmiddels veel toegankelijker was geivorden in de USSR, vervreemdde hij meer en meer van Marx en Lenin. In de jaren zeventig leidde dat tot een reeks conflicten op zijn faculteit tol hemzijn hoogleraarschap in 1977 werd afgenomen. In het Westen was hij inmiddels bekend geworden door zijn 'Gapende Hoogten' 119761 en 'Lichtende Toekomst' <1978). literair werk, doorspekt mei wetenschappelijke theorieën over maatschappij en samenleving. Zinovjev leeft vrij geïsoleerd in Munchen Hij heeft er geen behoefte aan om zich aan te sluiten bij groepen, ook niet bij de kolonie Sowjet- emigranten Hij voelt zichzelf beslist geen dissident en ivil ook met met ze worden geïdentificeerd. Volgens hem kan de verdwijning van dissidenten in de USSR tot een nuttig effect leiden ..Pas als de ijdelheid en drang naar sensatie onder de mensen wegvalt, zal er daar een beweging lot stand komen die echt bereid is offers te brengen voor de goede zaak" Van liberalisering venvacht hij weinig, „het leidt alleen maar tot een uiteengroeien van de geprivilegieerde en niet geprivilegieerde klassen. De lagere kaders hebben de ongelijkheid nodig, want zij moeten de orde handhaven... Zelf hoop ik dat de USSR ooit haar beoordelingsfout van mijn werk zal inzien, tenslotte komt een goede wetenschappelijke analyse van een maatschappij, de betreffende maatschappij altijd ten goede", aldus Zinovjev. Orwells voorspellingen zullen echter nooit en nergens uitkomen om de eenvoudige reden dat er objeetieve wetten van kracht zijn in het maat schappelijk leven en de evolutie en dat deze wetten met ondergeschikt zijn aan de wil van de massa's, regeringen, partijen of profeten, maar de activiteiten van de massa's, partijen, regeringen en profeten on dergeschikt zijn aan hen Deze wet ten sluiten a priori een ontwikkeling in de evolutie van de mensheid uit als Orwell in zijn boek beschrijft. Deze bewering zal ik later met be hulp van concrete voorbeelden ver duidelijken. drie machten Volgens Orwell zal de wereld in 1984 verdeeld zijn in drie supermachten en wat stukjes „niemandsland". Een supermacht zal ontslaan nadat dc USSR West-Europa heeft bezet, de tweede nadat de VS eerst het gehele Amerikaanse continent in bezit heb ben genomen en vervolgens Enge land heeft bezet en de derde nadat China zich de gebieden in het haar toekomende deel van de wereld heeft toegeëigend. De supermachten zullen zich voortdurend in staat van oorlog met elkaar bevinden en wel twee tegen een, in verschillende combinaties. De oorlog zal worden gevoerd om goedkope arbeidskrach ten te verkrijgen in het niemands land, arbeidsprodukten te vernieti gen en een gebrek aan consumptie artikelen te creéren. Iedere supermacht zal over mogelijk heden beschikken die de twee ande re samen niet kunnen vernietigen. Bovendien zal de oorlog ongevaarlijk zijn voor de grote supermachten Er zal een klem aantal burgers bij be trokken zijn, voornamelijk specialis ten. De supermachten zullen eenzelf de maatschappelijk systeem en on geveer eenzelfde levenswijze hebben. Een systeem dat na de vernietiging van het kapitalisme is ontstaan en de USSR en incidenteel Hitler-Duits- land als prototypen heeft. De toe stand waarin de mensheid in het boek verkeert, zal eeuwig voortbe staan Ik denk dat de lezer zelf wel m staat is te schatten van hoeveel gezond verstand de idee van een ongevaarlij ke oorlog om goedkope arbeids krachten te verwerven en con sumptieartikelen te vernietigen, ge tuigt. In onze tijd siddert de hele wereld in werkelijkheid van angst voor een nieuwe wereldoorlog. Ieder van de twee (en niet drie!i super machten beschikt over militaire macht die voldoende is om de hele civilisatie te vernietigen De wereld zucht in werkelijkheid onder het juk van de overbevolking. Goedkope ar beidskrachten haasten zich zonder oorlog vrijwillig naar de westerse landen. Als er geen beperkende maatregelen worden genomen dan zal het westen er letterlijk in verdrin ken. De wereld is in feite verdeeld in twee maatschappelijke systemen die vijandig tegenover elkaar staan. Hun verschillende belangen zijn al in alle sferen van het maatschappelijk le ven met elkaar in botsing gekomen. ven met elkaar in botsing gekomen Bij een toekomstige wereldoorlog zal de hele bevolking van de vechtende (en ook van de niet vechtende) lan den betrokken raken Er zal geen verschil meer lussen front en achter land zijn. Maar ons wordt in het boek beloofd dat de oorlog ongevaarlijk zal zijn en in een uithoek zal worden uitgevochten door alleen een klein aantal specialisten En de wereld blijft die geniale voorspellingen maar toejuichen. Als Orwell trou wens een Russisch schrijver zou zijn geweest, dan zou hem vermoedelijk nooit zo'n aanbidding ten deel zijn gevallen. Zijn er soms veel mensen die het werk kennen van Zamjatin, dat zo'n grote invloed heeft gehad op Orwell? Volgens Orwell'zullen in 1984 dus die drie eerder genoemde supermachten bestaan Deze voorspelling kan wor den geanalyseerd en lot voorbeeld dienen om te laten zien dat Orwells sociologische en historische ideeén op niets zijn gebaseerd. Er bestaan objectieve wetten voor de vorming en het bestaan van grote groepen individuen in een sociaal geheel En die hebben de onontkoomlijke kracht van natuurwetten. Geen en kele machtige partij, laat staan een eenzame profeet, kan deze wetten veranderen. Iedere scholier weet dat het in het gebied van de zwaarte kracht onmogelijk is om een houten stok van bijvoorbeeld een vinger dik en onbeperkte lengte te hanteren. verbanden De stok zal als hij langer is dan een bepaalde lengte breken. Zulke wet ten zijn ook van kracht bij grote groepen mensen. Er bestaat een be paald verband tussen bijvoorbeeld de produktiekrachten van een land en het aantal kritische mensen dat in staat is de organisatie van het leven in dat land voor een periode die lang genoeg is, in stand te hou den. Analoge verbanden gelden voor de ruimtelijke afmetingen van een land, de grondstoffen, het kli maat. het ontwikkelingspeil van de bevolking, de cultuur en ga zo maar door.... Het is hijvoorbeeld mogelijk om als stelling te bewijzen dat Chi na niet in staat zal zijn om een supermacht te worden van hetzelfde niveau als de VS en de USSR, als het zijn bevolking niet op zijn minst tot de helft terugbrengt. De USSR zal in de komende honderd jaar niet in staat zijn om haar eigen grondgebied in cultuur te brengen, laat staan heel Europa. De Sowjet- Unie beschikt over militaire macht die toereikend is om de legers van alle Europese landen te verpletteren Er zijn echter talloze andere factoren nodig, waarover de USSR met alleen nu niet beschikt, maar waarover zij in de komende tientallen jaren (laat staan eeuwen) zal beschikken, om Europa voor een tamelijk lange tijd (bij Orwell voor altijd) te bezetten Een zo'n factor is bijvoorbeeld dat er in dit land geen volk is dat de ambitie heeft om een volk van heer sers te zijn en dat volgens de wetten van overheersing en ondergeschikt zjjn in staat is om de baas te spelen over de onderworpen volkeren En die wetten zijn eveneens objectieve feiten. Het Russische volk is het enige dat voor deze rol in aanmerking zou kunnen komen, maar wordt zelf ver nederd en onderdrukt in het Sowjet- impene. Het Russische volk moet. als het wil pretenderen naar hel leiderschap over grote massa's ande re volkeren, eerst een voor zo'n groot volk waardige positie bij zichzelf thuis zien te verwerven, zijn cultuur op een zo hoog mogelijk peil brengen en een naar historische en interna tionale maatstaven gemeten actief volk worden. En daar zijn, ik herhaal het nog eens. eeuwen voor nodig, als het al helemaal mogelijk is. Wat de VS betreft, die zijn niet eens in staat af te rekenen met hun eigen piepklei ne weerbarstige buren Het zal nog heel lang duren voordat zij het gehe le Amerikaanse continent in bezit hebben. De Engelsen zullen zich in ieder geval heel wat eerder en vrijwil lig onderwerpen aan de Sowjets dan ze de VS zullen toestaan hun land in te lijven. Wat betreft de maaschappijstruc- tuur. de levenswijze en de problemen die in de westerse landen aanwezig zijn. komt het door Orwell geschet ste beeld van de mensheid in 1984 nog minder overeen met de werkelijkheid Het kapitalisme is m het westen nog altijd met vernietigd We kunnen er nauwelijks op rekenen dat erin de komende tientallen jaren met het kapitalisme zal wo/den afge rekend (als er natuurlijk geen nieuwe wereldoorlog uitbreekt, of het wes ten er na zo'n oorlog heelhuids af- alexander zinovjev komti Het levenspeil lil het westen is buitengewoon hoog Er wordt hier in gigantische hoeveelheden koffie naar binnen geslagen en nog echte koffie ook. Over wijnen, vlees en fruit heb ik het dan-nog niet eens. Sex blijkt niet alleen niet verboden te zijn of tot het nulpunt terugge bracht. maar maakt integendeel zo'n weelderige bloeiperiode door dat het helemaal geen kwaad kan als er op zijn minst minimale morele beper kingen zouden worden opgelegd. De tendenties naar het socialisme zijn m het westen ongetwijfeld erg sterk. Maar dan wel naar een bepaald soc.ialisme. een comfortabel, gezapig democratisch socialisme 'met èen menselijk gezicht' Kortom, een socialisme in het kader van het kapitalisme Men hoopt er hier in te slagen om de tekortkomin gen van het kapitalisme te verhelpen zonder zijn verdiensten te verliezen, en de verdiensten van het commu nisme te verwerven zonder de gebre ken ervan. Die hoop is op zijn minst naïef. Maar ondanks dit alles lijkt het bestaande communisme dat een bedreiging voor het westen is. in werkelijkheid net zo weinig op het angstaanjagende beeld in Orwells boek als alle aspecten structuur Volgens Orwell zal de maatschap pijstructuur er in 1984 primitiever uitzien dan vijftig jaar geleden. Maar als er hier iets primitiever is geworden, dan is het wel dc opvat tingen over de maatschappijstruc tuur en niet de structuur zelf. Oor deelt u zelf! De sociale structuur van de toekomstige postkapitalisti- sche maatschappij en levenswijze zien er volgens Orwell als volgt uit. Aan de top van de piramide staat Grote Broer. Er onder de Kernpartij en daaronder de Randpartij en hele maal onderaan de massa, de "proles'. Grote Broer is almachtig en onfeil baar. Hij heeft de functie om het middelpunt te zijn van alle gevoe lens in de samenleving: de liefde, de angst, enz. De Kernparl.ij staat voor de herse nen van de maatschappij en de Randpartij voor haar handen. De administratie is geconcentreerd in vier ministeries. De proles' hebben geen intellect en slechts 40 procent van hen heeft een opleiding genoten De kinderen beginnen op 12-jarige leeftijd te werken De partijleden leven geïsoleerd van de massa en staan onder voortdurende controle van de DunkpoÜtie Een belangrijke rol speelt een speciaal technisch ap paraat ihet telescherm'. waarmee zij worden geobserveerd De liefde wordt beschouwd als een misdaad en dus vervolgd en seksuele gevoelens zijn tot bijna nul teruggebracht. De mensen zijn er eenzaam en geestelijk geïsoleerd Collega's die al jarenlang met elkaar werken kennen elkaar gewoonlijk niet In deze maatschappij heeft de Partij alle macht. Zij verwerft die macht door mensen pijn te doen. te marte len. angst aan te jagen en noêm maar op Deze maatschappij is van top tot teen gebaseerd op haat. Vooruitgang is hier een beweging geworden van pijn en lijden naar nog meer pijn en lijden. Partijmacht is niet erfelijk. Waarom verwerft de Partij macht0 Dat is het grootste geheim van de Partij. En dit ingewikkelde, raadsel achtige en intrigerende geheim wordt aan het einde van het boek openbaar gemaakt: dan blijkt name lijk dat de Partij de macht niet als middel beschouwt, maar als het uit eindelijke doel. De Partij verwerft haar macht louter en alleen om die macht zelf! De bestaande communistische sa menleving heeft weinig gemeen met deze beschrijving. Zij is niet beter en niet slechter dan de maatschap pij van Orwell. Zij is gewoon an ders: Uiteraard heeft de informatie over het bestaande communisme die Orwell uit verschillende bron nen kreeg. o.a. de roman 'Wij' van de Russische schrijver Zamjatin. in vloed gehad op zijn werk. maar bij zijn werk ging hij uit van het begrip, het voorstellingsvermogen, de crite ria, smaak, mentaliteit en psycholo gie van de westerse lezer. En zijn beschrijvingen zijn tot nu toe werkelijk de sterkste en meest ka rakteristieke uiting van hoe een westers iemand, die nog nooit onder de omstandigheden van het reéle communisme heeft geleefd, over dit communisme buitengewoon opper vlakkig en incidentele informatie heeft en zelf onder de relatief welva rende omstandigheden van een wes terse democratie met illusies over zekere onaantastbare behoeften, ei genschappen en rechten van dc mens, zich een communistische sa menleving voorstelt Orwells be schrijving van de toekomstige maatschappij heeft tol doel om hij de lezer een gevoel van angst, ver ontwaardiging en protest op te w ek- ken. Daarom domineren de zuiver nega tieve verschijnselen van de Stalinpe- riode. onzinnige sprookjes die Russi sche emigranten naar het westen hebben meegebracht en oppervlak kige westerse observaties Een ade quate beschrijving van het bestaan de communisme is niet alleen niet in staat om dergelijke zieleroerselen bij de lezer op te wekken, zij zal geheel en al onbegrepen blijven Om een adequate beschrijving van het be staande communisme te begrijpen zijn andere begrippen, criteria, voor stellingsvermogen. smaak etc nodig Om die angst, verontwaardiging, protesten en andere emoties te on dergaan. is levenservaring nodig on der de omstandigheden van het be staande communisme nieuw type mens Het bestaande communisme preten deert allereerst een oplossing van de problemen en de liquidatie van de tekortkomingen van de kapitalis tische samenleving te zijn. Het komt als de verlichting van veel mensen tot ons. En op die basis ontwikkelt het zich en legt het zijn ware aard als een nieuwe vorm van onder drukking. slavernij en ongelijkheid bloot. Daarbij brengt het een nieuw type mens voort, een sociaal wezen met een nieuwe wereldbesehou- w ing. met nieuw e opvattingen over de maatschappij, de waarden en dc zin van het leven cn met nieuwe criteria voor alles wat er om hem heen gebeurt. En voor die nieuwe mens is de samenleving van Orwell niets meer dan een vage toespeling op de tekortkomingen van dc be staande maatschappij waarin hij zelf leeft, in het bijzonder op het gebrek aan consumptieartikelen, het aangeven van elkaar, de ge schiedvervalsing etc. Ik geef hier slechts enkele losse voorbeelden, waaruit blijkt dat Or wells beschrijving niet overeenkomt met de bestaande communistische samenleving Daarbij ga ik uit van het klassieke model, de Sowjet-Unie. waar voor het eerst in de geschiede nis zo n samenleving werd gereali seerd In die samenleving is iedereen verplicht te leren lezen en schrijven. Het geven van onderwijs is hier bovendien geen uiting van de nobele bedoelingen van de machthebbers, maar het is een absolute bestaans voorwaarde voor de hele economie, cultuur en administratie. Het Sow- jet-onderwijssvsteem overtreft in ve le opzichten het westerse, dat erken nen zelfs westerse experts. Kinderar beid is verboden De mensen voelen zich er aanzienlijk langer kind dan in het westen. Hoewel het levenspeil over het alge meen genomen lager is dan in het westen worden daarentegen alle ba sisfactoren voor het bestaan gega randeerd: werk, onderwijs, woon ruimte. medische verzorging, ouder domsvoorzieningen Gezinnen vallen niet uiteen, kinderen maken zich met los van hun ouders Liefde en sex worden met vervolgd, tenzij deze de vorm van zedenbederf of abnor maliteiten aannemen De communis tische samenleving lost het pro bleem van de eenzaamheid en de isolatie van het individu in de maat schappij op uiterst voortreffelijke wijze op. Het is een typisch westers probleem, in de USSR is het onbekend. Maar de mensen moeten er wel veel voor betalen liet individu is wat betreft al zijn basisfuncties in het leven een integrerend deel van het collectief en wordt volledig door dat collectief gecontroleerd En daar is helemaal geen geheimzinnig telescherm voor nodig, de leden van dit collectief weten namelijk alles van elkaar en zelfs nog voordat de betreffende per soon het zelf weet. sociale cellen Sociologisch gezien is de communis tische samenleving niet verdeeld in de Partij en de 'proles'. maar in elementaire sociale cellen, waarin de eigenschappen van hel geheel zyn terug te vinden, en in verschillende soorten groepen van deze cellen. Dat betekent uiteraard niet dat er in deze samenleving geen partij is. Die is er wel. Maar die speelt een heel andere rol dan Orwell haar toeschrijft. Zo'n elementaire cel van het geheel heeft een structuur die heel wat gecompli ceerder is dan Orwells samenleving in haar totaliteit. In deze samenle ving zijn de partijleden niet geïso leerd van de overige burgers Het merendeel van hen houdt er een levenswijze op na die zich met van die van de partijlozen onderscheidt. In de geprivilegieerde lagen van de bevolking erven de kinderen door hun betere opleiding en connecties de status van hun ouders. In deze samenleving worden alle geneugten van het leven in overeenstemming met de sociale positie van het indivi du verdeeld. De mensen streven hier niet om de macht zelf naar de macht, maar om de genoegens die door deze macht toegankelijk worden. Het diepste geheim van Orwells Partij is sociologisch gezien absurd. Deze maatschappij heeft helemaal geen mystieke geheimen Haar grauw heid. banaliteit, alledaagsheid en doelmatigheid maken haar zo angst aanjagend Ook de ideologie van Orwells post- kapitalistische maatschappij is. als we haar vergelijken met de ideologie van de bestaande communistische samenleving, eveneens absurd. 'Wij' verklaart een zegsman van de top van Orwells maatschappij, „hebben afgezien van de idee van de negen tiende eeuw omdat er bepaalde ob jectieve natuurwetten bestaan Wij", proclameert hij. „scheppen onze ei gen natuurwetten De realiteit be- staat slechts in het collectieve be wustzijn van de Partij en verder nergens De realiteit bevindt zich in de schedel. We hebben het bewust zijn onder controle en daardoor ook de materie" Met een dergelijke ideologie kan een samenleving onmogelijk lang woi- den bestuurd. De ideologie van de communistische samenleving steunt op de wetenschap en maakt gebruik van de verworvenheden van deze wetenschap, omdat zo n samenle ving in principe onmogelijk zonder de onderkenning van objectieve wet ten onder controle kan worden ge houden. De communistische samenleving, ik herhaal het nog eens, lijkt helemaal met op de samenleving die Orwell heeft beschreven Dat doet echter mets af aan de betekenis van Orwells werk Iemand heeft eens gezegd dat de waarde van een geleerde wordt bepaald door het aantal mensen dat hij in verwarring heeft gebracht en hoe lang hij dat heeft gedaan. Deze formule kan ook worden toegepast bij de waardering van een persoon lijkheid op het gebied van het sociaal denken. Vanuit dat oogpunt heeft. Orwell een overweldigende bijdrage geleverd aan de westerse beeldvor ming over de toekomst en de postka- pitahstische samenleving. Het wes ten zal zich in de komende jaren dan ook waarschijnlijk wel niet van hem afkeren Orwells boek zal nog lange tijd invloed uitoefenen op het den ken en voelen van miljoenen mensen in het westen. 'Onwetendheid is kracht' is de leuze van Orwells samenleving. Leugen achtig onberispelijk als de leuzes van welke maatschappij dan ook. Over de historische kracht diue de onwetendheid als maatschappelijke wetmatigheid heeft wordt gezwe gen.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1983 | | pagina 35