steeds opnieuw
zijn er
winston smiths
O
nieuwspraak
P
O
m
oo
r
ai
TV Tog et-en - dan is het èo ver
XV en begint het jaar dat een
bijna magische klank heeft ge
kregen 1984. Dat is gekomen
door een boek van de Brit
George Onveil met die titel,
dat in 1948 verscheen. Op deze
pagina een beschouwing van
drs. Max L. Snijders die zich
afvraagt welke invloed hel
boek heeft gehad op de tijdge
noot en wal ervan is blijven
hangen.
Destijds hebben we, geloof
ik, nooit het idee gehad
dat Orwell echt dacht dat de
wereld er in 1984 zo zou uitzien
als hij hem in zijn boek be
schreef. Het was voor ons een
parabel, een waarschuwing: zo
zouden bepaalde dingen er
kunnen gaan uitzien als ont
wikkelingen die nu aan de
gang zijn de kans krijgen door
te zetten. En op sommige van
die ontwikkelingen zijn we,
door zijn boek. heel alert ge
worden.
Niet zozeer de dingen die er toen
al in een of andere vorm waren,
zoals de persoonsverheerlijking
van Big Brother, duidelijk gete
kend naar Stalins model.
Niet zozeer de martelpraktijken van
de Denkpolitie, want door de nazitijd
en wat er bekend was over de KGB.
kon Orwell ons op dat punt met meer
schokken: erger was echt gebeurd. En
er zou, al wisten we dat toen nog niet.
ver voor 1984 erger echt gebeuren in
Algerije cfoor de Fransen, in Argenti
nië en Turkije, in Noord-Vietnam en
Griekenland
aan de randen
Maar waar we nog niet zo aan hadden
gedacht, wat we nog niet kenden,
waren die voortdurende oorlogen aan
de randen van de drie mammoetrij
ken die Orwell beschrijft. Daarvan
zijn we ons met een schok, later gaan
realiseren dat we inderdaad de ver
werkelijking van die voorspelling
meemaakten. Voor het eerst met Ko
rea in 1950, later van omstreeks 1955
af. in Zuid-Vietnam. in zekere zin ook
in Israel, op Quemoy en Katsoe, die
beroemd-geworden eilandjes tussen
Taiwan en China, nu in Afghanistan
en Libanon
Daardoor, vreemd als het mag klin
ken. werden die oorlogen minder be
dreigend: uit '1984' wisten we immers
dat het „er bij hoorde", deel was van
de verschijnselen en gebeurtenissen
die de tweede helft van de eeuw
zouden kenmerken
privacy
In latere jaren is het boek natuurlijk
menigmaal aangehaald als het ging
over bescherming van de privacy
Zoals in de wereld van Winston Smith
iedereen tot zelfs in zijn woning kon
worden bespied door manshoge tele-
schermen, zo ontstond in de jaren
zeventig de vrees dat combinaties van
computerbestanden zouden kunnen
doordringen in de meest intieme ver
houdingen. Banken zouden daarvan
gebruik kunnen maken bij hun be
sluitvorming over kredietverlening,
werkgevers bij de keuze uit sollicitan
ten. En onuitgesproken ligt aan het
eind van die gedachtenreeks de vrees
dat de staat, met kennis van wat
iemand leest, waar hij lid van is. met
wie hij omgaat, kan zien hoe die
persoon denkt.
Maar sterker nog dan die vrees voor
aantasting van de privacy, spreekt
mij de voorspellende waarde aan van
Orwclls 'doublethink' als onderdeel
van de taal die hij in 1984 voorziet,
'Newspeak', Nieuwpraat of Nieuw
spraak van het gebruik van haat als
onderdeel van het regeerproces en
van het herschrijven van de geschie
denis.
nieuwpraat
In Nieuwpraat krijgen woorden an
dere betekenissen. Het woord 'gelijk'
bijvoorbeeld, is in Orwells Oceania
ontdaan van zijn betekenis in de
term 'gelijke rechten'. Er zijn immers
geen rechten meer. Gelijk slaat dus
alleen nog op meetbaarheden, niet op
geestelijke waarden.
De manier waarop de betekenis van
woorden kan worden verdraaid, bijge
steld, verarmd, leidt tenslotte tot de
drie leuzen van Oceania die aan el
kaar gelijk maken, wat in Oudpraat
eikaars tegengestelden zijn. oorlog in
vrede - vrijheid is slavernij - onwe
tendheid is kracht.
Dat is niet iets om absurd te vinden,
want het gebeurt nu elke dag. De
Deutsche Demokratische Republik is
de minst democratische van de
twee. Het socialisme van de Sowjets
verschilt, misschien niet zozeer in
theorie, maar wel in de praktijk, fun
damenteel van wat socialisme wordt
genoemd door Schmidt, Den Uyl of
Mitterrand.
max I. snijders
Buiten de Sowjet-Unie is dat vermo
gen om woorden hun inhoud te ontne
men of ze een geheel andere betekenis
te verlenen, het sterkst ontwikkeld in
Unesco, de VN-organisatie voor op
voedkundige. sociale en culturele
aangelegenheden.
Met enige regelmaat hoor ik direc
teur-generaal Amadoe Mochtar
M'Bow uit Senegal in prachtig Frans
redevoeringen afsteken die een uur,
soms anderhalf uur duren. En na een
tijdje vraag ik me af waar heeft hij het
over. Ligt het aan mijn Frans-' De
Engelse vertaling aanzetten: maar
daar wordt het niet beter van. En later
nalezen van de tekst helpt ook al niet.
Het blijft een brij van hoogdravende
en vage woorden waarin cultuur en
communicatie veelvuldig voorkomen,
maar waarvan het uren studie kost
om te bepalen wat de zo toegejuichte
functionaris wil beweren en bewerk
stelligen.
dubbeldenk
En het vereist jarenlange training
om te onderkennen wat Unesco's
Newspeak gedaan heeft met zulke
woorden als „het recht om te commu
niceren" en wat de werkelijke bedoe
ling is van zinnen als deze. ontleend
aan de inmiddels goedgekeurde be
groting voor. jawel. 1984:
..De vestiging van een Nieuwe Wereld
Informatie en Communicatie Orde
gezien als een evolutionair proces,
hangt grotendeels af van de verwijde
ring van obstakels, zowel interne als
externe, die de vrye stroom en de
wijdère en meer evenwichtige ver
spreiding van informatie, kennis en
ideeën belemmeren".
De invloed van deze Newspeak blijft
niet tot de vergaderzaal aan de Place
de Fontenoy in Parijs beperkt. Want
wat zei premier Soen Joean-Soean
van Taiwan op 14 oktober jongstleden
toen hij het beleid van de regering
bevestigde om vrijheid van menings
uiting en van de pers te handhaven?
Hij zei. ..Deze vrijheid kan echter niet
de grenzen van de wet overschrijden
om nationale veiligheid, maatschap
pelijke orde en publieke moraal in
stand te houden" Dat is Dubbeldenk,
niet uit een boekje, maar uit de dage
lijkse praktijk.
Dan is het al niet eens meer verwon
derlijk dat in het Iran van Ayatollah
Chomeiny. de Evin-gevangenis waar
volgens de officiële cijfers zeker vijf
duizend mensen zijn terechtgesteld
sinds de revolutie (en volgens een
Britse journalist die er net binnen is
geweest, soms 490 in één nacht) is
omgedoopt tot 'Islamitisch Heropvoe-
dingscentrum' Vrijheid in Slavernij.
Moord in Heropvoeding.
haat
Aan dc andere kant van de zeestraat
die Taiwan en China scheidt, wordt
een andere scène uit '1984' opge
voerd: de haatscssie. Dat is een zich
gezamenlijk overgeven aan haat te
gen een tot vijand van het volk
verklaarde ex-leider of een groepje
van hen.
Want wat was het massale ge
schreeuw op grote pleinen, met Mao's
Rode Boekje in de hand. anders dan
dat-3
En is er enig wezenlijk verschil in de
twee minuten haat waaraan Winston
Smith moet meedoen tegen Jones.
Aaronson en Rutherford, en de haat
campagnes in China tegen 'de bende
van vier'?
Er bestaat in de mens een diepe
behoefte aan een vijand-beeld. Een
behoefte die groter wordt naarmate
de eigen problemen groter zijn of de
eigen onzekerheid klemmender. De
haatcampagne tegen de bende van
vier horen net zo in dat beeld als de
massale demonstraties tegen de tot
Het Schrikbeeld gemaakte Cruisemis-
siles. ..Wat ze 's zondags in hun kerk
moeten missen, vinden ze die zater
dag m Den Haag, zomaar op straat",
zegt dominee Hans Rouma in Her
vormd Nederland over de demonstra
tie van 29 oktober
■ft de proles
Het kritisch denkproces van dc mens
kan niet alleen worden ontkracht
door woorden andere betekenissen te
geven, maar ook. heel simpel, door
mensen dom te houden. Die waarheid
is zo oud. dat Orwells gebruik ervan
geen opzien baren kon in 1918. Maar
Winston Smith, zijn hoofdpersoon,
haalt daar toch een wijsheid uit die
beklijft. In zijn geheim dagboek
schrijft hij al heel gauw: „Als er hoop
is. ligt die bij de proles". De proles
zijn de domgehouden proletariërs,
niet opgenomen in de elitaire, maar
strikt geprogrammeerde, samenle
ving die de dienst uitmaakt.
Voor wie dezelfde machteloosheid te
genover een gewetenloos bestuursap
paraat heeft meegemaakt als waarte
gen Winston Smith zich verzet, is dit
een Woord om te onthouden ,,Tf t here
is hope it lies in the proles". Want de
elite laat zich inpalmen, gebruiken.
Maar het proletariaat kan de zuiver
heid van gevoelens bewaren die nodig
is om het verzet te laten opvlammen.
Toen Solidamosc opstond heb ik aan
die zin van Orwell moeten denken
Het is ook een reden om het bestaan
van een sterke vakbeweging hoog te
houden - hoezeer je het met bepaalde
noties oneens kunt zijn. Want op een
dag kan die spoorwegstaking echt
nodig zijn. kan die eenheid van de
werkers het laatste bolwerk zijn waar
uit een usurpator kan worden bestre
den en. misschien ooit eens. versla
gen.
Alleen daarom al mag de regering van
een democratisch land nooit zo han
delen dat ze de vakbeweging passeert
en daardoor dreigt die van haar func
tie te beroven.
wat nog geldt
Uiteindelijk verliest Winston Smith.
Zijn persoonlijkheid wordt verplet
terd. doordat hij wordt gedwongen
afstand te doen van zijn zelfrespect:
Hij pleegt verraad aan wie hij lief
heeft.
Zo machtig is het autoritaire appa
raat Niet alleen in boeken.
Maar er is niet alleen hoop in de
proles'. Er is ook hoop in het individu.
Dat zijn opstandige dagboek begint te
schrijven in de alkoof van zijn kamer
tje waar het telescherm hem niet kan
zien.
Waar hij zijn gedachten kan verzame
len en de vrije loop laten.
De poort naar vrijheid en menselijke
waardigheid blijft open staan zolang
we het denken aan vrijheid nog maar
in stand houden
Er moeten mogelijkheden zijn om dat
door te geven, zelfs als het. deze gene
ratie niet lukt er werkelijkheid van te
maken.
Uiteindelijk zijn Spanje en Portugal
toch democratieén geyorden. Uitein
delijk zijn de kolonels 4n Griekenland
verdwenen.
Steeds opnieuw zijn er Winston
Smiths, die in de afzondering van hun
alkoof de wezenstrekken van hun
menselijke identiteit herkennen. Die
de moed opbrengen daaraan uiting te
geven. Want hi) is nog maar nauwe
lijks begonnen met. z'n geheime dag
boek. of hij schrijft al een halve pagina
vol met de conclusie down with big
brother, down with big brother, down
with big brother
Er is verzet gepleegd, ook tegen de
overheerser waarvan we in 1948 nog
maar drie jaar waren bevrijd En er
wordt iedere keer opnieuw verzet ge
pleegd. heel dikwijls door moedige
enkelingen, soms spontaan door grote
massa's. De dissidenten in de Sowjet-
Unie, de dwaze moeders van het Plaza
dc Mayo. ze houden die essentiële
rechten levend, van de mens om zijn
eigen denken te besturen en zijn eigen
beslaan te bepalen.
Ook dat is een element uit Orwells
'1984' dat toen moed gaf en nu nog
altijd geldt
Als in de samenleving die George Orwell
ons beschreef voor 1984 de zon onderging,
zeiden de mensen niet 'het wordt donker' maar
'het w ordt onlicht'. Dat laatste is een woord
uit de Nieuwspraak, de nieuwe taal die Grote
Broer zijn onderdanen liet Ieren.
Grote Broer wilde het denken van zijn onder
danen zo volledig mogelijk beheersen en be
greep dat je dat heel goed kunt doen door hun
taal te beheersen. Met een nauwgezetheid en
een onverbiddelijkheid die waarschijnlijk al
leen in dictaturen is te vinden werd daarom de
oude taal met al zijn woorden en begrippen
systematisch vervangen door de New speak, de
Nieuwspraak.
De term is. net als Grote Broer, een begrip
geworden Allerlei nieuwe woorden of zegswij
zen of vreemde uitingen van vakjargon worden
er mee aangeduid.
De meest gave vorm van nieuwspraak is een
uitdrukking die precies het tegenovergestelde
suggereert dan de werkelijkheid. In Orwells
samenleving heet het grote propaganda-minis-
terie. waar de geschiedenis voordurend wordt
herschreven om elke schijn van falen van de
machthebbers te vermijden het Ministerie van
de Waarheid, in afkorting i kenmerkend voor
meuwspraak: Niniwa). Het ministerie dat over
de permanent gevoerde oorlog gaat heet Minis
terie van Vrede
Zulke sterke staaltjes zijn in onze wereld zel-
daam al komen de Sowjet-autoriteiten een heel
rimmer mulder
eind als ze de invasietroepen die in Afghanistan
een bloedige oorlog voeren een bevrijdingsleger
noemen. Dichterbij huis heeft Josef Luns er
gevoel voor hoe je bepaalde begrippén beter
aanvaard krijgt door ze een wat zachtere naam
te geven. Zo noemde hij dat nteuwe wapen dat
door een zeer hoge straling zoveel mensen kan
doden zonder al teveel gebouwen kapot te
maken altijd nadrukkelijk 'neutronèng r a-
n a a tEn het van oorsprong militaire bondge
nootschap NAVO was voor hem 'de grootste
vredesorganisatie ter wereld' President Rea
gan ging op dezelfde lijn verder door de MX-
raket (jawel, met atoomkoppen) 'Vredeswach-
ter' (peacekeeper) te dopen Stel je de medede
ling in het radio-nieuws eens voor: 'De presi
dent van de VS heeft vanmorgen enkele vredes-
wachters naar de Sowjet-Unie verzonden.' Dat
zou heel wat spektakel geven in het 'Europese
nucleaire theater' (militair jargon voor slag
veld).
Het gevaar is duidelijk: door bevrijding' te
koppelen aan een onderdrukkend leger en
'vrede' aan een in wezen afschuwelijk wapen
verliezen deze woorden iets van hun oorspron
kelijke kracht, de begrippen vervagen In het
dieventaaltje van politici die aan economie
doen komen ze ook voor stilstand heet nulgroei
en achteruitgang mingroei Vroeger stond groei
to.ch voor groter worden? Dat is de ware
'nieuwspraak'.
Wat anders is het verzachtende woorden of
omschrijvingen te gebruiken voor onaangena
me feitelijkheden De diplomatie ontleent daar
zo ongeveer haar bestaansrecht aan. Als twee
staatshoofden behoorlijke ruzie kregen dan
'openbaarden zich tijdens het gesprek enige
verschillen van inzicht' en zaten ze met verhitte
koppen tegenover elkaar dan hadden zij 'eer.
openhartige uitwisseling van standpunten
Ook in het dagelijkse spraakgebruik is dit zo
langzamerhand een wijd verspreid verschijn
sel. De regering bezuinigt niet maar 'buigt de
uitgaven om' Een bedrijf waar het dit jaar al
even beroerd gaat als het vorige kan in het
verslag trots melden: „De neergang stabili
seert zich." En als het in feite nog beroerder
gaat: „De neergang vertoonde een lichte
groei". Verlies wordt er natuurlijk niet gele
den; alleen maar een 'negatief resultaat', ol
mooier nog: 'negatieve groei'.
Als er afdelingen moeten worden gesloten en
mensen ontslagen dan zal in het jaarverslag
staan dat er bedrijfsonderdelen zijn 'afge
bouwd' i uit het Duits gepikt omdat het zoveel
aardiger klinkt dan afbreken) of 'afgeslankt' en
dat er enige werknemers zijn 'afgevloeid. Dat
laatste wordt ook wel eens omgedraaid ..Dank
zij deze ingrijpende maatregelen konden enkele
honderden arbeidsplaatsen behouden blijven".
Voor de buitenstaander was nu juist het meest
zichtbare dat er zoveel arbeidsplaatsen verló
ren gingen.
Verlies van werkgelegenheid is toch een teer
punt. De directeur die er door de automatise
ring wat mensen uit kan gooien, schrijft dat hij
'een aanzienlijke besparing op de arbeidskos
ten" wist te bereiken En als er nog meer uit
moeten. ..Door de automatisering zal de werk
gelegenheid niet meer groeien"
Achter sommige van die versluierende om
schrijvingen zit een nobele gedachte Zo is het
natuurlijk aardig bedoeld een dienstmeisje
'assistente in de huishouding' te noemen en van
een landarbeider een 'agrarisch medewerker' te
maken En 'buitenlandse werknemer' klinkt
wat netter dan 'gastarbeider' Of dat de kans op
discriminatie vermindert? De zwarte Zuidafri
kanen zijn er in elk geval niet op vooruit gegaan
nadat de blanke machthebbers het zo zwaar
belaste 'Apartheid' (op zichzelf een mooie
nieuwspraakterm voor rassendiscriminatie)
gingen vervangen door gescheiden ontwikke
ling'.
Een wat onschuldiger kenmerk van Orwells
nieuwspraak is het vele gebruik van afkortin
gen of acroniemen (afkortingen die een nieuw
woord vormen) Als Orwell toch iets voorspel-
lends moet worden toegeschreven: de opkomst
van die afkortingen heeft hij goed gezien want
onze huidige taal wemelt ervan. Sommige zijn
zo ingeburgerd dat de oorspronkelijke beteke
nis kan worden vergeten CAO (collectieve
arbeidsovereenkomst) en VUT (vervroegde uit
treding) zijn daar gave voorbeelden van
naslagwerk
Voor de onderwijswereld is er een naslagwerk
verschenen met alle (nou ja) afkortingen voor
die sector Het zijn er een kleine vierduizend.
Soms gaat er een hele wereld schuil achter vier
letters Neem DPUO Dat is een aanduiding van
een model voor handelingsstrategie De vier
letters staan voor Doelen vaststellen, Plannen
maken en Uitvoeren en de verworven ervaring
gebruiken om nieuwe plannen te Ontwikkelen
Met die afkortingen zijn leuke spelletjes te
spelen. Zo vragen we bij het ATOOM meer
aandacht voor HOT HOP en HOLA (Atoom is
ambtelijke technisch overleg voor middelenver
deling. Hot is: hoger onderwijs in de toekomst.
Hola is hoger onderwijs op langere termijn en
Hop zyn hogere opleidingen voor personeels-
func t ïonarissen.
Functioneel natuurlijk, al die afkortingen.
Maar wel oerlelijk. En ook dat is nieuwspraak.
