realiteit
laat zich
nooit
plooien
DE ZEVENDE GOLF
j. rentes de carvalho
PZC/ weekendkrant
ZATERDAG 17 DECEMBER 1983
Het is met een zekere
schaamte dat je er als
Nederlander getuige van
bent, met hoeveel eerbied,
warmte en égards Joris Ivens
omgeven wordt door de Ita
lianen tijdens het 20e festival
van Sorrento. De 85-jarigen ci
neast die in alle filmkringen
ter wereld geweldige faam
geniet als 'de vliegende Hol
lander', heeft in Nederland
nimmer een hommage gekre
gen die enigszins vergelijk
baar is met wat hem in het
buitenland regelmatig ten
deel is gevallen. Nooit een
daverende ovatie, zoals toen
hij in Sorrento, in een zaal
met 2000 man publiek, even
dacht onopvallend te kunnen
gaan kijken naar 'De Lift' van
Dick Maas. Nooit een drukbe
zochte persconferentie van
anderhalf uur, zoals hij er nu
een gaf ter gelegenheid van
het feit dat hem voor zijn hele
oeuvre de Vittorio de Sica-
prijs was toegekend.
Joris Ivens is nooit volledig gerehabi
liteerd sinds hij van landverraad be
ticht werd voor het maken van 'Indo
nesia calling' en hem voor een periode
van zeven jaar zijn Nederlandse pas
poort was ontnomen. Zeker, dat pas
poort heelt hij al lang en breed terug
en minister Klompé heeft indertijd al
iets ten aanzien van Ivens proberen
goed te maken door hem een filmop
dracht te geven. Zelfs heeft men hem
de Orde van Oranje Nassau proberen
op te spelden, een eer waarvoor de
filmer toen feestelijk heeft bedankt
Het huidige ministerie van WVC heeft
dit jaar haar uiterste best gedaan om
Ivens over te halen persoonlijk naar
Ivens ging naar Sorrento en tijdens
lunch met overrompelend
uitzicht op de Vesuvius die uitrijst
boven een op zee rustende deken van
nevels, wil hij best nog eens uitleg
gen waarom het hem nog steeds
stoort dat de Nederlandse regering
hem nooit officieel excuus heeft aan
geboden voor de behandeling die
men hem gegeven had na het maken
van 'Indonesia calling', waardoor het
nu is alsof men hem nu officieel
weliswaar waarderen wil, maar „on
danks" wat hij in 194G misdaan zou
hebben.
Joris Ivens: ..Nog steeds is er onvol
doende afgerekend met de onterechte
beschuldiging dat ik onmiddellijk na
de oorlog eerst van de Nederlandse
regering de officiële functie zou heb
ben geaccepteerd om in Indonesië
documentaires te gaan superviseren
over de bevrijding van onze kolonie,
om daarna die functie en het mij
toevertrouwde materiaal te misbrui
ken voor een film tegen Nederland.
Het is wel waar dat ik die functie
geaccepteerd had en ik wilde ook wel
filmen over de bevrijding van Indone
sië. Maar toen ik daar naartoe ging,
bleek dat de Indonesiërs bezig waren
zichzelf te bevrijden en ik achtte dat
een gerechtvaardigde strijd. Ik zat
toen in Sydney vast. net als heel veel
andere Nederlanders die naar Indone
sië wilden om er hun zakelijke belan
gen veilig te gaan stellen. Ik heb toen
heel officieel mijn functie neergelegd,
afstand gedaan van al mijn facilitei
ten en omdat ik aan zag komen dat
die beslissing mij moeilijkheden zou
kunnen geven, een grote persconfe
rentie gegeven waar ik mijn overwe
gingen uitvoerig heb toegelicht" f-
Daarna zat ik nog steeds vast in
Sydney, toen er stakingen uitbraken.
Indonesische bemanningen weiger
den dienst op de schepen die wapens
naar het front moesten brengen en
Australische havenarbeiders weiger
den die schepen te laden. Ook de
Chinezen. Maleisiers en Indiërs die
men probeerde te ronselen, weigerden
dienst. Voor mij als linkse idealist was
dat een ongelooflijke gebeurtenis Vijf
naties die zich solidair betoonden in
hun steun aan een land dat zich wilde
ontworstelen uit de neo-kolonistische
greep. Daar heb ik met mijn eigen
handcamera verslag van gedaan in
alle eerlijkheid en naar mijn geweten.
Ik beschouw 'Indonesia calling' nog
Steeds als een van mijn twee belang
rijkste films. De andere is Borinage".
fictie
Exacte beschrijvingen van deze en
andere opzienbarende gebeurtenis
sen in Ivens' tumultueuze leven wer
den opgetekend in 'Aan welke kant
en in welk heelal', een uiterst leer-
pieter van lierop
zaam boek dat onlangs verscheen
(vertaald uit het Frans) bij uitgeverij
Meulenhoff. Ivens is de eerste cineast
ter wereld geweest die het documen
taire-filmen een getuigende beteke
nis heeft gegeven. Vroeger ging men
ervan uit dat een documentaire ob
jectief moest zijn. Tegenwoordig is
algemeen het besef doorgedrongen
dal 'objectiviteit' per definitie een
fictie is. De oude documentaristen
pretendeerden met hun films dat ze
lieten zien hoe de dingen waren,
Ivens probeerde over te brengen hoe
hij de dingen zelf zag.
„Voor mij is het maken van een film
een avontuur, waarvan je nooit tevo
ren precies kunt zeggen hoe het af
loopt Al doe ik nog zoveel aan re
search voordat ik me daadwerkelijk
aan het filmen zet. het zijn uiteinde
lijk de voldongen feiten waar je tij
dens de opnamen tegenaan loopt, die
het wezen van documentaires uitma
ken. De werkelijkheid laat zich nooit
plooien En als ik dan op dingen
stootte die niet pasten in de visie die
ik zelf had. dan ben ik nooit te beroerd
geweest om ook die zaken mee te
registreren. De cineast die de tegen
strijdigheden die je overal kunt aan
treffen, opzettelijk verdonkeremaant,
die maakt geen documentaires meer,
maar propagandafilms. Een keer heb
ik me aan zoiets bezondigd, dat is
geweest 'Le ciel. la terre'; een film van
dertig minuten vol wapperende rode
vlaggen, bedoeld om maar één ding
aan de wereld duidelijk te maken en
dat was dat de Amerikaanse imperia
listen van Vietnam dienden af te
blijven. Het was een strijdfilm. Met
latere documentaires over Vietnam
heb ik die beelden en die visie probe
ren te nuanceren'1
acteurs
Nog kort geleden in Vrij Nederland
en nog korter geleden in de Haagse
Post. werd de mening volgehouden
dat Ivens altijd in propagandafilmen
gebleven is. In zijn grote China-film
('Hoe Ju-kong de bergen verzette')
zouden de feiten wel degelijk zijn
verfraaid, al wist men niet zeker te
zeggen of Ivens misleidde, of zelf
misleid was. Een aandoenlijke be
jaarde apotheker was door iemand
herkend als bcroepsacteur.
Ivens. „De mevrouw die dat geschre
ven heeft, heb ik geantwoord in een
briefje waarin ik ongeveer het volgen
de stelde 'U heeft eens een reisje
gemaakt door een land met vele hon
derden miljoenen inwoners en als u
later een film ziet, herkent u daar één
persoon van wie u zeker weet dat hij
niet is wie hij voorgeeft te zijn. Me
vrouw. ik vind dat ongelooflijk knap
van u. Ik heb daar de diepste bewon
dering voor'. Het is ook eigenlijk te
gek voor woorden zo'n aantijging. Die
oude apotheker die kende ik persoon
lijk en niet alleen hem. maar ik kende
ook al zijn kinderen en kleinkinderen,
zijn hele familie. Ik heb in dat dorp
een hele tijd doorgebracht voor ik er
ging filmen en voor ik besloot die
apotheker te filmen. Kom nou. ik ben
niet onnozel. Voor ik ergens met opna
men begin, verdiep ik mij in de stof'
„Toen ik in 1934 'Nieuwe gronden'
maakte, over de drooglegging van de
Zuiderzee, toen wist ik tevoren al
precies hoeveel omwentelingen per
minuut een cementmolen maakte,
hoeveel een ingenieur daar verdiende
en wat het. weekloon was van een
arbeider In China heb ik me net zo
zorgvuldig op mijn onderwerpen voor
bereid. als ik het vroeger in Nederland
al deed. Er hebben geen acteurs in
mijn China-documentaires rondgelo
pen. Ik mocht er filmen wat ik wilde.
Ik had permissie van Tsjoe Enlai
persoonlijk. Natuurlijk zijn er dan op
locatie altijd wel plaatselijke overhe
den en middenkaders die proberen
om je in te pakken, omdat ze met hun
verantwoordelijkheden gunstig uit
proberen te komen. Waar dat gepro
beerd werd, heb ik onmiddellijk mijn
koffers gepakt en er niet meer ge
filmd"
„Ik begrijp niet hoe men in Nederland
zo lichtvaardig dit soort ernstige be
schuldigingen durft te uiten. Het is
typisch Nederlands denk ik. Men kan
het slecht zetten als een landgenoot
internationaal aan de weg timmert,
zoals ik gedaan heb: ik heb op ver
trouwelijke voet. gestaan met be
roemdheden als Poedovkin. John
Ford. Eisenstein. Hemmingway. Mat-
tei. Ik heb wereldleiders ontmoet als
Castro. Roosevelt en Ho Sji Min. In
Nederland vindt men het dan nodig
om je nederigheid bij te brengen. Men
verzint wel wat. Het is een raar trekje
van een volk 'waar ik altijd trots op
gebleven ben erbij te horen Zelfs als
dat volk mij liever kwijt dan rijk leek
te zijn en ook al bracht ik meer tijd
buiten de Nederlandse grenzen door
dan erbinnen. Mijn bijnaam 'De
vliegende Hollander' ben ik altijd
strelend blijven vinden".
idealist
"De vliegende Hollander' is ook de
titel van een speelfilm die Ivens nog
een keer zelf hoopt te maken, of te
laten regisseren op basis van een nog
nader uit te werken scenario. Hij
ontving ooit 17.000 gulden voor het
uitkerken van dit plan, dat volgens
hem inmiddels veel en veel meer
waard is geworden. Zevenentwintig
pagina's tekst in één avond geschre
ven. De opzet had Ivens 45 jaar
geleden bedacht samen met de dich
ter Marsman.
Ivens: „Het gaat over een kapitein die
God wil uitdagen en daarom tegen de
geboden in op zondag zee kiest met
zijn schip. God straft hem daa
met de doem tot eeuwig zwg
Maai- in elke eeuw mag hij 2i
terugkomen op het vastelands
hij dan een vrouw vindt die van!
houdt, zal God hem vergeven
eerste keer duikt hij op in de b
tiende eeuw op Manhattan a
wordt er verliefd op een India
vrouw die echter door dronken:
landse zeelieden wordt vermort
de achttiende eeuw duikt hij i
Marseille en verlieft zich op eem
lutionaire die uiteindelijk geen
voor hem heeft. In de negen!)
eeuw komt hij terecht in Bataviai
liefde geen kans krijgt omdat de!
tein walgend van de koloniale ui
sen vroegtijdig weer het ruim?
kiest"
„In de twintigste eeuw zal hijc
delijk terugkeren in Rotterdam
mag dan duidelijk zijn dat s
verhaal zekere raakvlakken i
met mijn eigen leven Ook ik!
uiteindelijk in Nederland te kt
sterven, als alles klaar is Ik be:
en ik heb geen angst vo
Maar ik wil voor 'De vliegende a
der' gemaakt wordt eerst nogta
over China voltooien. Geen poia
film. maar een 'cine-poeme'.
'Regen Een dichterlijke ïm
over het enige land ter wen
altijd zichzelf is gebleven otd
steeds wisselende geestelijke sub
gen. China kende vroeger het 'I
me', daarna het 'confuciamsrt
het 'boeddhisme' Nu is het
munistisch land, maar hetisim
sle wezen niet veranderd. Chini
me boeien, terwijl ik mijn gelort
Sowjet-Unie allang verloren
ben nog steeds een romantische
list, maar mijn meningen zijn
hankelijker dan ze vroeger wan
„Ik heb officieel mee geproleo
toen in Polen de staat van belc?
uitgeroepen en de door Solids
verworven vrijheden werden li
gedaan. Dat begrijpen mijn Ct
vrienden niet zo goed: dat ik ra
aan dat soort protesten, i
respecteren het wel. Ook in
gebeuren wel dingen die mi?
stemming niet hebben, maar»
anderen niets aan mijn verlid
op dit fascinerende land.
Mogelijk komt het doordat Nederland zo'n klein
land is, dat veel Nederlanders er zeer in
geïnteresseerd zijn hoe het buitenland over ons
denkt. Hoe zouden wij eruit zien in andermans
ogen? De clichés in reisfolders van molens, klom
pen, tulpen en kaas tellen even niet mee. Het blijkt
dat de aandacht voor Nederland in buitenlandse
bladen uitermate gering is. Voor zover er elders een
beeld van Nederland bestaat is dat langzamerhand
dat van de 'zieke man in Europa' geworden.
Ook in de literatuur is er nooit veel belangstelling
voor Nederland geweest. De weinige uitspraken van
buitenlandse schrijvers over ons land werden hier
echter gemakkelijk gevleugelde woorden. Al snel
gelden zulke oordelen als hoogste waarheden wie
uit de verte zonder partij te zijn iets waarneemt moet
wel gelijk hebben is de gedachte. Aan de beweringen
over de toestand in ons land van Nederlandse
schrijvers die in het buitenland wonen, zoals Willem
Frederik Hermans en Rudy Kousbroek wordt om
vergelijkbare redenen een groot belang toegekend.
Nederland en de Nederlander zouden echter het
diepst gepeild kunnen worden door buitenlanders
die langdurig in ons land verblijven, als je de
redenering nog even doortrekt. Op het ogenblik zijn
er een aantal uit het buitenland afkomstige schrij
vers die in ons land leven, Ethel Portnoy, uit de
Verenigde Staten, is er één van Zij schrijft nog
steeds in het Engels, bekenden vertalen haar werk en
met haar intelligente lichtzinnigheid heeft zij een
vooraanstaande plaats in onze literatuur weten te
verwerven.
Een ander voorbeeld van een buitenlandse auteur
die in Nederland woont en werkt is de Portugees J.
Rentes de Carvalho. Hij heeft, handig inspelend op
de Nederlandse belangstelling voor wat vreemden
van ons land vinden, een paar jaar geleden een boek
gepubliceerd over de mentaliteit van de Nederlan
ders dat een succes werd. Het was getiteld 'Waar die
andere God woont'. Inderdaad bleek Rentes de
Carvalho in ons land allerlei dingen op te merken
waar je als inboorling blind voor bent.
Rentes de Carvalho is uiterlijk een Portugese heer
gebleven, al spreekt hij goed Nederlands Nu is zijn
eerste Nederlandse roman verschenen, 'De zevende
golf Of hij die zelf helemaal,in het Nederlands
geschreven heeft dan wel of vrienden hem hier en
daar hebben geholpen is niet duidelijk. Wel duidelijk
is dat dit boek allerminst on-Nederlands van sfeer is
en in verschillende opzichten goed past in de Neder
landse romanproduktie van dit moment Ook wat
betreft de kwaliteit wat van ver komt is lang niet
altijd veel beter dan wat van dichtbij komt.
Op de flaptekst wordt de indruk gewekt dat het
hier opnieuw om een werk gaat waarin Neder
land op de korrel genomen wordt, maar dat is
misleidend. De satire over Nederlandse toestanden
is zijdelings en weinig subtiel.
Er wordt een karikaturaal beeld gegeven van een
Nederlands universitair instituut, in de roman be
staat er een Che Guevara Instituut waarin men zich
voornamelijk bezighoudt met het exporteren van de
wereldrevolutie. De directeur van het instituut.
Vargas, heeft geen betrouwbare antecedenten. Sar
castisch commentaar van Laszló. een van de roman
figuren.
..Hoe het ook zij. bij zijn aankomst had Vargas gelijk
de wind die hier woei door. en zijn scherjjc intuïtie zei
hem dat zich vestigen als expert de aangewezen weg
was. Deskundige worden Je weet hoe het gaat. in
Nederland wordt eindeloos gebakkeleid over het
alledaagse, roept men twijfels en bange vermoedens
op over de meest geheide zekerheden. De redelijkste
oplossing wordt meedogenloos en fataal onderge
schikt gemaakt aan de fanatieke oppositie van hen
die alleen tegen zijn om later, in geval van misluk-
king, niet het verwijl Le krijgen dat ze geen bedenkin
gen hadden, geen blijk hadden gegeven van kritisch
inzicht. Nederland is bij uitstek-het land van ketterij
en. schisma's, afsplitsingen, fracties en partijen Zo
op het eerste gezicht de bakermat van de Gezonde
Twijfellot hel moment icaarop dc expert zijn
intrede doet. Zodra die erbij wordt gehaald, de
officieel als expert bekendstaande houdt de
Nederlander gehoorzaam zijn mond. om in het stof te
buigen voor de Wijsheid, blij zich bevrijd te. voelen
van schuld, verantwoordelijkheid en twijfel" <118 69*
Deze vrij machteloze passage is dc scherpste analy
se van Nederland waartoe Rentes de Carvalho in
deze roman in staat is. Dus in dat opzicht heelt zijn
boek weinig te betekenen.
Niet onvermakelijk is deze bewering van een Neder
landse fanaticus die niet aan het raampje wil gaan
zitten omdat zijn vliegtuig over Spanje vliegt (dat
toen nog onder Franco stond
Begrijp je het niet!? Ik wil er niet alleen niet heen.'
Ik wil het ook niet zien' Over een kwartier is het
vliegtuig hel Portugese luchtruim uit en dan begint
Spanje Snap je? De politieke gevangenen, de marte
lingen, de onderdrukking En als ik daar ga zitten en
naar beneden kijk komt alles bij me boven en ben ik
zelfs in staat omAls ik. mijn zelfbeheerzing
verlies Laat maar! Nee. Ga jij daar maar zitten"
(164i.
Hier is in elk geval iets te herkennen van genadeloze
spot met een instelling die er in sommige kringen in
ons land op nagehouden wordt.
JT"ve zevende golf" is opgebouwd uit een groot
.Uaantal scènes. De scènes waarmee het bock
begint en eindigt zijn identiek: de hoofdpersoon
(een 'ik'i Bob Marquez. bezoekt hel huwelijksfeest
van Martha, de vrouw van wie hij vier jaar geleden
gescheiden is. Onder die scheiding heeft hij geleden.
hans warren
LETTERKUNDIGE KRONIEK
Alle andere sccnes gaan in chronologie aan dit
tafereel vooraf. In die fragmenten, die ook weer niet
in tijdsvolgorde staan, wordt geschetst hoe het
zover gekomen is. Het geheel is dermate ingewik
keld dat je geregeld terug moet bladeren om de
noodzakelijke gegevens op een rij te krijgen.
Marquez is werkzaam als fotograaf, ook al in de tijd
toen hij Martha leerde kennen Hij is afkomstig uit
een armoedige streek in Paraguay In 1939 werd hij
daar geboren. Zijn vader heeft hij niet gekend. Over
hem heet hef „Die kapitein Feliciano Marquez die
me vóór zijn dood had verwekti95i, alsof dat ook
nadien nog wel had gekund. Zijn moeder is van
Nederlandse afkomst. Zij leeft nog. maar is dement
geworden Vandaar dat zij in het verhaal op de
achtergrond blijft. Op een gegeven moment zijn
moeder en zoon naar Nederland gegaan, voor hen
zoveel als het beloofde land.
Een vriend van Marquez die een belangrijke rol in
het verhaal speelt is iemand die zich Laszló noemt en
beweert in 1956 uit Hongarije te zijn ontsnapt Hij
blijft een uitermate schimmige figuur. Toen Bob en
Martha wilden gaan trouwen, was Laszló het daar
niet. mee eens geweest. Hy bekent een verhouding
met haar te hebben gehad Ook het verschil in
leeftijd ziet hij als een bezwaar. Bob zou veertig en
Martha vijfentwintig zijn dit in het begin van de
jaren zeventig wat dus niet klopt met Bobs geboorte
jaar Via Laszló was Marquez met Martha Hendriks
en haar broer Albert in contact gekomen. Beiden
waren revolutionair ingesteld en vandaar dus hun
belangstelling in de Zuidamerikaan die Marquez
was. Hij blijkt echter nogal onverschillig te staan
tegenover politieke kwesties, ook wanneer die het
land van zijn jeugd betreffen. Albert is in deze tijd
nog bezig met een boek over ..bepaalde aspecten van
de sociale werkelijkheid van Latijns-Amerika" >37).
waarop hij later promoveert Martha is verbonden
aan het Che Guevara Instituut. Beiden zijn lid van
de 'Movimiento'. een revolutionaire groepering die
juist in Marquez' geboortestreek een guerrilla op
touw wil zetten. Martha komt na de eerste ontmoe
ting geregeld bij de fotograaf op bezoek. Zij is degene
die het initiatief neemt en hem uitdaagt. Uiteindelijk
leidt dat tot het huwelijk. Martha heeft nog steeds
contact met haar vader en moeder, die vertrokken
zijn uit Denemarken na een een fraucje-affaire. Pa
Hendriks heeft daarvoor twee jaar in de gevangenis
gezeten. Martha gaat Bob aan haar ouders voorstel
len, en déze blijken hem weinig sympathiek. Geleide
lijk aan raakt Marquez ook geïnformeerd over Mar
tha's werkkring, die hem al even vreemd is. Zonder
veel plichtplegingen wordt het huwelijk niettemin
gesloten.
Eens we schrijven dan 1974 moet Marquez
voor een belangrijke opdracht naar Portugal.
Dat deel van het boek is veruit het interessantste.
Het zou best kunnen zijn dat de schrijver hier eigen
ervaringen heeft verwerkt. Marquez bezoekt de ar
moedige krottenwijken die hem herinneren aan zijn
jeugd en voelt met de mensen mee Een paar dagen
later beleeft hij de Anjerrevolutie. Hij bezoekt dan
vanuit Lissabon ook het platteland Bij de revolutie
vallen geen doden, de soldaten hebben aryers in hun
geweerlopen gestoken, de massa is uitbundig.
„Twijfelaars, leeglopers of bedroefden waren er niet
bij. De hele menigte blaakte van vertrouwen en
vreugde, met in de ogen de zekerheid van ivie het
wonder had aanschouwd" >127i.
Sommige buitenlanders zijn boos ..Alles even petie
terig. zonder visie, geen greintje orde. Er is uictü
een behoorlijke weg. er is geen water, geenlicht.fi
geld. In plaats van de handen uit de mouicn
steken en aan te pakken.... maar wat doet,:
Revolutie maken. Begrijp je daar nou wat na
1115)
Marquez reageert dan als volgt. Misschien dca
manier om wat scheef gegroeid is recht te trekk
Zijn reactie is totaal anders wanneer een aantak
Martha's revolutionaire collega's ook in Poitt
verschijnen om het allemaal mee te maker. E
leuzen, hun dogma's staan hem niet aan. Zever
ten hem in een luxe hotel te logeren en het loep
ruzie uit.
Op de terugreis krijgt Marquez van alles te 1»
over het gekonkel op het Che Guevara Insoa
Bovendien wordt hem verteld dat Martha i
ontrouw is. Ze staat onder de collega's onder»
bekend als 'het springmatras'. Voor Marquezisi
een grote ontnuchtering. Wanneer hij aankomtrï
hij tot overmaat van ramp in moeilijkheden n»
politie door een streek van Laszló. En thuis ka
eerste instantie niet met Martha worden gért
door de aanwezigheid van haar moeder. De n
vreemding tussen man en vrouw is onvermijdelijk
blijft alles ongezegd Het is ook nu Martha dleS
initiatief neemt: ze wil scheiden. Zo gebeurt bst
Wat nu dc idee van dit boek is? Waar 1
uiteindelijk over gaat? Dat is ondanks'
veelheid aan gebeurtenissen moeilijk te bepa'»
Titel en motto wijzen m de richting dat de hw
guur zich moet bevrijden van zijn nieuwe contiö
om niet voortdurend met zijn hem zo onaange®
jeugd geconfronteerd te worden. Goed uit®'
komt dat echter niet, Daarom blijven je vanditN
hooguit fragmenten bij. zoals de prachtige en*
zaam genoeg politiek ongekleurde aantekent
over die revolutiedagen in Portugal Het mod"
Rentes de Carvalho vreemd zijn. maar ik hoop"
de toekomst zeer dat hij over Nederland veels®
zou vertellen dan ln deze roman het geval tsea"
Portugal veel meer Misschien ziet in s«^
omstandigheden een betrokkene toch meerda'
buitenstaander
J Rentes de Carvalho 'De zevende golf212 pag i-s'
Arbeiderspers. Amsterdam
