de schone schepen
van het beulskind
venetië
in
londen
JATERDAG 10 DECEMBER 1983
PZC/ weekendkrant
17
-,-rién week, twee kleine
ül incidenten. Het
Frans Halsmuseum
toont - na restauratie -
Senrick Cornelisz
Froom's imposante 'Aan
komst in Vlissingen in
1613 van Keurvorst Fre-
derik V van de Palts met
njn gemalin Elisabeth
Stuart, dochter van de
Engelse koning James I'.
Het blijkt goed voor een
mooie halve dag Haar
lem. Op de terugweg zie
ik dan - in Bergen op
Zoom - een deel van de
verzamelde werken van
n David Kleijne, schilder
p tan de zee.
I [n beide gevallen mag
t oen aan Zeeland denken
en Middelburg zeggen.
Vroom leefde van 1566 tot 1640
en gaf de Zee in de vaderland-
II se schilderkunst een Gezicht.
Hij had daarbij de Italianen
niet van node en dat wijst op j
gi een onafhankelijke geest, in
het Noorden van zijn tijd een
toch vrij zeldzaam verschijsel.
K Deze anti-manierist die grote bekend-
heia zou krijgen met breed opgezette
nerken begon merkwaardigerwijze
als faienceschilder. Op reis naar het
Zuiden van Europa sloeg zijn schip te
pletter op de kust van Iberië en het j
lijkt wel of hij vanaf dat moment ook
op andere wijze door de zee gegrepen I
Is. Hij wordt de schilder van golven,
e stroom, schepen, het krijgsbedrijf ter
nee
l« Het brengt hem roem en aanzien. Veel
E|i opdrachten van op het oude conti-
r- nent regerende vorsten worden zijn
c: deel en we danken er enkele fraaie
ekenen des tijds aan.
t ielegenheidswerk laat zelden naar de
nvloed van de opdrachtgever raden.
Zo is dat ook bij Vroom die kwistig is
met eer en met name in Albion een
ilezierig entrée heeft.
fenrick-Comeliszoon schildert bo-
P endien zeer verzorgd en breidt zulk
iefdebetoon niet zelden uit van schip
30 naar achtergrond. Hij neemt hele ste-
Jf den - in een indrukwekkend perspec-
lef - tot décor. Zo kennen we dan nu
m lehalve de 'Aankomst te Vlissingen'
'f Z|Jn 'Gezicht op Haarlem vanaf het
ipaarne', de gezichten voorts op
)elft, Hoorn en - dichterbij huis -
Peere. naast de doeken vol bont vlag-
H ertoon. kanonnewolkjes en danig
ntregeld scheepsvolk.
1 loeiende tekenen van de tijd, zeker.
i wil daarmee onder andere zeggen
at men, zonder Veere te vergeten.
1 st eens voor déze Vroom naar het
larlems museum kan gaan kijken.
ijk al omdat men er zich niet al te
ademisch over de geschiedenis van
en grote restauratie kan laten voor-
li fchten.
Hoe nu die verbintenis met Zeeland
]r tn, meer bepaald, Middelburg? Had
oen te dier tijd, sprekend over echte
iarines, niet genoeg aan de Hollan
ders Simon de Vlieger, de jonge Wil
lem van de Velde, Jan van de Capelle,
orcellis, Cuyp? Het tegendeel zal,
- met de aanvulling naar wens en keus,
list zijn.
Bat mij evenwel treft is dat na
'room's Aankomstdie andere be-
angwekkende schilder Adraen van
Ier Venne in Middelburg even later
iet Vertrek' van de Winterkoningin
lisabeth Stuart in beeld brengt.
en kent dat ook al fascinerende
ferk vol gewemel van mensen en hun
lenduizenden dingen nu in het Rijks-
nuseum wat prozaïsch als 'De haven
van Middelburg'.
Het onderwerp, niet de uitwerking
rvan, brengt mij aldus bij het Midilel-
burgse schildersgenootschap Sint-Lu-
tas dat enkele, niet vele, illustere
lamen kent.
lian der Venne is er één van. zoals
toegtijds Romerswaele. Ambrosius
ksschaert, Balthasar van der Ast.
kedaert. de zolang verdoken en ver-
itoken Adriaen Coorte en - een halve
euw later - David Kleijne. een eerder
;eringe meester die zich de lessen van
froom en die hem volgden met sterk
nsselend succes eigen had trachten
te maken,
ieijne
Over dat succes en de sehommelin-
ien ervan kan men zich een beeld en
oordeel vormen in één van Europa's
mooiste stadspaleizen. het Markie-
jKnhof van Bergen op Zoom.
In de zalen is een zestigtal werken
Mn Kleijne bijeengebracht en daar
mee is een opmerkelijke gelegcn-
beidscollectie ontstaan.
is voldoende omvangrijk om het
*erk van Kleijne te kunnen plaatsen
pi ontleent wat extra-charme aan het
eenvoudige feit dat nu voor het eerst
[n de geschiedenis een zo grote ten
toonstelling aan dit 'kleine' werk
vordt gewijd. Het Markiezenhof, dat
en stevig beroep heeft gedaan op de
Spoelingen van het Nederlands
Historisch Scheepvaartmuseum in
«oisterdam. het Maritiem Museum
mos Hendrik in Rotterdam, het
rijksarchief en het Zeeuws Museum,
«ine te Middelburg, particulieren en
Haagse kunsthandel Rob Katten-
Jjj11?- legt met de organisatie alle eer
is over David Kleijne - voorzichtig
Bwgd - niet zeer veel bekend,
^oten-dat zijn vader Johan Hen-
wik Kleijne jarenlang in Middelburg
erkte als knecht van - de naam zij u
«D teken - scherprechter Snijders,
onan Hendrik bleek in die tijd dat de
koprol nog letterlijk in de praktijk
werd gebracht, zeer geschikt voor het
beulskarwei, zó zelfs dat hij met Mid
delburgse aanbevelingsbrieven op
zak op de vijfde september van het
jaar 1750 op de grens van zand en klei
door de magistraat van Bergen op
Zoom werd aangesteld als 'meester
vari den scherpe zwaarde' Het was
blijkbaar een baan met althans voor
andré oosthoek
de executant aantrekkelijke vooruit
zichten; Johan Hendrik huwde reeds
een goed jaar later en op 30 september
1753 liet het jonge paar - de spreuk
indachtig dat wie neemt ook geven
moet - de eerste zoon David dopen.
Hoe is niet bekend, maar zeker is wel
dat deze David de weg terugvindt
naar Middelburg waar hij in 1777 als
•'vrijgeworden schilder' wordt opgeno
men in het gilde dat naar de patroon
der conterfeiters Sint-Lucas is ge
noemd.
Ook later wordt de vrijmeester nog
vermeld, als 'kunstbeoefenaar' zowel
als 'konstschilder' en - niet langer in
directe zin actief - in 1805 als 'aflijvi
ge Hij is in zijn behuizing aan de
Harmgplaats 51 jaar oud geworden
waterkant
Zee en Land. het water kent zijn
kant. Op dal water, langs die kant
vindt David Kleijne wat zijn hand
schilderen wil. Hij tekent en schil
dert voornamelijk de Zeeuwse stro
men vól van tuigagie: fraaie fregat
ten, kanonneerboten, spiegelpavil-
joenjachten, ponen, kotters, pramen,
schoeners, hulken, platbomers. Wes-
tindièvaarders, sloepen, gaffels, brik
ken, boeiers en een vissersscheepje.
Véél oorlogsspul derhalve of voor de'
strijd ter zee geschikt gemaakte
vaartuigen.
Kleijne schildert zowaar óók een
'Aankomst te Vlissingen', ditmaal van
zijne doorluchtige hoogheid prins Fre-
derik van Oranje Nassau
In bijna alle gevallen is er sprake van
een Zeeuwse voor- en achtergrond
Vlissingen, de Kaloot, Dishoek. Wel-
zinge. het kasteel Zeeburg dat men
fort Rammekens noemt. Veere. Zie-
nkzee. de schorren bij Bergen op
Zoom en - zakkend naar Antwerpen -
Lillo en Liefkenshoek Ook zijn passie
voor schepen leeft hij niet zelden uit
op het schone materiaal van de
Zeeuwse vloot.
Het zijn in meer dan één opzicht
kleine schilderijen, paneeltjes (met
een enkele uitzondering voor een
doek), gewassen en gekleurde pente
keningen en etsen,aquatintvijfenzes
tig in getal.
Al deze panelen en bladen hebben
gemeen dat het leven er wijkt voor
het strakke tafereel. Er valt een stilte
alsof een bevriezende hand tot een
momentopname heeft gedwongen.
Zelfs bij een opkomende storm hoort
men het knippen van de fotograaf, de
aankomst van de honderdeenender-
tigste demi-brigade levert een in we
zen stil beeld op en pnns Frederik
vaart aan met lallen in zijn broek.
Zelfs het Attaqueeren en neemen van
St.-Lucie (een Fransche kanonneer
boot uit een degelijk bouwjaar* blijkt
minder opwindend dan het klinkt.
Het gaat met rook gepaard, dus kan
vuur worden verondersteld, maar wat
we zien is slechts vlak licht.
Dat alles gebeurt heel direct, heel
helder, soms een weinig transparant
en het is op zichzelf boeiend te zien
hoe fraai en - in de béste gevallen -
evenwichtig de momentstudie is uit
gewerkt.
Het brengt echter géén grote meester
nader, eerder een schilder van aan
trekkelijke stukken die in enkele as
pecten van de marine, dat vakje bin
nen het vak, werk heeft gemaakt dat
men 'mooi' noemt zonder daarbij aan
'sterk' te denken.
Het heeft alles te maken met een net
iets te groot gebrek aan eigenwaarde,
zoals dat tot uiting komt in zaken van
compositie, factuur en coloriet.
Het levert een wat merkwaardige
tentoonstelling op die ook buiten
Bergen op Zoom belangstelling vi
dient. Het museum daar heeft in elk
geval aardig werk verricht met het
verzamelen van werken en gegevens
en zijn conservator mag terecht ho
pen dat dit initiatief nadere berich
ten omtrent leven en werken van
Kleijne boven brengt.
Dat zou een donker gat kleurrijk
kunnen vullen.
Markiezenhof, Bergen op
Zoom, ingang binnenplaats.
Tot 8 januari 1984.
Illustratie: Aankomst van de 131e
Ocmi-Brigade de Bataille te Vlis-
nngen. Olieverf op paneel.
Huiden: Een kanonneer Galjoot
behoarende tot de Groote Yxpedit-
vloot te Boelonjee
Onder. Het afzeilen van de St.
wcte ietsiaquatintt.
Zestiende eeuws Venetië is het
onderwerp van een bejubelde
tentoonstelling in de Londense
Royal Academy of Arts. Daar wor
den deuren geopend die vrij lang
gesloten zijn gebleven. De experts
van de Academy hebben niet min
der dan 336 objects d'art bijeen
weten te brengen.
Een schilderij van Moroni uit Chi
cago. een Titiaan uit Dresden,
werken van Veronese uit Madrid
en Parijs, een Bordone uit Alaba
ma, schilderijen die generaties
lang in een Italiaans landhuis heb
ben gehangen en nu voor de eerste
keer aan de nieuwsgierige ogen
van een miljoenenpubliek worden
prijsgegeven, werken uit Lenin
grad en Sao Paulo. het maakt
allemaal onderdeel uit van ..The
Genius of Venice"
Het heeft bijna vijf miljoen gulden
gekost om de 147 schilderijen. 84
tekeningen, 63 prenten en 42
beeldhouwwerken naar Londen te
brengen.
Venetië werd aan het begin van de
16e eeuw bewonderd en gevreesd
in heel Italië. De stadstaat had in
de laatste decennia van de eeuw.
daarvoor zijn macht gestaag uit
gebreid. Zo waren grote delen van
N'oord-Italië. de kuststrook van
wat nu Joegoslavië is, Kreta en
Cyprus onder de invloed van de
expansieve republiek gekomen.
In 1508 sloten de meeste overige
Europese machten van betekenis
de rijen, en verklaarden zij het
rijke Venetië de oorlog. Het Vene-
tiaanse leger werd een j aar later bij
de slag van Agnadello in de pan
gehakt, en veel van de bezittingen
buiten de stad Venetië en omge
ving gingen in andere handen over.
Voor korte tijd evenwel. Binnen
tien jaar hadden de Venetianen.
die hun stad mede zo tot bloei
hadden gebracht door hun unieke
bestuursvorm (met een erfelijk
heersende klasse en een gekozen
leider, de doge), de macht m de
wingewesten weer vast in handen
Hoewel de vaart van voorheen er
daarna wat uit was, bleef Venetië
gedurende het grootste deel van de
16e eeuw op het toppunt van zijn
macht. Daarna ging het snel berg
afwaarts. Het empirium werd ge
leidelijk aan door de Turken over
genomen, en Portugezen, Span
jaarden en later Hollanders pakten
de Venetianen het monopolie van
de handel op het Nabije en Verre
Oosten af
Cultureel verloor de stad zijn cen
trale plaats aan Rome. Madrid.
Napels en Parijs. Zo ging Venetié
jaar na jaar verder teloor, en de
eens machtige stad werd later door
de Franse keizer Napoleon, die
zich met een vloot van 40 schepen
bij de poort meldde, overgenomen
zonder dat er een schot behoefde
te worden gelost...
„Genius of Venice" gaat over de
periode dat Venetië het centrum
van de wereld was. Cultureel liep
de stad aan het begin van de 16e
eeuw wat achter: de Renaissance
die met name in Xoord-Italië al zo
lang en zo krachtig had huisge
houden. zette in Venetië pas toen
goed in.
In de schilderkunst was de grote
naam aan het begin van die perio
de Giorgione (1478-1510). Hij liet
als eerste de tot dan toe in Venetié
geldende norm los en schilderde
vrijer, origineler, emotioneler, min
der strak dan de tot dan toe nog
cultureel in de Middeleeuwen ver
kerende schilderselite.
Zijn twee belangrijkste opvolgers
waren Sebastiano del Piombo en
vooral Titiaan. die tot zijn
dood in 1576 in Venetié bleef wo
nen. en door zijn tijdgenoten al
spoedig op één lijn werd gesteld
niet de grootmeesters Michelange
lo en Raphael. Van Titiaan zijn bij
„The Genius of Venice" niet min
der dan 20 schilderijen en acht
tekeningen te zien.
Uit de Venetiaanse school kwamen
meer grote namen voort, Jacopo
Tintoretto (1519-1594) bijvoor
beeld, en Paolo Veronese (1528-
1588), beiden op de tentoonstelling
m Londen vertegenwoordigd, als
mede de man die als een van de
meest originele Italiaanse schil
ders ooit wordt gezien, Lorenzo
Lotto (1480-1556)
De reden waaromineens zoveel
creatieve reuzen opstonden, is wel
licht vooral te verklaren uit de
vrijheid die hen werd gegeven.
Titiaan bijvoorbeeld, die in zijn
vaderstad werd geadoreerd, mocht
van de Venetiaanse bestuurderen
zonder enig probleem ook werken
voor de aartsvijanden van de ntad,
paus Julius II en keizer Karei V.
Daarnaast werd er aan. zoals dat
tegenwoordig zou heten, cultuur-
bevorderend beleid gedaan. Kun
stenaars stonden in hoog aanzien,
en opdrachten werden bij bosjes
gegeven want de Venetianen had
den er vee! voor over om van hun
stad, naast de rijkste en machtig
ste, ook de mooiste van Europa te
maken.
Het valt niet mee om deze schil
ders, en de vele andere Venetiaan
se kunstenaars uit de 16e eeuw
van wie werk in de Royal Acade
my of Arts te zien is, onder één
noemer te brengen.
Wat zeker is, is dat deze generatie
van vaak geniale kunstenaars een
grote invloed heeft uitgeoefend op
de 17e-eeuwse schilderkunst, een
bron van inspiratie is geweest.
..The Genius of Venice" is tot 11
maart te zien in de Royal Academy
of Arts, Piccadilly, Londen Wl. De
tentoonstè\ling is dagelijks van 10
tot 18 uur geopend.