basalt
OUDSTE TANDARTS
VAN NEDERLAN
mevrouw
seheltema:
'ik hoef
niemand
verant
woording
af te
leggen'
PZC/ weekendkrant 19
iDoor Wim Brands)
Haar vader was een neef van Bismarck, zij studeerde medicijnen in
Groningen, was tijdens de Eerste Wereldoorlog aan het front, zat
tijdens de Tweede in het verzet, is de negentig al gepasseerd en werkt
nog steeds: mevrouw dr. H. Scheltema-Schönfeld, tandarts. Mevrouw H.
Scheltema-Schönfeld heeft haar praktijk als tandarts in Leiden sinds
begin september hervat. Ze is inmiddels 92 en beschouwt zichzelf als een
gelukkig mens: „Mijn lijfspreuk is: Elek sijn waerom. Laat die spreuk
goed tot u doordringen. Wie deze waarheid doorgrondt kan begrijpen
waarom een mens iets doet. Of het nu om een dief gaal of een tandarts".
In haar huiskamer serveert ze koffie dat hij bang was datje van de pitten
en chocoladegebak Sigaretten lig- blindedarmontsteking kreeg. Dus
gen binnen handbereik. Ze heeft wat deed ik die eerste middag toen
een half Jaar niet kunnen werken, ik druiven kreeg ik spuugde de
Overvallen en beroofd. In de wacht- velletjes en pitten uit. Ze waren
kamer van een arts nota bene „Ik- verontwaardigd: ce sont les manie-
viel lelijk en brak daardoor een res d'un paysan. Dat waren de ma-
wervel". Ze deelt dit zakelijk mee. nieren van een boer".
„Ik wil bij dit ongeluk ook niet Het hoofd van het Zwitserse gezin
langer stilstaan in dit verband iZe was generaal „Een vreselijke man.
werd in 1891 geboren in Fins terwol- Had zijn zoon iets misdaan, dan
de. een communistisch bolwerk in werd de arme jongen vastgebonden
het noorden des lands. ..De tijd van aan een boom en geslagen",
de olielamp. En de fiets werd in Terug uit Zwitserland ging ze in
Groningen studeren. Drie studies
kwamen volgens haar vader in aan
merking: rechten, theologie en me-
gebruik genomen. Mijn vader had
ook zo'n vehikel met een klein
eerl groot wiel". Hij was arts. Vaak
trok ze er 's nachts om een uur ol
twee met hem op uit. Ze controleer
den of tbc-patiènten hun ramen wel
open hadden staan „Frisse lucht -
dat was een onderdeel van een
nieuwe therapie. Daarvoor hadden dicijnen. En aangezien in zijn ogen
wim brands
ze geprobeerd de patiënten te gene
zen met een cognackuur, maar te
veel mensen raakten daardoor aan
de drank".
Haar vader viel in het rode Finster-
advocaten alles wat krom is recht
praten en dominees alleen op zon
dag hoeven te werken, ging zijn
dochter medicijnen studeren.
Een leuke tijd „Het was een en al
wolde niet uil de toon meent de jolijt. Ik was natuurlijk altijd gebon-
dochter: hij was een progressief
man. „Veel mensen in die streek
waren roder dan rood. Aan de ande
re kant had je dan de steenrijke
boeren: die wilden leven van de
den geweest en nu maakte ik kennis
met andere aspecten van het leven.
Ik ging veel uit. Hoogleraren gaven
in die dagen ook nog partijtjes voor
studenten. Theeslaan werd dat ge
rente van de rente. Eerder waren ze noemd. Ik heb ook die gekke stu-
met gelukkig".
Schönfeld is niet bepaald een Ne
derlandse naam, haar vader was
dan ook afkomstig uit Duitsland.
„Hij was een neef van Bismarck. Op
een bepaald moment heeft hij die
relatie overigens verbroken. Dat
was toen hij een brief kreeg wagnn
stond dat ze tot volle tevredenheid
konden meedelen dat een kleinkind
r het vaderland was gestorven
Mijn vader nam dat met".
Haar vader was bevriend met men
sen als Frederik van Eeden, Scha
per en Troelstra. De plattelandsarts
was echter weer met zo vooruitstre
vend dat hij zijn dochter gewoon
naar de lagere school stuurde, nee,
ze werd onderwezen door een gou
vernante. „Zo n Franse dame'zegt
Scheltema-Schönfeld nu. „Mijn va
der was voor die tijd een links man,
daar blijf ik bij. En dan: het bleef
een gegeven dat je op die lagere
school in Finsterwolde niet veel
leerde. Daarom werd ik door een
gouvernante klaargestoomd voor
het middelbaar onderwijs"
'soms vraag ik
me af of ik
nog wel links
genoeg ben
Ze steekt een sigaret op. „Ja, wij
hadden ook dienstmeisjes in huis
Eentje viel bijzonder in de smaak
bij m'n vader, omdat ze de dienst-
muts weigerde te dragen. Die klep
der onderdanigheid wil ik niet op,
zei ze. Mijn vader kon dat wel
wq^rderen".
In haar herinnering zal haar vader
altijd blijven voortleven als een
heer. vertelt de tandarts ..Hij heeft
nog samen met Aletta Jacobs colle
ges gevolgd Als zij binnenkwam
stond hij altijd op Want dat deed je
als er een dame naderde. De andere
studenten moesten daar wel om
lachen, maar daar trok mijn vader
zich niks van aan".
gort
Op haar negende deed ze toela
tingsexamen voor het gymnasium.
Ze slaagde, maar was nog te jong.
„Toen ik tien was mocht ik pas
naar het gymnasium. Elke dag ging
met de stoomtram naar Win
schoten. En elke ochtend stond ik
voor zessen op. Niemand die mij
wekte. Het leuke is dat ik in al die
jaren nooit één keer te laat hen
gekomen. Ik weet nog goed wat ik
s morgens at: gort. een rauw ei, en
dan honing van onze eigen bijen".
Zestien was ze toen ze het gymna
siumdiploma behaalde. Nog te jong
voor een universitaire studie en
daarom ging ze een jaartje naar
Zwitserland. Frans leren. „Ik kwam
in huis bij familie. Al op de eerste
dag ging er iets mis. Ik mocht van
m'n vader nooit druiven eten. om-
dent nog meegemaakt. Himpe heet
te hij Die had een legaat van een
tante en studeerde eeuwig. Soms
moest hij op bezoek bij die vrouw,
maar hij ging dan niet. Stuurde wel
een telegram: Himpe komt niet en
Himpe houdt ook niet van uw zuur
kool. Had Himpe geen geld dan
sliep hij rustig een hele nacht in een
praalbed in een Groningse meubel
zaak 's Ochtends verliet hij dan
doodnuchter die winkel".
lazaret
In 1916 studeerde ze af. Twee jaar
later promoveerde ze al op een
oogheelkundig onderwerp. „In die
tijd ben ik voor het Rode Kruis
naar Belgiè geweest in verband
met de oorlog. Wat me altijd is
bijgebleven is dat de Franse en
Duitse soldaten in de loopgraven
met elkaar aan hel kaarten waren;
dat was voor de beslissende slag
aan de IJzer. Ik weet ook nog goed
dat de gewonden in het lazaret, die
een vreselijke honger hadden, op
een avond zuurkool kregen. Ze
spuugden dat voedsel zo weer uit,
want ze dachten dat het bedorven
spul was. We hebben die mensen
vervolgens moeten uitleggen dat
zuurkool een lekkernij is".
Aan het eind van de oorlog werd
haar opgedragen samen met gene
raal Colette naar Baarle-Nassau te
gaan. Ze moesten naar het station
„Goed. wij staan daar te wachten
op het perron, komt er een trein
aan, en uit die trein stappen vier
solda'ten. Ik sta zo wat te kijken en
opeens krijg ik een stomp van de
generaal. Verdomme, zei hij. dat Is
de Duitse keizer We moesten hem
naar Amerongen brengen Geen
woord met die man gewisseld on
derweg".
Na het Belgisch avontuur ging
Scheltema-Schönfeld in een Rotter
dams ziekenhuis werken. Op de
afdeling interne geneeskunde. Ze
wil daar juist wat over gaan vertel
len als de bel gaat Daar zal uw
vriend zijn", zegt ze. De fotograaf
komt binnen „Wie is u? Ken ik u?
Loopt u nou de hele dag met dat
apparaat om uw nek?"
Als de foto's zijn genomen vertelt ze
dat ze in 1918 is getrouwd, in de
daaropvolgende jaren drie dochters
kreeg en in '27 scheidde van haai
man. „Maar daar heeft de wereld
niets mee te maken. Hoe dan ook,
ter wille van de kinderen wilde ik
me niet als huisarts vestigen. Ik
wilde geen beroep hebben waar
stervenden bij betrokken zijn. Daar
om besloot ik me in Utrecht te
specialiseren in de tandheelhunde.
Tandarts wilde ik wel zijn. Dan zijn
je oren thuis, voor de kinderen". Ze
begon in '31 een praktijk aan de
Rijnsburgerweg in Leiden. „En hier
zit ik nog. zoals u ziet"
viskar
Vlak voor de Tweede Wereldoorlog
begon was ze in Neurenberg. Ze
was er getuige van hoe de Teutoon
se horden zich formeerden: de Duit
sers waren marsbereid. „Ik zag hoe
joden werden gedeporteerd. Het
plan om mij te verzetten rijpte. In
de oorlog heb ik veel mensen gehol
pen, vooral joden. U moet namelijk
welen dat ik hier boven een kamer
in een kamer had laten maken om
mensen te beschermen. Op een be
paald moment ben ik verraden; ik
werd naar het politiebureau ge
bracht. En wie zat daar als zwart-
hemd? Van Iterson! De man met
wie ik samen een polikliniek had.
Nooit geweten dat hij fout was".
In een geblindeerde wagen werd ze
weggevoerd De cel waarin ze ge
trapt werd bleek later in het Oranje-
hotel te zijn Maar dat wist ze toen
nog met „Ik heb daar gezeten van
september '44 tot tien mei '45. Op
m'n negentigste heb ik nog het
verzetskruis gekregen en de gouden
speld van de gemeente Leiden. Ach,
wat moetje daar van zeggen. Ik heb
het altijd een morele plicht gevon
den om je te verzetten in die tijd,
laten we het daar maar op houden".
Na de oorlog heeft ze een jaar in
Denemarken gewoond Ze genas
daar van een hongeroedeem. „Ik
ging naar Kopenhagen in een vis
kar. Samen met de bekende pop-
penmaker Henry van Tusschen-
broek. Voor onderweg hadden we
voedselpakketten gekregen. Henry
had de zijne al voor de Maasbrug
op. En na de brug was het hele
pakket er ook al weer uit Het
vreemde is dat we daar erg om
hebben moeten lachen
In de naoorlogse jaren hervatte ze
haar praktijk aan de Rijnsburger
weg Ze is altijd door blijven
werken. Waarom eigenlijk? „Ach, ik
werk nu voor m'n genoegen. Niet
meer voor m'n brood, zoals vroeger
Ja. ik ben nog zeer energiek Vorig
jaar was ik in een ziekenhuis in New
Delhi toen ik hoorde dat er perso
neel te weinig was. Ik heb toen
aangeboden te helpen. Vloeren
dweilen, patiënten verbinden, ik
wilde alles wel doen. Ik heb toen
drie dagen en nachten achtereen
geholpen. Daar draai ik echt mijn
hand niet voor om"
Ze heeft veel gereisd in haar leven.
Bezocht bijvoorbeeld al achten
twintig keer Azié. Ze zegt daarover
„Neemt u nou maar gerust van mij
aan aat het voor mij makkelijker is
om naar Azie te gaan dan naar
Groningen. Vliegen betekent: veel
service. Het personeel helpt je reus
achtig goed"
Bejaardentehuizen vindt ze een gru
wel vertelt ze aan het eind van het
gesprek. „Ik begrijp dat niet., men-
sen houden hun lichaam in stand en
doden hun ziel. daar komt het op
neer" Ze is nog in alle opzichten
een mens van deze tijd, vindt ze.
„Soms vraag ik me wel eens af of ik
nog wel links genoeg ben"
En?
„M'n kleinkinderen zeggen van
wel". Ze pauzeert even, eet het
laatste stukje gebak op. „Ik sta
beschouwend tegenover deze we
reld. Ik hoef trouwens niemand
verantwoording af te leggen: ik
leef m'n eigen leven binnen deze
vier muren". Ze drinkt haar kopje
leeg, werpt een blik in de achter
tuin. Halverwege het gesprek had
ze gezegd: „De negentig al gepas
seerd.„weet u, soms stap ik in de
bus en dan zegt iemand die mij
kent: goh, leeft u ook nog".
n fV werkeiland Neeltje Jans in de monding van de Oosterschelde zijn de afgelopen
d Lf jaren enorme hopen steen verrezen. Steen in vele soorten en sorteringen, uiteenlopend
s >an fijn grind tot rotsblokken van ongeveer 15.000 kilo per stuk. Al deze stenen verdwijnen
l'oor 1987 onder water. Ze dienen als fundering voor de pijlers van de stormvloedkering (het
';rind) en de drempel van de dam wordt er uit opgebouwd. In totaal wordt het grind voor de
Iinderingsmatten niet meegerekend 4,5 miljoen ton steen gebruikt. Dat is om de gedachten
i, e bepalen een kudde van één miljoen forse mannetjesolifanten. Het steenbedrijf is dan ook
reruit het gewichtigste onderdeel van de Oosterscheldekering. Ter vergelijking: de 66 pijlers
i, ycgen samen ruim één miljoen ton.
|u is steen een grondsoort die in de voor de pijlerdam wordt gewonnen, pels. De winning van de steen is
ederlandse bodem ten enenmale zijn al eens op Neeilje Jans gaan tamelijk eenvoudig. Op de bovenrand
ptbreekt. De gigantische hoeveel- kijken om met eigen ogen te zien wat van de groeve worden op vier meter
afstand van elkaar en 2.5 a 3.5 meter
an de rand gaten geboord, net zo
diep als de groeve hoog is. In die gaten
gaat dynamiet en dat wordt tot ont-
>id steen moet dus volledig worden er met hel resultaat van hun inspan-
feïmporteerd. Dat gebeurt vanuit ningen gebeurt.
fest-Duitsland. Finland en maar
jat gaat slechts om een betrekkelijk
enng deel uit Zweden. Bewust is
jjkozen voor een spreiding over lan- u„w „JBS
'n en leveranciers om te voorkomen steen v'oo'r~de Oos^érsiTheldeDe groe- een fractie van een seconde zit tussen
Mayeil |n de Elfe] nablJ' Koblenz het ontstekingstijdstip <"><-
Heropend
BAG beschikt in West-Duitsland over Pl°mne gebracht. Een vertragingsme-
63 steengroeven. Uit twee ervan komt j j
i de ladin-
2e p andere oorzaak zou stagneren. Dit ieVert steen in betrekkelijk kleine gen 'n de verschillende gaten. Zo
1 een zinvolle beslissing gebleken, afmetingen De allergrootste stenen worden de stenen als het ware van de
in- - - wand afgescheurd. Afhankelijk van de
Iet was aanvankelijk de bedoeling dje de bouw van de stormvloedke-
r lat een deel van de stenen uit Schot- nng zullen Worden gebruikt ze zijn lengt<? en de hoogte van de wand
0 tn.d zouden komen. De Schotse leve- bestemd voor de toplaag van de drem- duurt het meestal ongeveer twee we-
pneier ging evenwel op de fles. Een pei worden uit de groeve Balduin- ken voordat alle losgemaakte stenen
s keede Finse onderneming nam toen stein in het westerwald bij Limburg zi->n opgeruimd. Met kranen worden
e iet contract over. De gemiddelde an der Lahn gehaald. Deze laatste de brokken op grootte uitgesorteerd.
n ffijs van een ton steen bedraagt 33 groeve is speciaal in verband met de "omdat het aantal toenassinasmoee-
fclden. Met de aanschaf van d t wrim* vmr de OnstPrsrheiriewer- rT, aanLal toepassingsmoge
Xwmateriaal voor de piilcrdam is £TSo£d M
B 6oeldnBeVeer miljoen gulden ge" miljoen ton steen uit is gewonnen vrijwel alle basaltklompen gebroken
m„Pl n„ weer worden gesloten Rijkswater- Daar is een speciale installatie voor
7 d j', staat had voor de toplaag hele grote gebouwd, de grootste in zijn soort in
zweease steen worat in stenen nodig met een hoog soortelijk Europa Zware kiepwagens storten de
gewicht vertelt J Bossinga. direc- blokken met donderend lawaai in de
teur van de Nederlandse BAG-doch- vultrechter en diep in de breker wordt
ter. „Een van de al wat oudere mensen det basalt in de gewenste formaten
Inse en Zweedse steen wordt
(Ukken van 20.000 ton over zee aange-
[eept. De steen uit Duitsland komt
n duwbakken via de Rijn.
jelui
Ictiongesellschaft (BAG) becijfert de
ransportkostcn op tweederde van de
k liteindelijke prijs. Nederland is
:hmahl van de Westduitse Basalt van het bedrijf wist zich toen te vermorzeld
n„irocs khhpr i r i r.i ri,ri ah vermurzeiu.
herinneren dat nog ergens een niet
meer in produktie zijnde groeve
moest liggen waar zulke stenen in
iiihÊ Sris'hët'enige land in eeTOndm^De groeve had onS «*•«««"'- u'"' >»Pla"e bwUM
,a dat GotLseidank eeen pieen "i" aan dc Ooslerschcldckanl van de
ropa dat Gottseidank geen eigen
jtenen heeft". De BAG heeft daarom
n Nederland een eigen vestiging, Ba-
(alt NV in Schiedam. Het Duitse
veer twintig jaar stil gelegen.
Basalt is een vulkanisch gesteente.
-- Afhankelijk van de omstandigheden tot tien ton. Er spr.ngen ook grotere
jf produceert jaarlijks bijna twin- waaronder de gloeiende, traag vloei-stukkcn s.teen Ult de wand van de
miljoen ton steen. Daarvan gaat bare magma is afgekoeld, zijn ver- groeve. Die moeten kleiner worden
Jüliddejd 350.000 ton naar Neder- schillende stolfingsvormen opgetre- &ema Dat gebeurde vroeger met
and. De bouw van de stormvloedke- den. De bekende vijf- en zeskantige 'lchte dynamietladingen of met sta
ing heeft de jaarlijkse export echter basaltblokken die in de dljkbouw veel len wiggen.
ferhoogd tot 800.000 ton. Rijkswater-
laat wordt dan ook als een belangrij-
sfeer in het gat geperst. Met een doffe
plof splijt het zich uitzettende water
de steen. De boor van deze installatie
wordt ook gebruikt om in de zwaarste
stenen haken te bevestigen om ze
gemakkelijker te kunnen hanteren.
De stenen worden op opleggers getild
waarmee ze naar de verlaadplaats aan
de Rijn worden gereden Daarbij
blijkt al waarom de transportkosten
zo hoog zijn. Zo'n vrachtwagen kan
vaak niet meer dan twee stenen tege
lijk meenemen omdat anders het-ma-
ximum toegelaten gewicht wordt
overschreden Momenteel kunnen
vanuit Duitsland geen stenen naar
Nederland worden vervoerd. Als ge
volg van de lage waterstand op de
Riin kunnen de duwbakken nog niet
eens tot de helft worden beladen
Daarom is het transport voorshands
stilgelegd
Wanneer de bakken uit Finland en
Duitsland in de monding van de Oos
terschelde arriveren, komt de lading
onder de hoede van waterstaatsmede
werker J. Boender Deze oudgediende
in de Deltawateren (hij heeft de bouw
van de Haringvlietdam van begin tot
eind meegemaakt en is daarna bij de
Oosterscheldewerken gekomen) is zo
als dat heet beheerder steenachtige
materialen. Hij heeft de supervisie
over de opslag en de aflevering op de
gewenste momenten van acht sorte
ringen steen, vier sorteringen breuk
steen. drie sorteringen slakken, vijl
sorteringen grind en zes sorteringen
zandgrind. En dat allemaal in giganti
sche hoeveelheden Voor het verwer
ken is een legertje van veertig mede
werkers van Dosbouw en rijkswater
staat beschikbaar, uitgerust met zwa
re kranen en vrachtwagens. Inmid
dels is ongeveer driekwart van alle
benodigde stenen, slakken en grind
aangevoerd.
Hoewel Boender zich ervan bewust is
dat hij meewerkt aan de bouw v
een waterbouwkundig project dat
nergens op de wereld zijn weerga
heeft, gaat er voor hem toch niets
boven de Haringvlietdam. „Dat is
voor mij nog steeds het mooiste Del
tawerk". legt hij uit. „Daar heb ik
zo voel ik dat tenminste een stukje
van mezelf in zitten".
worden toegepast, zyn door een be- in het eerste geval een gevaarlijk en in
paalde manier van stolling ontstaan het tweede een zwaar karwei In de
klant beschouwd. Vandaar dat In lange zuilen die aan orgelpijpen groeve Balduinstein worden de ste
lledewerkers van de Deltadienst in doen denken zitten ze in de wand van nen nu met een soort waterkanon in
ïjuitsland op een gastvrij onthaal een steengroeve. Andere afkoelmgs- stukken geschoten. In een groot ba-
[jhinnen rekenen. Maar dat is weder- processen hebben grillig gevormde saltblok wordt eerst een gat geboord
lljds. Vrijwel al het BAG-personeel basaltbrokken opgeleverd of juist vrij- en daarna wordt anderhalf a twee liter
(üjat werkt in de groeven waaruit steen wel volmaakt ronde versteende drup- water onder een druk van 400 atmo- Foto'sWim Riemens
rinus antonisse
en ben jansen
:R 1SIATERDAG 3 DECEMBER 1983