in crisistijd
amusement
WAAR BLIJVEN
DE KLEINTJES
Wim Kan wist hoever
hij te ver kon gaan
PZC/ kunst/cultuur 9
Carmiggelt: Nederland verloor
zijn grootste conferencier
(Door Jacques J. d'Ancona
rt onder hartgrondig pessimisme behoor je het theater-seizoen niet in te gaan. Per slot is het
bijna onbehoorlijk om zoiets ernstigs als amusement en cabaret aan te vatten met de
Lichtvaardigheid die tal van artiesten en groepen ons aansmeren onder de leus van
„pretentieloze humor voor een avondje uit". Dat soort kreten dwingen tot bandeloos
^afgrijzen, omdat lol en vermaak te gemakkelijk worden gehanteerd als het lapmiddel-
iijmedicijn op de stinkende wond van de economisch slechtere tijd. Een knipogende
jfwaarschuwing is op zijn minst gepast voor degenen die zich als publiek zand in de ogen
{wensten te laten strooien. Misschien is er geen theater-amusement meer, als men als
chouwer een seizoenmoment later de ogen weer opent...
i laten we wel wezen: het wordt
ker: het seizoen van de waarheid.
,een Jongewaard niet reeds in de
'Tot hiertoe, enz.'- ..Het moet
li vrolijk worden De mensen zijn
ik en oppervlakkig gekomen en
lan weer vrolijk en oppervlakkig
huis". Zo is dat. .en velen zijn
bereid de ironische bo
en ondertonen achteloos weg te
dat Leen terug komt. samen
kompaan Robert Long. om het
ïog één keer in te wrijven. Want
eten wat show maken is. Show
alles er-op-en-eran, pluimen, toe
bellen en muzikanten en toch zo
als azijn En het opmerkelijke
"t zich twee programma's en
seizoenen lang voorgedaan: met
van kijk-theater (een avond-
uit. weetjeweli kun je mensen
en inhoudelijk bezig houden,
je het combineert met tekst en
die iets te melden hebben.
Daarom na Duidelijk" ZO!' en 'Tot
hiertoe heeft de Heere ons geholpen'
nog eenmaal Long Jongewaard in
een beproefde combinatie van twee
heren, vier musici en een verschrikke
lijke portie vakmanschap om theater
te smeden (hoop ik). De nieuwe titel
'En het bleef nog lang onrustig in de
stad' zou model behoren te staan voor
een nieuw theater-seizoen vol opwin
dende pri
Het zijn er vrij veel en er is aanleiding
om te veronderstellen, dat er wel
enkele interessante dingen gebeuren
gaan. Maar ook dingen niet gebeuren:
het aanbod van amusement in het
gevestigde theater is klem. De
schouwburgen mikken al dan niet
noodgedwongen vaak op zekerhe
den van toestromende massa's.
Klinkende namen
De grote klinkende namen in musi
cal, cabaret, show en entertainment
vormen vaak de sluitposten van de
begrotingen. Voor de kleine, hard
werkende groepen en solisten zal het
extra moeilijk worden aan de bak te
komen.
Hun uitkoopsom is weliswaar gering,
maar doordat het publiek de neiging
heeft te reageren als de bekende boer
(wat ie niet kent. vreet ie niet) is de
cirkel rond en moet de kleine nieuw
komer met vreselijk veel geluk vech
ten voor de kans. hopend op de maz
zel dat er een theaterdirecteur op
staat die zegt: ..Kom maar binnen en
speel je programma''
Daar is een pakket brutaliteit voor
nodig van het formaat Guus Pon-
sioen. die in Sonja's klaagprogramma
op de televisie in onduidelijke termen
stuntelig kwam melden dat het kleine
cabaret het moeilijk heeft en vervol
gens een sketch speelde die de best
denkaar anti-reclame vormde om ooit
Freek de Jonge
zijn showtje of dat van een geloofsvak-
genoot te gaan bekijken.
Maar Guus had geluk. Hoewel collega
Youp van 't Hek te bedacht relative
rend en kwasi-wijs aanmoedigend ver
telde dat je je nooit te goed moet
voelen voor het ongeïnteresseerde
jeugdsozen-puliek en daarmee
niets verklaarde en allerminst zijn
eigen succes en opgang als cabaretier
met een eigen stijl en niveau heeft
Guus Ponsioen een beetje publiciteit
geoogst. Hij speelt 'Hardrose, Knal
blauw' met Lils Renkema in kleine
zalen van grote schouwburgen. Lef
van twee kanten, van hem en die
directies. Waarschijnlijk zal Ponsioen
met het theater-hervormende cabaret
vertonen. We zijn het wel een beetje
verloren in de trendgang van de laat
ste jaren die het uiterlijk vertoon en
showy opmaak teruggebracht heb
ben. maar te zelden de sfeer oproepen
van vervormende hilariteit die ver
dwenen groepen als Don Quishocking
en Ivo de Wijs teweeg wisten te bren
gen. Ze zijn onvervangbaar gebleken.
Vooral omdat de op- en navolgers
zelden die confrontatie wisten los te
wrikken die steunt op de gedachte dat
CABARET er moet zijn, omdat het op
een eigen manier dingen benoemt, de
dingen die ..nooit overgaan" zoals
cabaretauteur Jan Boerstoel ze noem
de.
Paniekeffecten
De programmering bewijst dat pa
niek-effecten boven drijven. De er
kende groten en de zwaar opgezette
publieksprogramma's zoals de musi
cals zullen volle huizen trekken. Ze
zijn bij voorbaat uitstekend verkocht
in de schouwburgen. Die geheide
toppers hebben het financieel gespro-,
ken in de exploitatie echter niet
gemakkelijk, omdat ze vrijwel alleen
uit kunnen als ze meer dan één
speelseizoen gaan draaien. Het aan
bod in de breedte is echter wat
minder. De theaterprogramma's kun
je in grote trekken als kopie over
elkaar heen plakken.
Het aanbod verschraalt dus. Een voor
het cabaret en het amusement levens
gevaarlijke zaak Keren we terug naar
de jaren vijftig Het amusement be
stond toen uit de zogenaamde
..DRIE": Wim Kan, Wim Sonneveld
en Toon Hermans, Dat beeld doemt
als angstvisioen op Want wat is er na
pakweg 1974 bijgekomen wat
werkelijk nieuw was en goed
Robert Long. Freek de Jonge. Her
man van Veen (in zekere zin). Maar
dan heb je het wel gehad. De vernieu
wingsdrang is niet hevig- de groten
zijn hard aan het werk (Paul van Vliet.
Seth Gaaikemai maar het effect blijft
meestal steken bij hun eigen pro
gramma.
Als cabaretier-puur is Fons Jansen
nauwelijks serieus te nemen, aange
zien hij vijf jaar met één programma
onderweg is en de intussen inge
brachte tekstwijzigingen niet
werkelijk essentieel iets veranderen
aan zijn bezigheden.
En tocht trekt hij volle zalen. Fons
Jansen heeft, zoals dat heet, zijn eigen
publiek en dat zijn gigantische aan
tallen. Een terugloop zoals Henk El-
sink heeft moeten ervaren, heeft Jan
sen zich kunnen besparen. Elsink
maakt een wat leeggeschreven indruk
en misschien is het daarom niet ver
keerd dat hij een seizoentje wegblijft
om radio te maken en zich te bezinnen
op een come back in het theater. Maar
buiten Long. Van Veen en De Jonge
valen er geen nieuwe Carré-vuiler te
registreren. Heel voorzichtig kijkt Ro
bert Paul vanaf zijn basis met klate
rende imitaties die richting uit, spe
lend met teksten, typeringen en lied
jes vol poëzie en flarden van diepgang.
Maar zijn weg is lang en wie garan
deert dat hij werkelijk Toon gaat
opvolgen0 Niemand.
Hermans zelf. overigens, gaat weer
spelen Hij denkt aan een nieuwe
show. schrijft en werkt. In dit land
zien honderdduizend en daar nog
steeds naar uit. wat hem toch een
lekker gevoel moet opleveren.
1 MVRIJDAG 9 SEPTEMBER 1983
Geen winst
Long en Leen Jongewaard
Dc finalisten van het amateurcaba
retfestival Cameretten '82 zijn al ver
geten. Misschien terug naar af. de
schuifdeuren. Wat daar het podium
beklom, zoog trendy aan vormen van
beweging, vervreemding en muziek
theater. Tel uit je winst. Het cabaret
won niet met die winnaars.
Terug naar de kracht van het mate-
i riaal. de teksten. Adéle Bloemendaal
heeft het in haar keuze bewezen. Haar
kunde als vertolkster deed de rest en
dus blijven er positieve zaken, temeer
omdat de duo's zich aandienden. Ar
jan Ederveen en Kees Prins (voorma
lige Werktheater-acteurs) die beweren
dadt ze uitsluitend met zichzelf bezig
zijn. en zich niet met politiek of
maatschappij bemoeien op het caba
ret-toneel Binnen hun act die aan de
Snip Snap-stijl doet denken, is de
parodie troef. Het is van een door
dachte. intelligente mafheid die volle
zalen proeven als nieuw en kolderiek.
Een soort Koot- en Bie-effect. dat er
aan doet herinneren dat de heren Van
Kooten en De Bie hun supersterke
televisiecabaret nog nooit hebben we
ten om te zetten in een zaalprogram-
ma Daar blijven we op wachten
Ik ben geen man uit één stuk. Ik ben opgetrokken uit
ontelbare stukjes twijfel, te zamen gehouden door
Corry". Die uitspraak van Wim Kan, een van Nederlands
grootste en warmste theaterpersoonlijkheden, staat in
zijn boekje „Soms denk ik weieens bij mezelf', dat dit jaar
het Boekenweekgeschenk was.
Wim Kan en Corry Vonk zijn altijd ongewoon krachtig protest liet ho-
een twee-eenheid geweest en Kan ren. Dat protest gold het bezoek
heeft nooit onder stoelen of banken van de Japanse keizer Hirohito, op
gestoken dat het altijd Corry was uitnodiging van onze regering. Kan
die hem de vrijheid schonk waarin schreef er zelfs een uitgebreide brief
hij zich als cabaretier en conferen- over naar de Koningin, en het werd
cier zo prachtig kon ontplooien. We voor hem een emotionele periode
hebben ze nog eenmaal allemaal Oude wonden werden opengereten,
innig samen kunnen zien na de want aan Hirohito en Japan be-
oudejaarsconference op de drempel waarde Kan wrange herinneringen,
van 1982 en 1983. Corry was zover Immers, van 1940 tot 1945 had hij
hersteld dat Kan weer kon optre- met zoveel anderen in een Japans
den. Het beeld van hun samen-zijn interneringskamp aan de beruchte
was van een zachte, onroerende Birma-spoorlijn moeten werken,
tederheid Corry Vonk en Wim Kan moesten.
De ziekte van Corry Vonk moet met tranen in hun ogen, machteloos
Wim Kan veel heftiger hebben be- toezien hoe de keizer, vrijwel onge
roerd dan menigeen vermoedde, stoord van zijn Nederlandse plezier-
Zïjn depressie kwam pas veel later reisje kon genieten. Ze gooiden hun
en openbaarde zich aan de buiten- koninklijke onderschedingen in de
wacht ruim een week geleden. Toen Westemderplas: „Zachtjes en zon-
verscheen het bericht dat Wim Kan der tamtam, de plons heeft nie-
oververmoeid en volkomen uitge- mand gehoord" Hirohito zou na dat
put- moest worden opgenomen in bezoek aan ons land niet meer uit
het- St.-Radboud-ziekenhuis in Nij- het repertoire van Kan verdwijnen,
megen, waar hij gisteren is overle- Temidden van de grappen zocht hij
den. altijd even naar een ernstig moment
Wim Kan was de cabaret-vader van om aan Hirohito en zijn daden te
het Nederlandse volk Hij presen- herinneren. Het waren vaak ontroe-
teerde zich op een manier die hem rende ogenblikken
uniek maakte. Op een altijd milde Over zijn ervaringen in de oorlog-
wijze gaf hij ministers en andere speriode schreef Kan het boek
vermeende leiders van het volk er 'Honderd dagen uit en thuis'
trefzeker van langs, en elke politi- Wim Kan was de zoon van een
cus wist pas zeker dat hij niet minister. Misschien wel daarom zijn
helemaal deugde als Kan hem in tegendraadse voorkeur voor de poli
zijn humor geen plaats had gegund, tiek die de Haagse Komedie op een
Met zijn spiritueel talent kwam de heel andere manier in het licht zette
twinkelende conferencier jong en dan de door het volk gekozen ac-
oud weer telkens opnieuw verras- teurs van het Binnenhof deden,
sen. Voordat Kan aan zijn artiestenloop
baan begon, volgde ij ruim twee jaar
Uniek de Amsterdamse Toneelschool.
maar eindexamen mocht hij met
Het unieke van Kan was vooral dat
hij alle lagen van de bevolking met
zijn humor wist aan te spreken,
zonder dat hij daarvoor zijn intelli
gentie hoefde te verloochenen.
Kan's grappen hadden altijd ni
veau en waren nooit platvloers of
schrijnend. Godfried Bomans heeft
eens heel raak over hem gezegd:
„Wim Kan wist precies tot hoever
hij te ver kan gaan".
Keihard cabaret was er voor Wim
Kan nooit bij. Ook niet toen hij nog
zijn eigen ABC-cabaret, samen met
zijn vrouw, leidde. Bij dit in 1936
opgerichte gezelschap gaf Kan in
het gedeelte vóór de pauze steeds
de kans aan jong talent Paul van
Vliet, Frans Halsema. Herman van
Veen. ach wie niet van de nu vroeg
grijze kleinkunstgeneratie heeft
niet veel te danken aan het theate
rinzicht van een bedachtzaam man
als Kan.
doen. omdat hij zonder toestem
ming als figurant had deelgenomen
aan voorstellingen van het Centraal
Toneel. In die tijd was hij ook
verliefd geworden „op een meisje
van de revue". Dat was een schok
voor de nette familie. Dat meisje
was Corry Vonk van wie ouderen
weten dat zij over een bepaald soort
buitengewoon talent beschikte,
maar Corry stelde haar carrière op
het tweede plan en zou zich haar
leven lang wijden aan die van de
man met wie zij trouwde. Wim Kan.
Ondoenlijk is het alle wapenfeiten
uit het lange theaterleven van Wim
Kan de revue te laten passeren
Want steeds waren er weer hoogte
punten en soms verraste Kan dan
tussen alles door weer met iets heel
bijzonders Zoals op die eerste april
in 1972 toen er in Brandpunt opeens
een kolonel J. C. M Dinkels met
geaffecteerde stem het volk kwam
vertellen dat het vijf voor twaalf
was en de hoogste tijd om de defen
siebegroting op te schroeven. Lang
niet iedereen herkende in die oude
ijzervreter meteen 's lands bemin
nelijkste conferencier.
Wim Kan was een perfectionist.
Ouder wordend richtte hij zich op
een schalkse relativerende manier
de aandacht van het theaterpubliek
steeds duidelijker op de reusachtige
spïekborden die hij tijdens zijn op
treden altijd op de toneelvloer had
liggen. In interviews heeft hij altijd
laten weten hoe onzeker hij steeds
weer was over de kwaliteit van zijn
programma's, in het bijzonder die
van de oudejaarsconferences. „Als
het doek zakt, rijst de twijfel", heeft
hij eens gezegd
Naarmate hij ouder werd, bleek
Kan ook milder te zijn in zijn
theateroptreden, maar saai werd
daardoor niets. Meer een prachtig
verdiepen van de wijsheden van
een oude vader. En in zijn boekje
'Soms denk ik wel eens' staat dan
ook „Ik word mij dagelijks bewus
ter: ik ben geen vechter meer, maar
een beruster".
Maar als het er werkelijk op aan
kwam, stak Wim Kan zijn mening
niet onder stoelen of banken. Het
was in 1971 dat hij een voor hem
Wim Kan en Corrie Vonk aan het slot van de laatste oudejaarsconferentie
in 19S2 in het nieuwe DelaMar-theater in Amsterdam.
De dood van Wim Kan betekent voor mij het
heengaan van een goede vriend en voor Neder
land het verlies van zijn grootste conferencier. Nie
mand kon als hij de Nederlanders laten lachen om
zichzelf en om de politici die ons volk moesten
reageren. Jaren en jaren achtereen is hij de koning
van ons cabaret geweest". Dat zegt Simon Carmiggelt,
de Amsterdamse schrijver die veel aan het succes van
Kan heeft bijgedragen, in een persoonlijke reactie op
het overlijden van Wim kan.
„In zijn volle glorie ging hij nu van ons heen. Een
unieke woordkunstenaar en een feilloos bespeler van
het publiek Als het u gaat zoals mij zult u in de
toekomst steeds weer aan zijn briljante blijmoedige
spot moeten denken. Met dankbaarheid met bewonde
ring en op oudejaarsavond met een weemoed die niet
spoedig zal helen", aldus Carmiggelt.
Met de dood van Wim Kan verliest Nederland een
groot cabaretier. Voor mensen zoals ik. die Wim Kan
.direct na de oorlog in het Leidseplemtheater hebben
bezig gezien, is hij het beeld van de man die het
mogelijk maakte om wat er na de oorlog gebeurde te
relativeren", aldus PvdA-tweedekamer-fractievoorzit-
ter Joop den Uyl in een reactie op de dood van Wim
Kan
Den Uyl was minister-president toen Kan in 1973 voor
het eerst zijn afkeer voor tv-optredens terzijde schoof
De eerste oliecrisis en de reactie daarop van het
kabinet Den Uyl boden de cabaretier voldoende stof
voor een veelgeroemde conference voor de VARA-
televisie.