AAPJES
KIJKEN
de planeten van wega
OP ZOEK NAAR
LEVEN IN
DE RUIMTE
a;
iras
pakt
primeur
haanstra en
chimpansees
PZC/ weekendkrant 19
Is de Nederlands-Ameri
kaanse kunstmaan IRAS
inderdaad planeten bij de
ster Wega heeft aangetoond,
is dat zonder meer een specta
culaire ontdekking. Astrono
men zijn ervan overtuigd dat
ook bij andere sterren plane
ten bestaan, maar echt bewe
zen was dit nog niet. IRA eist
deze primeur voor zich op.
Een belangrijke vraag is nog steeds of
er elders in het heelal leven voorkomt.
Het lijkt uitermate onwaarschijnlijk
de aarde de enige planeet met
leven in het heelal zou zijn. Om leven
een planeet te hebben is er in de
eerste plaats een planeet nodig. Als je
een planeet hebt kan daarop, door
evolutie, leven in diverse vormen evo
lueren. De planaat aarde is 4.5 miljard
jaar geleden ontstaan uit een grote
wolk van gas en stof. In die wolk.
turbulente bewegingen de bo
ventoon voerden, ontstonden de zon
planeten. De zon is een gewone
ster. een beetje aan de kleine kant. die
slechts van de andere sterren
iar- onderscheidt doordat ze veel dichter
bij staat dan alle andere sterren.
Het heelal is ouder dan de aarde, zo n
15 miljard jaar geleden is het heelal bij
een oerexpolisie gevormd. Het proces
van stervorming is niet opgehouden
toen het heelal was ontstaan. Voort
durend ontstaan er nieuwe sterren,
terwijl andere sterren aan het einde
van hun leven komen en afsterven.
Oi*zonnestelsel is met een ouderdom
vanl 5 miljard jaar. dus een tamelijk
jeugdig onderdeel van het heelal,
waarschijnlijk gevormd uit materiaal
dat vroeger al in andere sterren en
P planeten heeft gezeten. Het is niet
overdreven te stellen dat de aarde uit
tweedehands materiaal bestaat, uit
materiaal dat al een leven in een
ander hemellichaam achter de rug
pi'02f heeft
We nemen met onze telescopen waar
dat er nog steeds nieuwe sterren wor
den gevormd. In het sterrenbeeld
Orion zit bijvoorbeeld een grote gas
wolk waarin we nu de geboorte van
enkele nieuwe sterren aanschouwen.
Ook op dat gebied heeft de IRAS-
kunstmaan al enkele spectaculaire
ontdekkingen gedaan: ons inzicht in
het ontstaan van sterren wordt funda
menteel vergroot, dank zij de waarne
mingen van de IRAS
astronoom David Black op een door
NASA georganiseerde coferentie de
vraag, hoe groot de kans was dat er
inderdaad planeten bij een andere
ster aangetoond zouden worden.
Black constateerde vooraf dat in geen
enkel geval het bestaan van planeten
buiten ons zonnestelsel onomstotelijk
is bewezen. Vervolgens betoogde hij
dat er zowel met telescopen vanaf de
aarde als met telescopen in de ruimte
gezocht zou moeten worden naar an
dere planeten.
chriet titulaer
wega
De ontdekking die nu terecht in de
publiciteit is gekomen betreft de ster
Wega. Wega is de helderste ster in het
sterrenbeeld de Lier, een sterren
beeld in de vorm van een Wiebertje,
dat we nu heel hoog aan de hemel
moeten zoeken. De ster Wega is rela
tief jong: astronomen denken dat
deze ster pas een miljard jaar geleden
is ontstaan, op de kosmische schaal
dus een kleutertje. Als er rond de ster
Wega inderdaad donkere begeleiders
tijn, betekent dat dat er tenminste
een andere ster. builen de zon. met
planeten is. De donkere begeleiders
san de ster Wega zouden best veel
kleiner kunnen zijn dan de planeten
rond de aarde, doch heel belangrijk is
dat niet.
Voor de astronomie is van fundamen
teel belang dat de aarde, als donkere
begeleider van de ster „zon", geen
extreme uitzondering is. Volgens de
theorie van de stervorming zou het
eerder regel dan uitzondering zijn dat
er tegelijk met de ster donkere bege
leiders in de vorm van planeten en
Planetoiden bestaan. Omdat deze
donkere begeleiders geen licht uit
stralen zijn ze niet direct vanaf de
aarde waarneembaar, zelfs niet met
de allergrootste telescopen. In het
verleden is er veel en vaak gezocht
taar planeten bij andere sterren
Al meer dan een maand lang zit de Nederlandse cineast
Bert Haanstra dag in dag uit aapjes te kijken in het
Burgers Dierenpark in Arnhem. Haanstra maakt er een
film over de vaak merkwaardige karaktereigenschappen
van chimpansees. Klokslag 9.30 uur klautert hij samen met
een assistent op een twee meter hoge stellage om pas aan
het eind van de middag weer naar beneden te komen. Wat
Haanstra uiteindelijk met de film „Chimpansee-politiek"
gaat doen is nog niet bekend. Wél is hij ervan overtuigd dat
er vooral in het buitenland interesse voor zal bestaan.
„Het is fantastisch als je ziet hoe stra geen enkel taboe. Ze doen pre-
intelligent deze apen zijn Je houdt cies waar ze zin in hebben, schamen
het met voor mogelijk Ze zyn vaak zich nergens voor. Alles wat er in
slimmer dan menig mens", vertelt hun kop opkomt voeren ze uit De
Haanstra vanaf zijn stellage. Tijdens cineast blijft tijdens de opnames
het gesprek wil hii niet even naar onafgebroken op zijn stellage zitten.
beneden komen Hij wenst de dieren
geen ogenblik uit het oog te verlie-
„We hebben onder ideale weersom
standigheden kunnen filmen Van
zen. „Zodra ik iets zie moet de alles hebben we al meegemaakt.
Enkele karaktertrekjes waarvan we
weten dat chimpansees die hebben
aldus de cineast die enige jaren staan nu nog met op de film. Daar
geleden opzien baarde met de film
„Bij de beesten af" Voor de opna
men van die film is hij indertijd naar
Tanzania gegaan
geen haast
Een van de dingen die Haanstra
vrijwel direct opviel toen hij in Bur-
wachten we eigenlijk nog op".
uitdagen
Haanstra heeft veel van zyn kerinis
van chimpansees uit een rapport
van etholoog (gedragskundige)
Frans de Waal De Waal presenteer
de vorig jaar na een diepgaande
gers Dierenpark neerstreek is het studie een boek over het leven van
feit dat de apen in de Arnhemse
diergaarde veel meer tijd hebben.
chimpansees. Voor Haanstra was
dat aanleiding om de karaktereigen-
pieter ploeg
„In het wild hebben de chimpansees schappen van de aapsoort op de film
altijd haast. Ze moeten elke dag te zetten Een van de aardigste
dingen die hij tot nog toe heeft
meegemaakt in de chimpansee-Jco-
lonie van de Arnhemse dierentuin
vindt hij de wijze waarop de jonge
aapjes oudere soortgenoten tot ver
velens toe uitdagen. Ze kijken pre
cies hoever ze kunnen gaan Weten
drommels goed dat ze stikvervelend
zijn en leren juist daardoor razend
snel weg te komen. Zo worden die
dieren groot, aldus Haanstra.
voor hun eigen kostje zorgen Dc
dieren hier worden op vaste tijden
gevoederd Hoewel je dat dus niet
zou verwachten vertonen deze apen
toch een heel normaal gedrag Niets
anders dan hun familie in Tanzia-
nia", weet Haanstra.
Dagelijks maakt de dierenfilmer
kostelijke avonturen van de apen
mee. De chimpansees in Burgers
Inmiddels kent hij de 26 apen in de
kolonie zo goed dat hij van alle
dieren de namen weet en ze vanuit
,-erte kan herkennen. „Moet je
Dierenpark leven zoals bekend in opletten", zegt hij ineens. „Nu gaat
een grote kolonie. Liefst 26 apen die grote, die heet Jeroen, naar de
zitten er in een vrij groot gebied dat boomstam die daar ligt. Voordat hij
twee passen heeft gezet hebben alle
kleine apen hem al gegroet", weet
Haanstra. Op het moment dat hij
dit voorspelt staan alle kleine apen
inderdaad diepe buigingen te ma
ken voor Jeroen die precies op
bedoeide boomstam afloopt. Haan
stra heeft zo tal van voorbeelden
waarmee hij (en ook Frans de Waal)
duidelijk aantonen dat het gedrag
spatroon van chimpansees dikwijls
werkelijk frappant is. Haanstra
weet nog niet te zeggen hoe lang hij
nog blijft filmen in Burgers. „Dat
hangt van de apen af'.
aan de ene kant wordt omzoomd
door een watergang en aan de ande
re kant door een hekwerk. Die af
rastering staat continu onder span
ning. „Af en toe raakt een aap dat
hek aan. Hij krijgt dan een schok.
Meteen vertelt hij aan de rest van
de kolonie wat er gebeurd is. Het
resultaat is verbluffend volgens
Haanstra: „Geen aap haalt het meer
in zijn hoofd om ook maar in de
buurt van de afrastering te komen.
Deze apen zijn niet zomaar slim. ze
zijn echt intelligent".
Chimpansees kennen volgens Haan-
ZATERDAG 13 AUGUSTUS 1983
peter van de kamp
De Nederlandse astronoom professor
Peter van de Kamp maakte in 1963
bekend dat hij bij de ster van Barnard
een donkere begeleider had aange
troffen Hij had een onregelmatigheid
■n de beweging van die sterk aange
toond. die alleen verklaarbaar zou zijn
goor aan te nemen dat er een donkere
«geleider rond de ster zou draaien
lamard's ster is een van de sterren
•jie het dichtst bij de aarde staan,
daarom is het bij die ster nog tamelijk
Makkelijk om zo'n beweging te ont
dekken.
Professor van de Kamp heeft later
"ok by andere sterren dit soort onre
gelmatigheden aangetoond, doch zijn
*aarnemingen zijn niet volledig over
jagend Nog steeds en met de verfij-
'fng van de methoden in feite steeds
®eer. wordt er getwijfeld aan de juist- Een deel van ome eigen melkweg, gefotografeerd door de Belgische amateur-astronoom Danu Cardoen We zien wolken t
"em van het werk van Peter von Hq
nog nieuwe sterren worden gevormd.
|ln de
zomer van 1979 besprak de
nen in principe planeten bestaan. Het
hele heelal kan uitbundig gevuld zijn
met planeten. Het aantonen van zo'n
planeet ging tot nu toe onze techni
sche mogelijkheden te boven. Wel
licht dat juist deze ontdekking aan
toont hoe geweldig geavanceerd de
IRAS is. We mogen er trots op zijn
dat een kunstmaan, die aan Neder
landse breinen is ontsproten, deze
ontdekking opeist. Van de andere
kant is het op dit moment juist te
constateren dat het jammer is dat
Nederland de kunstmaan niet alleen
heeft gebouwd en nog meer dat het
IRAS-project geen vervolg krijgt.
Als planetenvorming inderdaad meer
regel dan uitzondering is. kunnen we
met een vernieuwd élan gaan zoeken
naar leven elders in het heelal. We
denken dan met in de eerste plaats
aan buitenaards bezoek aan de aarde
fysiek zullen de afstanden tussen ster
ren wellicht onoverbrugbaar zijn. We
denken in het gunstigste geval aan
radiocontact met een andere bescha
ving. Er zijn veel onzekerheden, zoals
is een andere levensvorm ook commu
nicatief Waar moeten we zoeken
naar leven9 enz
Een jaar of twintig geleden waren
astronomen nog.erg sceptisch over de
kans dat er elders in het heelal leven
zou worden gevonden Professor Ge
rard Kuiper, de grote Nederlandse
planetendeskundige. sprak in dit ver
band altijd over het zoeken naar een
buitenaardse speld in een aardse
hooiberg. Ook in dit opzicht zijn de
tijden echter grondig veranderd: zelfs
de meest serieuze astronomen interes
seren zich nu voor de vraag en met
iedere radiotelescoop wordt weieens
geluisterd naar mogelijke levenste
kens van buitenaardse beschavingen.
Er worden conferenties georgani
seerd over SETI I Search for Extra
Terrestrial Intelligence), het zoeken
naar buitenaards leven. Deze confe
renties vinden opvallend vaak in
Rusland plaats, maar ook het Ameri
kaanse ruimtcvaartbureau NASA
heeft een afdeling voor dit speur
werk. In dit jaar geeft NASA miljoe
nen guldens uit aan het zoeken naar
buitenaards leven. De ontdekking
van de IRAS laat zien dat dit wel
licht een heel zinnige investering is.
Black was van mening dat de kans op
succes met telescopen op aarde groter
was dan met telescopen in de ruimte.
Volgens Black had geen enkele in
aanbouw zijnde ruimtesonde de mo
gelijkheid planeten te ontdekken.
Toen Black zijn toespraak hield was
de IRAS in aanbouw. De IRAS heeft
nu "bewezen dat Black ongelijk had.
Black constateerde ook dat alss er
ooit planeten gevonden zouden wor
den, deze ontdekking van wezenlijke
betekenis voor de mensheid zou zijn.
De ontdekking van de IRAS is dus
echt spectaculair
leven
Voor leven op een andere planeet is.
zoals gezegd, in de eerste plaats een
andere planeet nodig. In het heelal
tellen we tenminste 10 miljard ster
renstelsels. elk bestaande uit zo'n 100
miljard sterren. Bij elk van die mil
jarden keer miljarden sterren kun-
De IRAS m aanbouw bij Fokker.