en grote revolutie in
iet brave meubelvak
4
i
CARAVAGGIO,
LECARAVAGE
IMcebert en de waardering
IE STOEL VAN RIETVELD
sfe
Nieuwe film 'Ciske de Rat'
H
TENTOONSTELLINGEN andré oosthoek
NAPELS
- IN -
PARIJS
JDAG
5 AUGUSTUS 1983
PZC/ku nst/cultuur
errit Kouwenaar vond dat hij hard was, maar hij had een goede zitstand. Volgens Jan
TSierhuis zit hij lekker, hoewel een heleboel mensen dat niet geloven. Jan Willem
Sbergen zat er wel eens in als hij even rustig wou nadenken en Carel Visser vond dat hij
cies de juiste steun geeft als iemand moe is of last van zijn rug heeft. Alleen Jan Venema
id he( een kreng om in te zitten „en mensen die zeggen dat hij lekker zit, liegen".
j nu voor uzelf wilt uitmaken hoe Het leven van meubelmaker Rietveld
j mstoel van Gerrit Rietveld zit, loopt merkwaardig parallel met dat
jjkan dat, want in het Centraal van de Groningse drukker Werkman.
i in Utrecht staat een exem- Beiden waren handwerkslieden die
van de 'roodblauwe' waarop door hun ontmoeting met de nieuwe
Jten mag worden, sterker nog: kunst een fantastische ontwikkeling
tekers van de tentoonstelling doormaakten. Beiden hebben juist
tveld als meubelmaker, wonen door de combinatie van ambaehte-
"j experimenten 1900-1924' in de
izaal worden door middel van een
j|e vriendelijk uitgenodigd het
if te proberen.
lijkheid en kunstenaarschap onver
moede toppen bereikt en enorme in
vloed gehad.
Rietveld werkte Hij is zelfstandig met
de produktie doorgegaan tot 1971, in
welk jaar de rechten op de 'rood
blauwe' werden aangekocht door de
Italiaanse fabriek Cassina, die de
stoel nog altijd in serie vervaardigt. Er
is voorts een informatieve catalogus
met tekst van Marijke Kuper, be
kwaam gelay-out door Daan Out.
(Rietveld als meubelmaker, wonen
met experimenten 1900-1924Cen-
In de tuinzaal kan men op video een traal Museum Utrecht, tot en met 11
interview volgen met Gerard van der september. Openingstijdendinsdag
Groenekan, die boeiende herinnerin
gen ophaalt aan de tijd dat hij bij
tot en met zaterdag 10-17 i
dags 14-17 i
idere stoelen
deze tentoonstelling allereerst
is dat het eigenlijk onzin is te
0edifn over 'de' Rietveldstoel, want
cZaf leeft er in zijn meubelmakcrstijd
IQ (jl wat meer gemaakt. Men vindt
v ook huiskamerstoelen, kinder-
len en stoelen ontworpen voor
militair tehuis. Voorts tafels,
ijes, kastjes, een wieg en een
adwagen. Heel merkwaardig is
Rietveld ook voor het buffet, dat
isbare pronkstuk van alle Hol-
se huiskamers, een eigen vorm
ri gevonden waarin de praktische
en zijn behouden en alle 'pronk'
fcggelaten.
it Rietveld werd geboren in 1881
e zoon van een Utrechtse meubel-
er. In de jaren '20 ontwikkelde hij
tot architect en in 1924 deed hij
werkplaats over aan zijn meester-
tht Gerard van der Groenekan.
jjm' het eerst wordt nu aan de meu-
0p jlakerstijd van Gerrit Rietveld af-
terlijke aandacht besteed. Veel
het materiaal op deze expositie is
studentenwerkgroep van het
Instituut onder lei-
van mevrouw S. J. Konijn en
Heti Eddy de Jong uit particuliere
t«icties bijeengebracht,
vod is ook in de loop der jaren
noetKen gegaan want ach, ook meu
rt. C hebben niet het eeuwige leven.
=én foto's geven ons dan nog een
uk. maar ik denk dat de mensen
l *Meze te loor gegane stukken in hun
.Jet hebben gehad, zich nu wel de
Oji uit het hoofd trekken.
van de interieurs die door Theo
Doesburg zijn ontworpen en door
weid gemeubileerd, is weinig meer
De nog niet helemaal vergeten
■jjfster Til Brugman had zo'n inte-
ren een arts had zelfs een behan-
amer, waarvoor Rietveld het
bilair had geleverd.
-het-zelvers kunnen op deze expo-
hun hart ophalen, want de vaar-
eid waarmee deze meubelen tot
«d zijn gebracht, ligt door de
Wezige werktekeningen binnen
Maar vooral spreekt dit
-k tot ons door de eerlijkheid van
de eenvoud van de
ctj®jiur en de soberheid van het re-
ïUltW. Het moet een mooie tijd zijn
est toen deze Rietveld-meube-
ieuw en revolutionair waren, en dam met de opnamen van zijn nieuwe speelfilm Ciske de
|eg wezen naar een nieuwe ma- Rat- naar de gelijknamige roman van Piet Bakker. Het is
J[ff[van wonen, een nieuwe manier de tweede verfilming van dit boek, maar volgens de
:ven. regisseur gaat deze „Ciske" er totaal anders uitzien dan
eeks 1920 is deze Utrechtse de versie die gemaakt werd in de jaren '50.
ilmaker onder invloed van de Guido Pieters: „Het is zeker geen remake. De oude film
.oep, waarvan hij deel uitmaak- was opgezet vanuit het perspectief van de onderwijzer,
in produkten gaan kleuren met deze filrri gaat helemaal uit van Ciske zelf. Ik heb de oude
limaire kleuren van de Stijl: rood, film. die in 1955 onder regie van Wolfgang Staudte met in
en geel. De rood-blauwe stoel de hoofdrollen Kees Brusse en Rijk de Gooyer (die
overigens ook in Pieters Ciske een belangrijke rol speelt)
pas gezien toen ik het scenario, geschreven in samenwer
king met Karin Loomans, klaar had. Persoonlijk vind ik
trouwens dat de reputatie van die oude film groter is dan
de film zelf'. „Mijn Ciske speelt zich af in 1934. de tijd
waarin Piet Bakker zijn verhaal ook plaatste. Er zitten in
die tijd ook veel overeenkomsten met de tijd van nu".
Door Hein Koopman)
Regisseur Guido Pieters (Vlimmen, Kort Amerikaans,
Te gek om los te lopen) begint zaterdag in Amstcr-
en geel. De rood-blauwe stoel
■M,nog een niet-gekleurde voorlo-
il'oÊn ziet, door de kleur herkende
iin de stoel opeens een kunst-
Izïj, een sterk sprekend stuk plas-
i.MiWie de 'zit' als al te Spartaans
'sï'ïr, had altijd nog een mooi ding
uoHaar te kijken.
Ciske de Rat, die meer dan twee miljoen gulden gaat
kosten, wordt grotendeels in Amsterdam opgenomen.
Veel straatscènes, met veel figuranten. Zo moet regisseur
Guido Pieters voor bepaalde scènes meer dan tweehon
derd kinderen op laten draven. De film gaat met Pasen
'84 in première. Belangrijke rollen naast die van Danny
de Munk en Rijk de Gooyer worden gespeeld door
Willeke van Ammelrooy, Peter Faber, Herman van Veen
en Josine van Dalsum. Cameraman is Frans Bromet en
voor de produktie tekende Matthijs van Heijningen.
De hoofdrol van Ciske wordt gespeeld door de 13-jarige
mavo-scholier Danny de Munk. Danny, erg klein voor zijn
leeftijd, met zijn krap 1.40 meter, werd gekozen uit
honderden jongens die op de twee audities waren afgeko
men „Ik had nog nooit eerder van Ciske gehoord, ben dus
meteen het boek gaan lezen en toen wist ik dat ik de
hoofdrol zou krijgen. Ik vmd Ciske best een aardige
jongen, een lekker schoffie, en dat ben ik eigenlijk ook nog
wel een beetje".
2?a
(Door Hans van Straten)
JJie Prijs der Nederlandse
is-fLetteren, die deze week is
blekend aan de dichter Lu-
i®rt, is niet alleen de hoog-
ïssj literaire onderscheiding
nïjhet Nederlands-Vlaamse
'^iuurgebied, het is ook de
'||e (grote) prijs die geen
i62|ijver tot dusver heeft ge-
Jgerd.
i22jians weigerde de P.C. Hooftjirijs,
{.JWolkers wees de Constanten
mjgensprijs af. Allicht dat enige
'"fling ontstond over de vraag wat
si|bert zou doen. Intussen heeft hij
{oil weten dat hij de prijs zal aan
bijten. maar hij wilde toch ook wel
dat hij het geldbedrag dat aan
2uirijs is verbonden, achttiendui-
48; gulden, als eerbetoon van de
ïffiinkrijken Nederland en België sa-
wel een bedroevend schijntje
„„^kunnen we met hem eens zijn,
3,ial als men bedenkt dat er straks
^"Tussel bij de prijsuitreiking door
2i3?e'der regeringen op een koopje
i5"* weer wordt gespeeld, terwijl het
!"3de cultuur zelf bijzonder slecht
uJblijft.
Ms?en van de financiële kant mag
'siisd worden, dat het de dichter
i«®ert in zijn leven (hij 'wordt vol
ui jaar zestig) niet aan officiële
leering heeft ontbrokefi. In 1953
hij de poézieprijs van de
22t3ente Amsterdam, in 1965 de
^jensprijs en in 196U de P.C.
oprijs. De Keizer der Vijftigers,
zoals hij al vroeg werd genoemd, is
dus rijkelijk met lauweren overdekt.
Het lijkt we of al die jury's en overhe
den gemeend hebben iets goed te
moeten maken, want toen hij in het
begin van de jaren vijftig bij de ge
meente Amsterdam aanklopte om
steun, omdat hij broodgebrek leed.
liet men hem van hogerhand weten
dat men een baantje voor hem had bij
de... gemeentereiniging.
Het leven van Lucebert zijn
ware naam is Lubertus Swaans-
wijk, hij is Amsterdammer van ge
boorte heeft zich op verschillende
niveau's bewogen. Hij begon als
schilder, maar heeft in die kwaliteit
niet deel genomen aan de korstondi-
ge revolutie van Cobra (1948-'51). Wel
schreef hij in die tijd enorme hoe
veelheden poezie.
Toen hij eens op een literaire bijeen
komst verzen voordroeg, gekleed m
enkele over elkaar aangetrokken
truien, merkte A. Roland Holst op:
„Ik begrijp niet waarom jonge dich
ters zich zo warm aankleden, ais zij
poezie voordragen" Hij wist niet dat
deze dichter, bij gebrek aan een on
derkomen, 's nachts in het Vondel
park sliep.
Ook in latere jaren hebben de poëzie
en de schilderkunst afwisselend zijn
leven beheerst, afgezien van een korte
periode in dejaren vijftig, toen hij zich
met fotografie bezighield Er bestaat
overigens een hechte overeenkomst
tussen zijn picturale werk en zijn
gedichten.
Als dichter is Lucebert trouwens
steeds zichzelf gebleven Wie zijn laat-
se bundel leest „De moerasruiter uit
het paradijs", verkeert in dezelfde
wereld als in de bundels van dertig
jaar geleden. Er is ook mets te merken
van kwaliteitsverschil Het werk van
nu schittert nog even zeer als dat van
toen.
Waardoor wordt die fascinatie te
weeggebracht? Dat is een bijzonder
moeilijk te beantwoorden vraag. Lu
cebert. gaat door voor een duister
dichter, ook al heeft hij glasheldere
gedichten geschreven die, naar de
ervaring uitwijst, een kind van tien
jaar kan begrijpen en waarderen.
Maar er zijn ook heel wat verzen bij
die voor een lezer die gewend is te
begrijpen wat hij leest, niet te achter
halen zijn. Soms ook loopt de schei
dingslijn tussen begrijpelijk en onbe
grijpelijk dwars door het gedicht. Ik
denk hierbij aan het dramatische vers
„Aan Lesbia" uit de bundel Amulet,
dat begint met de regel: „De oude
meepse barg ligt..." Goed. een gesne
den beer om mee te beginnen, een
ziekelijke nog wel. Toch blijft dit vers
voor mij een van de toppen uit Luce-
berts werk.
Wie moeite heeft met deze poèzie, kan
het beste „De moerasruiter uit het
paradijs" kopen, want daar zit een
grammofoonplaatje bij waarop de
dichter twaalf gedichten voorleest.
Er zit in zijn voordracht bezwerende
kwaliteit die de kracht van deze
poëzie in niet geringe mate versterkt.
Hier is een tovenaar aan het werk.
Caravaggio. de Zeven Werken van Barmhartigheid (detail), Napels 1607.
T%/richelangeIo Merisi schildert zijn atelier zwart en bezweert de
IvJLspotters dat hij het licht in de duisternis wil volgen en vangen. De
spotters blijven nog even spotters en de schilder schildert verder.
Lux in tenebris: het staat letterlijk en figuurlijk voor het werk van
de schilder Mèrisi die men, naar zijn geboorteplaats Caravaggio is
gaan noemen. Het licht gevolgd en gevangen, ontkomt de jonge
schandaalschilder Caravaggio aan de klamme greep van de Manieristen
en ontketent een stilistische revolutie die ongekend is in de schilder
kunst.
Zeker, men kent vele perioden en
hun overgangsgebieden maar een
zo abrupte breuk met de heersende
stijlopvattingen is niet eerder geno
teerd.
Caravaggio schildert God en Alle
Heiligen hun veilige wolken uit en
zet ze neer aan de tafel van dobbe
laars en kaartspelers, leden van het
natte gilde, volkslui op doortocht.
Hij geeft zijn naakten de beschik
king over hun lijf terug en zet zijn
hoerenjongens m het prachtige,
overweldigende licht dat zijn kracht
aan het tenebroso de donkerte
ontleent.
Revoluties kennen stormlopen.
Vanuit alle streken van Italië,
uit Duitsland en de Nederlanden
trekt de Lombardische schelm leer
gierigen, navolgers, copiisten aan
en zo ontstaat de School der Cara-
vaggisten, adepten die hun vaak
kleine talent verstoppen achter het
waarmerk van de meester.
In het Noorden ziet men later Rem
brandt. wat zuidelijker Velasquez,
leerpenningen betalen. Caravaggio
staat aan het begin van de vrijere
schilderkunst, op de overgang naar
de barok die van alle starheid
bevrijd andere uitersten zoekt.
Het is als een snelle film waarin van
opgaan, blinken en verzinken wordt
gesproken: de barokke vrijheid ver
keert in de wetmatigheden van een
ander manierisme dat de wereld
doopt in een phantasmagoric van
kleuren, uitzinnig in de vleespotten
roert en dat het clair obscur inlevert
voor de vrije val van het licht.
Caravaggio lijkt er haast ingetogen
bij. Hij geraakt enigszins op de
achtergrond en het duurt in het
licht der eeuwigheid éven voor de
erkenning weer zo duidelijk wordt
als ze nog tijdens zijn leven was.
Dat leven nu heeft velen gegrepen,
bol en stijf als het staat van de
verhalen over .roekeloosheid, uit
spattingen, moord en doodslag.
Michelangelo Merisi wordt op
28 september 1573 in Caravag
gio (Bergamo) geboren. In zijn ze
venendertigste levensjaar (18 juli
1610) sterft hij allerellendigst al
leen in Porto Ercole. Daartussen
liggen zijn verblijf in Milaan. Vene
tië waar hij onder de indruk en
invloed van Giorgione komt. zijn
beruchte tijd in Rome en na zijn
verbanning het vluchtig opont
houd in Napels, de eilanden Malta
en Sicilië.
Men neemt algemeen aan dat de
centrale figuren van zijn jeugdwer
ken zelfportretten zijn en men kan
dan Caravaggio kennen als een niet
onknappe, hardlevende jongen die
de herberg moeiteloos als zijn na
tuurlijk milieu heeft aanvaard.
Die jongeheer mag zich verheugen
in de koesterende aandacht van
Innozenzio kardinaal del Monte, de
jongensprelaat. Del Monte is. zijn
ziel Gode en het onderlijf den duivel
bevolen, zeer jeugdig aan het pause
lijk hof gekomen. Hij krijgt er de
niet onaanzienlijke opdracht 's pau
sen apen te hoeden, maar de zorg
voor het dekbed gaat die voor de
makakken verre te boven. Waar
liefde heerst gebiedt de opperherder
zijn zegen en zo laat Innozenzio al
op zijn zeventiende naar de aapjes
kijken en wordt kardinaal De erger
nis van de overige prinsen der kerk
ten spijt, wordt hij een invloedrijk
man wiens huis gaarne bezocht
wordt en wiens deur wijd open gaat
voor de jonge Caravaggio.
Diens levenswandel maakt de aan
wezigheid van een dergelijk machti
ge beschermheer niet overbodig.
Caravaggio schuimt de straten,
pleinen en feestweiden af Overal
waar hij verschijnt wachten herrie,
ruzie en handgemeen, ruist de jonge
aanplant, scheuren kleren en sneu
velt glaswerk.
rntussen rijst de ster van de schil-
tegelijkertijd, de doomroos te zien
bloeien temidden van hetsprietgras
en de kaardebollen der puinen. Men
heeft er. daarom wordt het verteld,
het levensverhaal van de man uit
het land van Bergamo bij nodig.
Het is een dwaasheid te beweren,
zoals een van de inleiders doet. dat
er in Napels zonder Caravaggio niet
geschilderd zou zijn. Het is juist te
zeggen dat hij net als in Rome -
der in wie men een bijzonder de korte tijd die hi, aan werken kon
kunstenaar heeft ontdekt. Het ,s beateden^yelen air zich heeft ver-
onbegrijpelijk dat iemand met
dergelijk snelle manier van leven
nog in staat is geweest de wereld
enkele tientallen werken te schen
ken die men thans tot de absolute
top moet rekenen.
plicht.
In Napels groeide op zeer korte
termijn een Caravaggistencomplex
dat uitdijdde tot een 'Napolitaanse
school'.
Dat werk nu is te zien in het Grand
?n*K£! Piais opgaar., bSen vemn
iS ken Df hand van de meester doet
synoniem met de kringen waann ach voe, als het knuistje
aan kunst werd gedaani - doorge- van de volgetlngen het slapje
drongen en gevestigd, Caravaggio handje van tér%e„ meuwe Ujd.
knjgt grote opdrachten voor kerken ^,^5 duifle5 dp het spaniel
en kapellen, voor meer wereldlijk speidt
ingestelde verzamelaars en hij is
zich goed van zijn waarde bewust, flaravaggio heeft niet lang in
Zo weten we uit de stukken dat hij V^Napels kunnen werken. Op zijn
zich uitzonderlijk hoog liet betalen vlucht uit Rome waar hij betrok-
en weigerde concessies te doen Dat ken was bij de moord op dë jonge-
leidde verschillende malen tot bot- man Rannucio Tommasoni vond
singen. Was zijn slempgang door de hij nauwelijks rust.
stegen de in fijne kant gestoken De drie grote schilderijen die hij in
machthebbers al een doom in het Napels maakte, zijn in Parijs te
moede oog, men vond zijn manier zien: De Zeven Werken van Barm
hartigheid, de Geseling en de Mar
teling van de Heilige Ursula.
Het is een alleszins boeiend drietal
dat de tentoonstelling middagen-
lang de moeite waard maakt. Wie
daarnaast het Napolitaanse kielzog
volgt, zal nauwelijks worden ge
sticht. De glans van de meester doet
veel verbleken en wat blijft, hangt
tussen de bleekblauwe krachteloos
heid van Giordano en het wat hoe
kige choqueren van De Ribera in.
van schilderèn vaak stotend, zijn In het middengebied vindt men een
Jezuskind al te naakt, zijn heiligen bont, niet altijd even vrolijk gezel-
te aards voor een hemelvaart. Maar, schap rond Caravaggio, Napels en
al dat voor het gebruik der heilige de Heiligen van de stad vereend:
hallen werd afgekeurd belandde in Andrea di Lione, Didier Barra, A.n-
de collecties van met pausen en drea Belvedere. Battistello, Cavalli-
prelaten vermaagschapte connois- no. Codazzi, Do. Falcone, Finoglia,
seurs (Lois 1 Finson(ius), Forte. Fracanza-
Werken die vernietigd dreigden te no, Gentileschi, Guarino, Palumbo,
worden, werden door collega-schil- Porpora, Preti. Recco. Rosa. Ruop-
ders (o.a. Rubens en Finsonius) polo.Russo, Selhtto. Solimena. Spa-
'ontvoerd' en zo kunnen we ook nu dora. Stanzione. Vitale.
nog leven met het 'Wonder' dat Het is een zoals gezegd bonte
Caravaggio heet. erfenis die naar de erflater doet
verlangen. De inrichters van de ten-
Het Parijse Grand Palais heeft toonstelling hebben Wellicht van
daar een speciale manier voor wege het effect dat mooie begin
gevonden die men elders niet ten ook bij de entrée gelaten en ze laten
onrechte als boerenbedrog zal de bezoeker verder over aan Napels,
omschrijven. de stad die Laravaggio in 1610 voor-
In stad en museum wijzen affiches goe'd achter zich liet. Weinige weken
en borden temidden van véél clair later sterft hij in Porto Ercole. ver-
obscur naar het machtige werk van moeid en opgebrand net vóór de
Le Caravage dat er tot september Romeinse koerier die het bericht
te zien is. Wie de cataloog koopt, van zijn begenadiging moet over
ziet al op de eerste bïnnenpagina brengen zijn boodschap heeft kun-
dat het evenwel om Napolitaanse nen afgeven
schilderkunst gaat uit de penode Hij sterft de dood der armen. Men
Caravaggio-Giordano. En wie dan tracht hem te eren in een grand
nog wat stapjes verder zet en de palais.
tentoonstellingszalen betreedt, ont- Parijs. Galeries Nationales du
moet welgeteld dne Caravaggio's Grand Palais. Le CaravageLa
en een hele stoet, niet altijd even peinture napolitaine de Carvage a
verkwikkend opererende Caravag- Giordano'Tot 29 augustus Andere
ingang: Edouard Manet. tot 8 sep-
Hoe jammer nu. Hoe aardig ook, tember.
Giuseppe de Ribera, Dronken Silenius, Napels 1626.
