ZEVEN
EEUWEN
rabbijn soetendorp
■een mozaiek
-van veere
WOEDE OVER HET VUIL
VANEEN OORLOG
PZC/ weekendkrant 19
taco slagter
jVTERDAG 4 JUNI 1983
linkse Israëlische generaal een coup
pleegt om de regering-Begin uit Jeru
zalem te verdrijven'5 Elke Israëli zou
dat verschrikkelijk vinden Het is een
verworvenheid dat Israël een demo
cratie is Er gaan stemmen op uit de
extreem-rechtse en linkse politieke
hoek om burgerlijke vrijheden in Is
rael beperken. Dat knabbelen aan de
mocratische vrijheden is levensge
vaarlijk. In dat opzicht schaadt het de
reputatie van Israël".
„Ik heb Begin ontmoet. En ik moet
vaststellen hij is niet corrupt, leeft
bescheiden en vecht voor een ideaal
van een Israël met veilige grenzen.
Over die veiligheid kun je van mening
verschillen Je kunt de bezette gebie
den in de Gaza-strip. op de Westelijke
Jordaanoever en op de Golan om vei
ligheidsredenen behouden of juist op
geven Daarover moest de Israëlische
burger zich uitspreken in een gezonde
discussie"
Is die discussie wel zo gezond en
zuiver Nog steeds is een meerderheid
er voor de bezette gebieden vanwege
de sterke historische banden met Ju-
dea, Samaria en Gaza te annexeren.
Bovendien streven fanatieke orthodo
x-religieuze groeperingen er naar een
...Groot Israel" te stichten, de bakens
te verzetten tiaar de bijbelse grenzen
van de in Irak gelegen rivieren de
Eufraat en de Tigns.
Soetendorp ..Er zijn geen teksen in de
Tora (de vijf boeken van Mozes red.)
die duidelijk aangeven waar die gren
zen hebben gelegen In 1967 kwam de
Westbank onder Israëlisch bestuur.
Niet omdat Israël de aanval had inge
zet. maar omdat Nasser van Egypte
en Hoessein van Jordanië Israel wil
den vernietigen. Ik ben bezorgd over
de positie van de éën miljoen Palestij-
nen op de Westelijke Jordaanoever Je
kunt zo'n grote groep niet onder be
zetting houden. Ik zou door algemene
vrije verkiezingen op de Westbank wel
eens willen weten hoe de Palestijnen
denken over een toekomstige staats
vorm Maar hoe vrij zijn die verkiezin
gen onder de gegeven omstandighe
den. Het probleem is dat intimidatie
van radicale groeperingen onder de
Palestijnen zeker niet is uitgesloten"
U erkent het zelfbeschikkingsrecht
van de Palestijnen. In uw boek be
schouwt u de Israëliërs en de Palestij
nen als partners in een conflict lussen
recht en recht Maar waar moet dat
tehuis voor de Palestijnen dan ko
men?
Soetendorp „We spreken over zoveel
Palestijnen. In Gaza, op de Westoever
en in watje kan noemen de diaspora,
de Palestijnen. die in kampen wonen
in de Arabische landen. Een deel van
die Palestijnen zal daar wel blijven
Ook alle joden in de verstrooiing zijn
niet naar Israël gekomen. Je komt bij
het bepalen van een tehuis voor de
Palestijnen toch uit op de Jordaanoe
ver en in Jordanië Ik hoop dat een
meerderheid van het Palestijnse volk
toch voor een vreedzame oplossing
kiest"
Gelooft u in zo'n vreedzame toena
dering''
Soetendorp .Ja. want wie had in 1945
gedacht dat er ooit nog eens een
vriendschapsband zou ontstaan tus
sen Israel en Duitsland. En wie had
ooit gedroomd dat Sadat van Egypte
nog eens door de straten van Jeruza
lem zou wandelen en door de Israë
liërs met vlaggetjes zou worden toege
juicht. De staatsvorm die ik voor een
Palestijns tehuis voor ogen heb is het
iDoor Taco Slagteri
Het interview wordt onderbroken. Iemand heeft rabbijn Awraham Soe
tendorp <401 van de liberaal-joodse gemeenschap in Den Haag om hulp
gevraagd voor een joodse Nederlander die geestelijk is ingestort. Het oorlog
strauma. Concentratiekampen. Soetendorp adviseert zijn vrouw de „Stich
ting 40-45" te bellen en de Jelgersmakliniek voor oorlogsslachtoffers in te
schakelen.
De rabbijn zwijgt. Pakt de draad weer op. Over de oorlog in Libanon, nu een
jaar geleden door Israël met een invasie in het zuiden begonnen. In het
laatste hoofdstuk van zijn onlangs verschenen boek „Volgend jaar in Jeruza
lem" besteedt hij aandacht aan de slachtoffers van die oorlog. Verhalen van
Israëlische soldaten die kameraden hebben zien sneuvelen, omdat ze niet op
gewapende Palestijnse jongens van vijftien jaar wilden schieten. En het
relaas van jonge Israëli's die wegens schokkende oorlogservaringen in 1967
(Zesdaagse oorlog) en 1973 (Jom Kippoer) psychiatrische hulp nodig hadden.
„Hoe moeilijk is het voor vrede en gerechtigheid op te komen", zegt Soeten
dorp zacht. „Wie had kunnen weten wat mensen mensen kunnen aandoen. Ik
voel de woede van soldaten over het vuil van een oorlog".
Met zijn ouders ontsprong Soeten
dorp de vemietigingsmachine van de
nazi's Als peuter zat hij tweeeneen-
halfjaar ondergedoken bij een familie
in Velp. Zijn ouders hadden een on
derduikadres in Brabant Op de dag
van de bevrijding ontkwam hij op
nieuw aan de dood. Zijn pleegvader
wierp zich op het kind toen de Duit
sers het vuur openden. De man stierf-
.fln het boek loopt het schuldgevoel
van de rabbijn als een rode draad door
de hoofdstukken heen. Waarom heeft
hij de oorlog overleefd en vele anderen
niet"5 Waarom is zijn pleegvader niet
beloond voor zijn moed onderduikers
op te nemen? Volgens Soetendorp is
dat schuldbesef van de joden „onze
huid geworden die onbeschermd is te
gen de kou"
Doen al die vragen er nu nog toe?
Soetendorp Voor mij wel. ja. Ik heb
weinig leeftijdsgenoten door die oor
log. Degenen die zijn overgebleven
worstelen met de zin van het bestaan.
Mijn antwoord op dat probleem is een
zeer werkzaam leven Het geeft mis
schien hoop en perspectief aan men
sen die veel meer hebben meege
maakt dan ik. Veel dichter bij de dood
hebben gestaan. Dat schuldgevoel
mag geen obsessie worden. Het be
lemmert je te leven. Herinneren en je
voortdurend afvragen wat je beweegt
door te gaan is een leerproces dat je
de kracht geeft niet ziek te worden".
symbool
Op de omslag van het boek staat dat
Soetendorp voor veel Nederlanders
het symbool is geworden van alles
wat joods is. voor een jodendom dat
steun wil hebben in Nederland en
overal ter wereld.
Heeft u die symboolfunctie?
Soetendorp „Die tekst is niet door
mij geschreven. Mijn vader zaliger
had na de oorlog op kritieke ogenblik
ken de functie van woordvoerder voor
de joodse gemeenschap. Hij besefte
dat het voor de overlevenden heel
moeilijk was in de schaduw van de
vernietiging een bestaan op te bou
wen. Later zijn we naar Israël geemi-
greerd. In 1968 is ons gezin weer naar
Nederland teruggekeerd, toen mijn
vader tot rabbijn was benoemd in
Amsterdam. In 1973 moest hij om ge
zondheidsredenen terugtreden. Ik
nam zijn werk en zijn functie als
woordvoerder van de joodse gemeen
schap over. Ik had de naam en de
daadkracht van mijn vader. Die func
tie wed nog eens versterkt toen de dis
cussie rond de vrijlating van de Drie
van Breda (Duitse oorlogsmisdadi
gers die tot levenslange gevangenis
straf waren veroordeeld red.) los
brandde. Daartegen heb ik toen
krachtig stelling genomen. Ik voel het
zo. je moet elke dag op appèl staan
voor de overlevenden".
U staat regelmatig op appel voor
het lot van de Russische joden, orga
niseert demonstraties en verzamelde
onlangs een miljoen handtekeningen.
Denkt u dat de Sowjet-Unie in deze
tijd van toenemende spanningen tus
sen Oost en West en de rol van de Rus
sen in het Midden-Oosten de 400.000
joden ooit zal toestaan het land te ver
laten?
Soetendorp „De nood wordt groter.
Aan de emigratie is bijna een eind ge
komen. Russische joden krijgen -nog
sporadisch een uitreisvisum Met die
acties en handtekeningen dachten we
dat de publieke opinie in de wereld op
gang zou komen en de Sowjet-
autoriteiten onder druk zouden zet
ten. Maar er dreigen weer processen
tegen prominente joden. Er bestaat m
de Sojwet-Unie een groot wantrouwen
tegen de joden. Een hetze in dat land
doel voorkomen alsof het zionisme sa
menzweert met de bedoeling de we
reldheerschappij in het jaar 2000 in
handen te hebben. Allereerst zal er
een betere samenwerking tussen Oost
en West op gang moeten komen willen
we elkaar niet opblazen. Die stap naar
ontspanning zal ook het onrecht weg
nemen In het Westen, maar ook in de
Sowjet-Unie. Dat land heeft zelf zo ge
leden in de Tweede Wereldoorlog In
de schaduw van het Stalinistische
tijdperk waarin de Russen zelf werden
onderdrukt moeten zij toch beseffen
dat de joden niet zullen rusten totdat
ze het beter hebben
Ik hoop dat manuit de Nederlandse
vredesbeweging meer begrip komt
voor het lot van de Russische Joden.
Een nieuwe massale demonstratie
moet een nationale manifestatie wor
den voor de mensenrechten"
premier
Over de Israëlische premier Mena-
chim Begin maakt u zich in het boek
nogal kwaad De demagogie ergert u
Zijn retoriek verafschuwt u. Schaadt
Begin de reputatie van zijn land?
Soetendorp „Het is kwaadheid en te
gelijkertijd begrip. Er heerst een ge-
voei van grote teleurstelling dat de Is
raeli's maar geen vrede tot stand
brengen Het Westen zoekt de schuld
te veel bij Israel en niet bij Arabische
landen Maar zou je dan willen dat een
plan van de toenmalige minister van
buitenlandse zaken onder Golcja
Meir. Abba Eban Hij wil een vorm zo
als die in de Benelux bestaat Open
grenzen met mogelijkheden voor de
joden om bijvoorbeeld in Hebron te
wonen en er scholen te stichten Di
een vredessituatie is het niet nodig
dat gebied ook onder Israëlisch be
stuur te hebben"
brief
In het laatste hoofdstuk van het boek
met de voor de leek onbegrijpelijke
titel „Volgend jaar in Jeruzalem" is
een brief afgedrukt van een Israëli
sche soldaat die deze drie dagen
voordat hij in Libanon sneuvelde
schreef aan de redactie van de krant
Haaretz. Meedad Eloks schrijft: „Dus
zo ziet de oorlog eruit. En dan be
grijpt men dat het stinkt, de oorlog,
dat het geen spel is, geen spel. Wij
zijn de generatie van Sharon, wij
hebben de prijs betaald, elke dag be
talen wij de prijs".
U heeft die brief stuk gelezen. Met
ingehouden woede.
Soetendorp „Hij gaat nog verder in
die brief. Valt Sharon nog scherper
aan. Het is ook zo afschuwelijk. Maar
had die oorlog voorkomen kunnen
worden"5 Ik denk van niet. Er beston
den plannen bij de PLO samen met
Syrië met massaal geweld Israël aan
te vallen. Israel kan zich geen neder
laag veroorloven. Elke nederlaag zou
de laatste zijn"
Maar die verschrikkelijke bombar
dementen op Beiroet waren toch bui
ten proporties. Bovendien hadden die
mets meer te maken met het oor
spronkelijke doel van de invasie, vre
de voor Galilea.
Soetendorp: „Hoe ver ga je Met veel
Israëliërs heb ik nog steeds grote
moeite met de aanvallen op Beiroet.
Bombardementen van een stad waar
in burgers zitten opgesloten is de ui
terste afschuwelijke consequentie van
een oorlog. De wonden daarvan zijn
nog zichtbaar in Israel. Er is een
scheidslijn getrokken. De grens is be
reikt. De roep om vrede is groot. Want
wat moet een volgende oorlog Israel
brengen9
U laat ook soldaten spreken die de
vechtmethoden van de PLO hekelen.
Zij verwijten de Palestijnse strijders
achter vrouwen en kinderen dekking
te hebben gezocht Is dat ook met de
uiterste consequentie als je je tegen
een overmacht geplaatst ziet?
Soetendorp: „Ik vind dat terreur op
eigen mensen van een gewelddadige
minderheid Wij schieten niet op kin
deren Maar dat heeft de oorlog wel
doen verder gaan. Hoe tegenstrijdig
het ook klinkt, maar in de joodse tra
ditie moeten de wapens zuiver gehou
den worden. Dat wil zeggen: als je te
genstander de menselijke waarde zo
verlaagt, dat je wordt gedwongen an
dermans integriteit aan te tasten, ben
je verplicht voor het martelaarschap
te kiezen. In deze oorlog waren solda
ten bereid voor de dood te kiezen, om
dat ze weigerden uit lijfsbehoud gewa
pende of ongewapende vrouwen en
kinderen neer te knallen"
„Volgend jaar in Jeruzalem", de titel
van het boek. is een wensspreuk die
joden elk jaar met Pesach (het joodse
paasfeest) uitspreken De betekenis
ervan is een toekomstverwachting
voor vrede en gerechtigheid. Volgens
SoetTendorp zijn joden erfelijk belast
met het geloof in een goede toekomst.
Komt er vrede in het Midden-
Oosten?
Soetendorp. „Er is wellicht geen
plaats in de wereld waar een vrede
moeilijker is te realiserend dan in het
Midden-Oosten Maar er zijn impul
sen uit de Arabische wereld. Joden en
Arabieren hebben in de middeleeu
wen bewezen m vrede naast elkaar te
kunnen leven. Ik ben ervan overtuigd,
dat er in Israel een brede stroming is
die ter wille van de vrede bereid ls
vergaande concessies te doen".
.Volgend jaar m Jeruzalem'1 is uitgegeven
bij De Haan-Unieboek tn Bussum
Rabbijn Soetendorp
aT\s. Pieter Fagel te Veere hoort niet tot het slag mensen, dat verre reizen
?elLlonderneemt om elders vol ontzag kathedralen en kastelen te bezien,
)0rhaar achteloos voorbijgaat aan het sprekend verleden om de hoek. Sinds
°1ij in Veere in 1936 predikant werd, kreeg wat dr. P. H. Hitter jr het
Verisme' noemde vat op hem; Veere bleef ook trekken, toen hij in den
teemde zat en nadat Fagel er in staat van emeritaat was teruggekeerd,
situBgde hij zijn blijken van genegenheid vast. Die reeks 'opstellen' is nu in
j'jjjoekvorm gebundeld en sinds kort uit: 'Zeven eeuwen Veere'. Een rijk
«illustreerde publicatie, die met financiële steun van de gemeente en het
Anjerfonds Zeeland, werd uitgebracht door Den Boer Middelburg.
nkJfge' ^ant' b'-i voorbaat, iedere twij-
b J over de status van het boek uit:
is geen wetenschappelijk werk,
Kitfnt de schrijver is geen historicus,
toift is. naar ik hoop. een prettig
vatbaar verhaal over allerlei uit het
•n zjrleden van Veere". Dus: hij schreef
aast de geschiedenis van Veere, hij
tairjeurde naar eigen keuze stuk-
:er, s uit zeven eeuwen historie van het
dehdje in, En vormde aldus in twin-
jdssopstellen even zovele mozaïekjes
eid.jn Veere, die bij elkaar meer zijn
de som der delen en met z'n
itigen een breder geborsteld pa-
töch zeven eeuwen
;el beziet, in het boek. Veere niet
rkoepelend; hij werkt, bij stukjes
beetjes, van binnenuit en zet op
manier niet zelden beschouwin
gen op, die verder reiken dan het
widerwerp alléén. Een treffend voor-
oeeldis het hoofdstuk over de histo
ricus Hendrik Willem van Loon, die
ln Veere woonde en die na zijn
irtrek zijn huis aan de kerk aan-
;n wiens bijdrage aan het
•economische leven van het
arme Veere aldus wordt
formuleerd. „Er kwam een tele-
no 12, en de ene man op het
itkantoor kreeg het zo druk met
Ie post en telegrammen voor Hen-
Willem. dat er een tweede man
;st worden aangesteld". Of: „Nog
typisch voor Van Loon: op zeke-
dag had hij bedacht voor heel
re pannekoeken te bakken le
ien. die maar komen wilde, was
:om. Ze kregen er elk ook een
lurtje bij. Wie de pannekoek op
ld moest vertrekken om plaats te
'een voor nieuwe gasten. De Vee-
laren keken er soms wel be-
)emd tegenaan".
de uitgave. Men kan ook vanuit
d,e achtergrond van de auteur de
ruime aandacht voor zeg maar ker
kelijke zaken billijken; nochtans
staat het hoofdstuk over 'Een Veerse
dominee in de 18e eeuw' wat scheef
in het boek en heeft, naar Veere toe,
minder relevantie dan de beschou
wing over de 19e eeuwse dominee
Renier, 'niet alleen actief op het
terrein van de kerkafbraak', maar
ook 'actief als rector en enige leraar
van de Latijnse school in Veere'.
Een enkele keer ook geeft Fagel toe
aan een neiging tot babbelzucht
op pagina 90 bijvoorbeeld door een
toespraak van de burgemeester bij
de inhuldiging van stadhouder Wil
lem V (1766) aan te halen, uitslui
tend ter illustratie van de 'gezwollen
taal' in die dagen
Het komt me voor. dat zo'n passage
wat knarst in een yitgave. waarvan
ook in presentatie, enige allure
uitgaat. Een enkele keer treft ook
een slordigheidje. Voorbeeld: Fagel
spreekt, ter toelichting van een
schilderij van Van der Heyden over
'een rode brug' niet de meest
informatieve aanduiding bij een
2ii>ari-uji7-afbeelding. de uitgever
kon, ondanks de gemeente en het
Anjerfonds, kennelijk niet aan alle
wensen van de auteur voldoen. Maar
zoals gezegd er staat veel interes
sant materiaal tegenover deze vlek
jes. Niet alleen in de tekst, ook in
illustratief opzicht. Het boek bevat
een schat aan illustraties, technisch
doorgaans voortreffelijk verzorgd
Dat geldt niet in het minst voor de
stemmige kleurenfoto's, die Wim
Riemens aan het geheel bijdroeg.
Fagel zegt. in het kerstverhaal
voor zijn kleinkinderen: „Wonen
in Veere is een voorrecht, zeker in de
winter of in voor- en najaar, 's Zo
mers is het er wat te vol. dan
drommen duizenden vakantiegan
gers over het marktplein, langs de
haven en door de weinige straatjes
die zijn overgebleven
In het artikel over de bevrijding van
Veere meldt hij hoe voorkomen kon
worden, dat Veere geen puinhoop is
geworden: bevelvoerder Nason van
het zevende bataljon 'Cameronions'
zond een gevangen genomen Duit
ser terug naar Veere met het briefje,
dat de bezetting zich 6 november
1944 vóör half zes 's middags
moest overgeven. Daar werd aan
vankelijk geen gevolg aan gegeven,
maar kórt voor de aanval zou wor
den geopend, verschenen de Duit
sers toch met de witte vlag Luite
nant-kolonel Nason schreef Fagel
later: „Ik moet zeggen dat ik me
nooit méér opgelucht heb gevoeld,
daar vernietiging van een mooi stad
je een herinnering zou zijn, die je bij
zou blijven tot aan het eind van je
leven".
En zo kon Fagel 'Zeven eeuwen
Veere' schrijven 'voor hen die bij
hun bezoeken aan Veere meer zou
den willen weten over de geschiede
nis van dit stadje'. Alle kans dat hij,
minnaar van Veere buiten het sei
zoen. met zijn werkstuk bijdraagt
tot verlenging van de seizoendrukte.
En waar. in het boek, verschillende
malen Veeres vroegere burgemees
ter jhr Den Beer Poortugael wordt
geciteerd, mis ik in het voorwoord
eigenlijk zijn uitspraak tot wie de
stad willen bezoeken "Weesl Veere
waerd. rijdt bedaerd'
Pieter Fagel 'Zeven eeuwen Veere uit
gegeven duur Den Boer Middelburg,
drukkers Prijs 57.50.)
kees cijsouw
Foto's: Wim Riemens
'et zal duidelijk zijn: waar het
•gaat om de wijze van 'geschied-
iryven' hoort Fagel tot de rekke-
en. Dat wil wat mij betreft
;gen: hij heeft niet alleen oog voor
b feitelijkheden, maar ook voor de
lens en deszelfs trekjes. Aardigste
irbeeld daarvan lijkt me de kerst
telling voor zijn kleinkinderen.
Fagel het hoofdstuk over
iaën Valerius begint en waarin
.st ij—onder meer zijn genegenheid
por Veere-buiten-het-seizoen be-
;e Jdt. Anekdotiek hoort derhalve tot
j v£ bestanddelen van het boek en dat
[95jïe<i althans deze lezer aangenaam
tagin De persoonlijke benadering,
i, Yft werken aan eigen mozaiekjes,
iamaakt ook de bijdrage over de schil-
®r Jan van der Heyden (1637-1712)
(iend. Van der Heyden bleek in
instelling tot vele Veere-
iaars niet zozeer gebiologeerd
het ranke stadhuistorentje of
wonderlijke combinatie van to-
(tje en Grote Kerk. hij bleek in
schilderijen gefascineerd door
Kerk zélf, die hij in een fantasie-
;eving zette en waarvan er vijf
»r Fagel zijn opgenomen en toege-
it.
dit sprokkelwerk past enig over-
'it van wat Fagel aan onderwer-
biedt. Hij verhaalt over Zandijk,
ikol1 er éérder was dan Veere ('de
keijoeder van Veere'), over het kasteel
(denburgh, over de Kerk, de
ihotse Stapel, over de veerdien-
en de slavenhandel stukken,
'arin de 'zakelijkheid' overheerst
waarin men Fagel bij de precie-
der geschiedschrijving zou wa-
Hij beschrijft voorts de relatie
ije en Veere ('vier eeuwen Mar
de Heren en Vrouwen van
ire, de Reygersbergen. Valerius,
Ithasar de Moucheron en H. W
Loon i 'om toch ook iets meer te
tellen uit een meer recent verle-
i, en wijdt een beschouwing aan
bevrijding in 1944.
wert de persoonlijk gerichte keuze
onderwerpen doorgaans leven-
li opgediend materiaal op, een
'tele keer blijkt die aanpak niet
'der risico's voor het geheel van