IN KAART
i
weer
mannetjes
verdraaid, daar zit
toch een hele
geschiedenis achter
PZC/weekendkrant
e
Mt'
kunststukken
voor de
gewone man
in boekvorm
gebundeld
AMATEURS STEUN
VOOR BEROEPS
METEOROLOGEN
JATERDAG 28 MEI 1983
19
de meest gave exemplaren te pakken
te kunnen krijgen. Voordeel voor hen
was dat zij als handelaren redelijk op
de hoogte zijn wie in het bezit zijn van
De waardin van de jachtclub in Breskens acht, wanneer zij na de maaltijd van die
bezoekers aan het tafeltje bij het raam de borden met graten van de gebakken tong komt
weghalen, het bewijs wel geleverd. „U eet de kuit niet op", stelt zij vragenderwijs vast, zich
richtend tot een heer uit het gezelschap. „Dan laat u eigenlijk de ziel liggen. U zult wel geen
;evn echte Bressiaander zijn".
Laat dat nou kloppen. Franz Gittenberger (45) woont wel in Breskens maar is een halve
Oostenrijker. Hij was in de zestiger jaren als fotograaf in Wenen zo'n beetje kind aan huis bij
^allerlei bekendheden uit de wereld van de klassieke muziek. Robert Stolz, Von Karajan,
iiijl; Bernstein, Boskovsky.
Het was op een verjaarspartijtje van dekking van de plaatsen van de ramp
die van het traditionele nieuwjaars- met de Indièvaarder 't Vlicgent Hart.
concert zo bekende dirigent Willy naar de restanten van welk schip ook
£oskovsky, dat Franz Gittenberger in deze zomer weer naarstig zal worden
gesprek kwam met iemand die pas gespeurd, heeft volgens Gittenberger interessante kaarten,
een boek had bemachtigd uit 1492. De andermaal duidelijk gemaakt, dat
man was er helemaal weg van. Moetje het niet zomaar kaarten zijn, die aan
je voorstellen, had-ie gezegd, 1492, het een fantasierijk brein zijn ontspro-
~d' iaar dat Amerika ontdekt is! Gitten- ten. „Als je aan de hand van zo'n
- berger weet het nog precies: vanaf die kaart in de archieven gaat zoeken
'e™'tijd is hij zich gaan interesseren voor naar manuscriptkaarten is er altijd
oude landkaarten. Die belangstelling wel iets te vinden,
groeide zover uit, dat op de duur het Die kaarten zijn niet uit de losse pols
fotograferen op de achtergrond raak- opgezet. Voordat die ontstonden werd
te. Vandaag de dag vormen die oude eerst het hele gebied in manuscript
kaarten deel van zijn leven. Stad en
land speurt Franz af, op zoek naar
weer onbekender kaarten. Hij is er
ook in gaan handelen, omdat hij ont
dekte dat nu er naar de maan en
verder wordt gereisd de mensen een opgenomen. Het kan hooguit een keer
beetje de grond onder de voeten heb- tweehonderd meter verschillen. Je
ben verloren. Oude landkaarten hel- moet natuurlijk wel weten op welke
jen die weg terug te vinden. Door w«ze er vroeger werd gemeten",
intwoord te geven op vragen als: De kaarten die zijn opgenomen in het
raar komen wij vandaan. En: waar en nieuwe boek. dat waarschijnlijk al in
jacques cats
De verschijning van een dergelijk
boek- het gaat waarschijnlijk nog
geen honderd gulden kosten- maakt
het mogelijk dat een breed publiek in
de gelegenheid wordt gesteld om
reproducties van die oude kaarten
eens op het gemakje te kunnen bestu
deren. Want hoe gaat het in de prak
tijk. „Als je in een museum een kaart
wilt bekijken", vertelt Franz, „dan
krijg je een fotootje in handen ge
drukt.
Dertien bij achttien Kom je voor een
bepaald studiedoeleinde dan moet je
eerst een bepaald formuliertje teke
nen en dan krijg je het origineel onder
ogen. Maar dan blijven ze wel achter
je staan tot je het bekeken hebt. Zo
kun je niks ontdekken".
Wie een originele landkaart wil kopen
boe hebben onze voorouders geleefd, ju), ten doop wordt gehouden, komen moet tegenwoordig wel een paar
Tlif» QfiitTAnH*» intprpïcp in u/ot unnrhii 1- Kï, -„„l-, I „b-nn „V, .1 f
voor een belangrijk deel uit particu
lier bezit. Weiss en Gittenberger reis
den er duizenden kilometers voor om
Die stijgende interesse in wat voorbij
Is heeft Franz Gittenberger jaren gele
den al op het idee gebracht om een
aantal van die kaarten, waarvan de
aanschaf nog wel eens flink in de
papieren wil lopen, onder het oog van
een breder publiek te brengen, Door
ze gebundeld in een boek te presente
ren. Voor een acceptabele prijs. In
januari van dit jaar vond hij een
geldschieter in een Belgische hande
laar. die al eerder met succes met dat
bijltje had gehakt.
Binnenkort is het zover. Dan komt
het boek uit. .Zeeland in oude kaar
ten' heet het. Zonder veel omhaal van
'woorden wordt erin een indruk gege-
van de ontstaansgeschiedenis
van de provincie Zeeland. En hoe het
allemaal zo kon groeien. Veranderen
!ook. Tientallen kaarten bijeen ge
voegd. Waarvan een aantal zwart-wit.
Maar een indrukwekkende hoeveel
heid oud-ingekleurd. Honderdzestig
kladzijden. Nader verlucht met onder
jmeer Prinsen-portretten. Destijds ge
drukt bijl' Van der Venne in Middel
burg.
;Gittenberger kan helemaal lyrisch Eén van de landkaarten lfot onder
ten bij zich steken Zo'n aanschafkost
al gauw duizend gulden. Gittenber
ger „Maar dat wil nog met zeggen dat
zo'n kaart ook duur is. Want in de tijd
toen die kaarten gedrukt werden,
kostten ze ook een vermogen. De
kaarten werden in een kleine oplage
gedrukt. Dat ging gewoon niet groter.
Daarvoor duurde het allemaal te lang.
Zes platen in een uur, bijvoorbeeld.
Neem nou de atlas van Blaeu. Daar
zitten zeshonderd kaarten in In de
tijd van de uitgave kostte die atlas f
450. Dat mag je gelijk stellen met vier
jaarsalarissen. Kun je nu zo n mooie
oud gekleurde 12-delige Blaeu-atlas
kopen, dan komt die waarschijnlijk
op een bedrag tussen de f300.000 en
f400.000. Dat is natuurlijk een gewel
dig bedrag, maar dat wil nog niet
zeggen dat dat duur is. Want wat zal
er nog van over zijn? Misschien be
staan er bij elkaar nog vijftig echt
mooie complete 12-delige exempla
ren Wanneer bijvoorbeeld in Amerika
een dergelijke atlas driehonderddui
zend gulden opbrengt halen ze die uit
elkaar, want op die manier kun je er
veel meer van maken. Alle Europese
kaarten gaan dan naar Europa, de
Nederlandse naar Nederland en hier
worden ze weer over de provincies
verdeeld"
De prijsverschillen zitten 'm met na
me in de tijd van inkleuren van de
kaarten. Daardoor kan het best zijn
dat er bij de ene handelaar vijfhon
derd gulden moet worden neergeteld
voor een Zeeland-kaart terwijl diezelf
de kaart bij een ander f1500 moet
kosten. Verder is de waarde van een
oude kaart een stuk minder hoog.
wanneer die is opgeplakt.
„Carrière in Middelburg heeft dat
vroeger dikwijls gedaan", weet Franz
Gittenberger „Die liet die dingen ge-
•worden als hij het over z'n kaarten
heeft. „Cartografisch gezien is Zee-
iand de 'decoratiefste' provincie van
Nederland", weet hij zeker. En dan
ilegt hij uit hoe het kustgebied aan de
monding van de Ooster- en Wester-
•schelde in de loop der tijden steeds
ppnieuw ingrijpend veranderde. Na
natuurrampen en oorlogen. Recente
lijk ook door de industrialisatie.
koperplaat
cr in het verleden weer een
inpoldering of overstroming was ge
weest moest de koperplaat met be
hulp waarvan de kaarten werden
afgedrukt weer worden bijgewerkt.
Zo bestaan er van de allereerste in
druk verschenen kaart van Zeeland,
van Ortelius uit 1570, minstens
vijf varianten. Mercator, de Jode,
Kaerius, Claes J. Visscher en velen
daarna, besteedden aandacht aan
Zeeland.
De bekende Amsterdamse uitgever
Blaeau gaf in 1662 afzonderlijke kaar
ten uit van de Zeeuwse eilanden, welk
•voorbeeld negentig jaar later werd
gevolgd door Tirion.
'Het boek dat Gittenberger samen met
Icollega-handelaar Helmut Weiss uit
;Knokke samenstelde, wil in chronolo
gische volgorde een overzicht geven
van Zeeuwse kaarten, die vanaf 1570
tot en met het begin van de twintigste
eeuw in druk zijn verschenen. Zo zijn
daar de Verbiest. Van Langren, Guic-
ciardoni en de 'Smallegange'-kaart
Uit de periode 1650- 1750 volgen dan
kaarten van De Wit. Allard en Seut-
ter, bijgewerkte verkleiningen van de
'grote negendelige Visscherwandkaart
van Zeeland. De Ottens en de Sanson
kaart gaan weer terug op Franse
voorbeelden.
zeekaarten
Daarnaast worden er enkele zeekaar
ten besproken zoals de 'Waghenaer-
kaart' van 1583 en- als aanknopings
punt voor wat recentelijk aan het
licht is gekomen - een detailkaart
van de Vlaamse en Walcherse kust,
waarop ingetekend de op 3 februari
1735 vergane schepen de 'Anna Ca-
tharina' en 't Vliegent Hart. De ont-
die in het niemve Zeeland-boek wor
den opgenomen. De landkaarten wor
den afgewisseld met enkele stadsplat
tegronden, belegeringskaarten en
Zeeuwse gezichten. Verder onder
meer afbeeldingen van figuren, die de
kaarten hielpen maken. Zoals de
landmeter Ifoto rechts) Tenslotte be
vat het boek een aantal pnnsenpor-
tretten. zoals ze eeuwen geleden wer
den gedrukt bij Van de Venne in
Middelburg.
Frans Gittenberger
woon op karton plakken. En daarna
gingen ze heel mooi strak in een
lijstje. Dat is jammer. Als je postze
gels verzamelt en je plakt die onge
stempelde zegels met een gom in je
album dan heb je wel de postzegel,
maar is dat nu echt9 Eigenlijk met.
Daarom zeg ik ook altijd er mag best
een scheur zitten in zo'n oude kaart
Desnoods een grote vlek Want uitein
delijk zijn die kaarten toch zoveel
honderd jaar oud".
duur
Omdat de. kaarten destijds in aan
schaf zo duur waren zijn ze over het
algemeen ook goed opgeborgen. Van
daar dat er nog betrekkelijk veel
kaarten bestaan, die in een perfecte
staat verkeren.. „Kijk maar naar de
negendelige atlas van Blaeu, die.De
Ruyter geloof ik ooit nog eens heeft
gekregen naar aanleiding van het
winnen van de Engelse veldslag. Die
ligt bij de provincie in Middelburg
achter vitrineglas. En die zal daar.
denk ik. over honderd jaar nog wel
liggen".
Oude landkaarten: ze vormen een
redelijk betrouwbaar houvast om in
detail het spoor terug in het verleden
te volgen Het vinden van het wrak
van 't Vliegent Hart is er het duidelij
ke bewijs van. Gittenberger heeft
thuis nog een kaart, waarop het oude
Ijzendijke staat ingetekend in manus
cript, op een andere plaats dan ieder
een denkt. „Misschien is dat wel de
kaart waar de juiste plaats op is
aangegeven" Zo is Franz nog wel
meer interessante dingen legen geko
men. Op een oude kaart zag hij een
visvijver aangegeven. En op een ande
re honderd jaar jongere kaart prijkte
die vijver ook al Dat is toch wel iets
bijzonders vond Gittenberger. En hij
zag kans de plaats op te sporen. Of ze
er wel van wisten, dat er ter plaatse
ooit een visvijver moet hebben be
staan. informeerde hij bij de bewo
ners Zeker wel. kreeg Franz te horen.
Ze hadden de plas na de oorlog volge-
gooid met puin. Een vijver, die er
misschien driehonderd jaar geleden
ook al lag. „Daar moeten ze dus in de
loop van de tijden van alles in hebben
gegooid", bedenkt de Oostenrijkse
Bressiaander „Dezelfde familie De
huidige bewoners trouwens ook. In de
oorlog hadden ze er nog koperen
lampen in gedumpt. Om ze met aan
de moffen te hoeven afdragen „Wie
weet wat daar allemaal in liet", vraagt
Gittenberger zich peizend af. „Ik zou
'm uitgraven".
kunst
Franz uit Breskens houdt het erop.
dat een oude landkaart de goedkoop
ste oude kunst is die je kunt kopen
„Als je ziet hoe zo'n kaart gemaakt
werd. Hoeveel bloed, zweet en tranen
dat gekost heeft Stel je maar eens
voor: dat hele beeld moest in spiegel
beeld in koperplaat gekrast worden.
Na een tijd hadden ze het zo geperfec
tioneerd, dat er wel vijf jaar aan één
koperplaat werd gewerkt. Daar moe
ten mensen gek van zijn geworden"
Aan net tafeltje bij het raam is inmid
dels de koffie geserveerd Mede-
ïmtiatiefnemer Helmut Weiss die het
gesprek lardeert met opmerkingen
dat de oude kaarten zullen worden
gebundeld in 'een droom van een
boek' met een nog even geheim te
houden oplage, moet nodig weg
„Vlug weer terug naar Knokke",
vraag ik hem Maar meneer blijkt iets
verder te moeten Naar China Met
enkele proefplaten blijven we achter
Gittenberger legt ze neer. zijn blik
verplaatst zich naar het raam. van
waaruit het nant uitkijken is op de
Westerschelde. Zo'n mooi plekje voor
een jachtclub hebben ze zelfs in Saint
Tropez nog niet, heeft zojuist een
bereisde zeiler aan een ander tafeltje
in het etablissement gemeld.
Bij het aanschouwen van het waterige
panorama blijven Gittenbergers
ogen even iets langer gericht op de
jachthaven „Daar ligt een deel van
mijn klandizie", zegt Franz.
Gittenberger, hij moet bezeten zijn
van die landkaarten. Zoals hij er op
los filosofeert En fantaseert. Zo'n
kaart wil nog wel eens naar rook
ruiken. Heeft zeker bij de open haard
gehangen Hoeveel oorlogen zal zo'n
kaart wel hebben overleefd En dan
die ouderdom. Rembrandt De Ruij-
ter ze kunnen zo'n exemplaar in
handen hebben gehad
De 'halve Oostenrijker' stelt vast:
„Een Rembrandt is mooi. .Maar zo'n
schilderij kost miljoenen. Ken oude
kaart is goedkoper. Maar komt wel
uit dezelfde tijd. Daarom noem ik het
ook kunststukken voor de gewone
man. Want verdraaid, daar zit toch
een hele geschiedenis achter
peter van der maat
Met een daverende dreun barstte op 4 april van het vorig jaar de
Mexicaanse vulkaan El Chichon open. Hij braakte een gigantische
stofwolk uit. Die fijne deeltjes stegen tot een hoogte van 25 kilometer en
vormden een 'schil' rond de aarde. Daardoor raakten alle winden uit de
koers en regent het hier al weken zowat onafgebroken
Een iets te sterk verhaal? Je zou het slot van rekening: het kan vriezen,
denken Toch zijn er over de hele maar het kan ook dooien, hoewel
wereld op dit moment weerkundi- dat voor de zomer wel hele vreem-
gen bezig om het uit te zoeken De de begrippen zijn. Mizee neemt zelf
Utrechtse amateur-meteoroloog in elk geval het zekere voor het
Huub Mizee (25) vertelt: „Het is een onzekere. Voor hij zijn vakantiebe-
veronderstelling die best eens waar stemming bepaalt, slaat hij eerst
zou kunnen zijn. Vrijwel overal op even wat vakliteratuur op om te
aarde is het weer van slag en de zien of het wel goed zit met de
mogelijkheid bestaat dat die vul- gemiddelde temperaturen en zo.
kaanuitbarstmg van invloed is ge- Behalve de bij de vereniging aange
weest" sloten weeramateurs telt ons land
Professoren in meteorologische in- nog een groot aantal ongeorgam-
stituten in alle uithoeken zullen er seerde Pelleboeren'. De 71-jarige A.
voorlopig nog wel even op studeren Ham uit Wijk bij Duurstede is er zo
En de spuwende Etna zal die klus er een. maar wellicht is dat iets te veel
niet simpeler op maken. Ondertus- gezegd. Het instrumentarium van
sen spoelt de lente voorbij en ma- deze oud-administrateur van Ja-
ken de paraplufabrikanten overu- vaanse koffie- en rubberplantages
ren bestaat uit niet meer dan één
Het weer altijd al goed voor maatglas om regen te verzamelen,
gemeenplaatsen en een prettig on- En dat staat dan nog verscholen
derwerp voor pijnlijk vlottende ge- tussen de begonia's en dergelijke in
sprekken houdt de gemiddelde het tuintje achter zijn meuwbouw-
Nederlander weer eens behoorlijk in woning
de klem. Tjonge jonge, het wil nog Ham 'werkt' voor de weerman van
maar niet zomeren. Zeg. ik dacht de NCRV en het ochtendblad
dat jij wel beter weer zou meebren- Trouw, Hans de Jong uit Gorredijk
gen! Ach. na regen komt zonne- Al twaalf jaar staat hij's ochtends
schijn, zo is 't toch. met dan? Van om zeven uur op om te zien hoeveel
dat soort aangename teksten dus. millimeter nattigheid er is afgele-
Een feit is echter dat nagenoeg verd. Zijn bevindingen noteert hij
iedereen last van het hemelwater op speciaal daarvoor gedrukte gele
heeft De boer. maar ook de bu- kaartjes die hij, als ze na een maand
reauklerk die zijn poncho met ver- vol zijn. opstuurt naar de Fnese
geten mag De regen komt. nee i
stroomt, de neuzen uit.
Toch fascineert het weer. De Neder-
landse Vereniging voor Weer- en
Sterrekunde waarvan de Werk-
groep Weeramateurs deel uit maakt meteoroloog. De Jong heeft zo een
groeide in dertien jaar tijd van heel net van correspondenten en
vijftien naar 600 leden. De begin- met hun gegevens doet hij zijn
ners hebben alleen een windmeter voordeel
of een maatglas om regen op te jomcrsn
vangen in de achtertuin staan.
maar de meest fanatieke bedienen Volgens Ham gaat „de lieve heer
zich van gecomputeriseerde appa- toch z'n eigen gang wat het weer
ratuur ineen heus privé'KNMI-tje'. aangaat, dus ook hij waagt zich
Bh Huub Mizee bijvoorbeeld - al niet aan voorspellingen. „Als je
sinds 1970 lid - hoest een telex wilt weten of het nog gaat zomeren
naast, zijn bed alle mogelijke gege- moet je met een gulden tossen. Dat
vens op, die door weerstations over kan niemand regelen. Zo ver zijn
de hele aarde worden uitgezonden, we nog niet. en gelukkig maar,
Het is dat hem een tuin ontbreekt, want anders zou er nog ruzie ko-
anders had hij daarin beslist een 1
hutje met op zijn minst wind-, neer- dat het droog is e
slag-, vochtigheids- en barometers. een buitje willen
Een andere De Jong-medewerker is
G. Voskamp uit Maarssen. Op zijn
ervaring land tussen zijn woning en de
Huub kan op grond van zijn erva- Maarsseveense Plassen in Maars-
ring nu voor hooguit twaalf uur sen heeft ook hij een meetglas opge-
een verwachting opstellen. „Wat steld Eigenlijk zou hij wel wat meer
wij doen. is meer dan zomaar een apparatuur willen hebben maar
praatje over het weer, je mag het dat kost duizenden guldens en dan
wel populair-wetenschappelijk denk je ach. zo fervent ben ik nou
noemen. Maar een officiële ver- ook weer met
wachting kunnen we toch niet ma- Voskamp hielp de Gorredïjkse
ken. Er zijn leden die bijna een weerman nog maar pas. toen hij zijn
week vooruit kunnen kijken, maar grote klapper maakte De wervel-
langer is onmogelijk. Dat kunnen storm die in 1977 over de Maarsse-
de professionals van het KNMI niet veense Plassen en Tienhoven raas
eens. laat staan amateurs". de en een boerdenj plat legde
De vereniging wordt volgens Mizee zag hij overkomen Meteen De Jong
heel serieus genomen door het Ko- gebeld en zijn melding over ..van die
ninklijk Nederlands Meteorologisch draaiende slurven tot op de grond"
Instituut De vereniging geeft on- stond de volgende dag in de krant,
weerswaamemingen door aan de „Je kunt het nooit met zekerheid
befoeps in De Bilt, houdt de zeggen houdt Voskamp een slag
sneeuwhoogtes 's winters voor hen om de arm, maar in een beste zomer
bij en sommige amateurs zijn dag geloof ik niet hoor. daar is het veel
en nacht beschikbaar om gegevens te nat voor Het water in de zee is
door te bellen naar de weerdienst koud en de lucht is al wat warmer
van het instituut Er zijn leden bij en dat geeft buien en depressies,
het KNMI in dienst getreden en er Het, hele continent is van slag en er
zijn zelfs Biltse meteorologen lid moet heel wat gebeuren voor dat
van de Weeramateurs geworden weer goed Is
Mizee: „In 1977 hebben we de ver- Over het KNMI is de Maarssenaar
wachtingen van het KNMI getoetst met echt te spreken. Hij zegt „Die
Een van de conclusies was dat de jongens hebben te weinig steunpun-
temperatuur goed wordt verwacht, ten in het land. Van die enorme
maar dat mist en onweer bijzonder storm op Hemelvaart hadden ze
moeilijk te voorzien zijn. Over het moeten weten, maar ze hebben geen
jaar genomen bleek De Bilt trou- mensen in het land die ze helpen,
wens niets slechter te zijn dan Duit- Hans de Jong heeft die we! en hij
se en Belgische weerstations, die we was dan ook de enige die de storm
ook hebben bekeken De regenver- op de radio voorspelde. Een man in
wachting bleek nauwelijks te onder- Noord-Holland met een apparaat
zoeken Omschrijvingen als 'hier en dat wind zie aankomen, had hem
daar' en 'af en toe een bui waren gewaarschuwd
Van zijn buren, meest boeren, heeft
G. Voskamp een oude volkswijs;
heid vernomen. „Ja jongen", zeg*
gen ze hier, „onweer op dor hout
van geeft een zomer nat en koud". „In
een nieuwe zwembroek dit jaar nog het voorjaar hebben we dal gehad
verantwoord acht. wil Huub Mizee en je ziet hoe het nu is. Ik geloof e^
het antwoord schuldig blijven. Per wel in".
tussen de mensen die willen
a mensen die wel
daarvoor iets te vaag.
zwembroek
Op de vraag of hij de a
E# «t
PRACHIIS^f
Vft'izoN" 1
