DUISTERE
JAREN
palmen ei
pisdiefjes
DE VAL het nieuwe boek van marga minco
f.b. hotz
PZC/ weekendkrant
ZATERDAG 7 MEI 1983
jyvuistere jaren en andere verhalen' is de titel van de nieuwe bundel van F. B. Hotz, die in verlies van de koffer ivas een daad-
Ui
"1976, 54 jaar oud, debuteerde. Al heel lang voordien had hij verhalen geschreven, maar
hij durfde die niet eerder naar een uitgever te sturen. Reeds bij zijn eerste boek werd hij door
veel critici als een belangrijk talent ingehaald. Het vakmanschap dat in dit 'Dood
weermiddel' aan de dag gelegd werd was zo groot, dat Hotz zichzelf in zijn volgende boeken
moeilijk meer had kunnen overtreffen. Dat is hem inderdaad nooit meer gelukt, ook niet in de
negen verhalen waaruit 'Duistere jaren' bestaat.
De gemiddelde kwaliteit van deze het symbool worden voor het terug
novellen is niettemin hoog. Boven- verlangen van oudere mensen naar
dien is de bundel zeer gevarieerd Dat hun kindertijd. Herinneringen aan
blijkt alleen al uit de verschillende kindervakanties aan het strand wor-
tijdperken waarin de verhalen zich den even aangeroerd in 'Projecties'. In
afspelen. Het verst terug in de ge- dit niet erg sterke verhaal moet een
schiedenis gaat de schrijver in 'De grootvader een weekeind op zijn
lange weg naar Veere'. dat in 1809 kleinzoon passen. Op het strand blijkt
speelt. Er zijn twee verhalen die v
het jongetje ineens zoek te zijn. tot
namelijk in de Eerste Wereldoorlog ontsteltenis van de hoofdfiguur. Ook
spelen, en twee verhalen die tussen de in 'Zeelucht' is voor de hoofdpersoon,
beide wereldoorlogen te dateren zijn. longspecialist van beroep, het strand
Ook is er een dat zich in de jaren vol met herinneringen aan vroeger. In
vijftig afspeelt. In een vnj nabij verle
den speelt het niemendalletje 'Twij-
het trieste 'September' is de hoofdfi
guur een schrijver. Ook hij wordt in
fel'. Twee verhalen tenslotte zouden een badplaats aan zijn kindertijd her-
cript destijds gevonden is. Het is
augustus 1914 als Lode wijk op pad
gaat Verder dan Luik komt hij even
wel niet. Zonder dat hij zich goed
realiseert wat er gebeurt breekt name
lijk de Eerste Wereldoorlog uit. Er zijn
bombardementen, velen proberen te
vluchten. In het gedrang op het sta
tion ontmoet Lodewijk een Neder
landse vrouw die hij ook op de heen
reis heeft gezien. Hij had naar haar
verlangd Zij valt, wordt onder de voet
gelopen. Haar verwondingen zijn ern
stig. Lodewijk helpt haar zoveel mo
gelijk. Ze komen tot Leuven, daar
vandaag plaats kunnen hebben.
Een van de verdienstelijke eigen
schappen van deze natuur is dat hij
de sfeer van een voorbije periode
goed weet op te roepen. Hij moet zich
voor elk verhaal goed gedocumen
teerd hebben, want alles klopt tot in
bijzonderheden.
Soms is Hotz zo gretig bij het invoe
gen van dergelijke realistische details
dat het een ongunstige uitwerking
beeft op de vertellingen. Vooral in het
titelverhaal 'Duistere jaren' blijkt dat
hij echter het verleden ook op heel
natuurlijke wijze kan laten herleven.
Knap is de stijl, helder en doelmatig
en hij weet dingen soms verrassend
onder woorden te brengen. Over een
wijnkelder schrijft hij: ,,Het rook er
prachtig en geruststellend" (20). Men
sen die staan de dringen voor een
trein heten kortweg 'aspirant reizi
gers' "(24i.
Er is veel in deze bundel dat naar de
drie vorige verhalenbundels verwijst.
Ook de verhalen in dit boek hebben
vaak met elkaar te maken. Nostalgie
komt dikwijls als thema voor Opval
lend is dat zee en strand menigmaal
innerd. Met een vriendin reist hij door
Nederland en doet ook enkele plaat
sen in Duitsland aan. Nergens bevalt
het hem goed. Hij voelt zich buitenge
woon oud en hoopt een hart-infarct te
krijgen:
Steeds keert in Hotz' verhalen een
besef terug dat je voor alles in je
leven eens een prijs betalen moet. Er
is vaak sprake van zoiets als schuld.
Iets dat in het verleden gebeurd is,
een ongeoorloofd toegeven aan een
erotisch verlangen bijvoorbeeld,
lieeft in het lieden voor de hoofdfi
guur nare consequenties. Soms be
staat er een oorzakelijk verband tus
sen het een en het ander. Maar meest
al is de schuld en de bijbehorende
boetedoening een gedachtencon-
structie van de hoofdfiguur.
'De thuiskomst' is het openingsver
haal van dit boek De hoofdfiguur
Lodewijk werkt aan een studie over
een dertiende-eeuws mystiek trak
taat. waarvan hij een Latijns hand
schrift bezit. Zijn mentor raadt hem
aan naar het klooster in de Belgische
Ardennen te gaan waar het manus
hans warren
wordt de vrouw naar een ziekenhuis
gebracht. Het is de verliefdheid die
zijn inspanning voor haar verklaart.
Maar hij laat haar toch in de steek,
met achterlating van de koffer waarin
zich het handschrift bevindt. Het
complex van schuldgevoelens en boe
tedoening komt in deze passage tot
uitdrukking: „Lodewijk wachtte bijna
twee uren op een trein naar Antwer
pen, in schroeiende hitte Het kon hem
niet onaangenaam genoeg zijn: hij
verdiende het. Tot zijn spijt was de
'trein niet eens zo vol en te gemakke
lijk zittend sidderde Lodewijk voor de
wraak van een niet Rijnlandse, maar
oud testamentische God. Want hij
verliet de vrouw die op hem rekende.
Een minnaar die een meisje verlaat
dat hij bezwangerd heeft kon zich niet
vreesachtiger voelen. Maar ze was
immers niet vervoerbaar? Ze werd nu
toch goed verzorgd? Die overwegin
gen batten hem niet. Lodewijk zat heel
die lange rit spierwit uit. Hij beklaag
de zich niet over het verloren trak
taat. Zij niets, hij ook niets. Zijn
(30)
Later blijkt dat de vrouw gestorven is:
haar ouders sturen Lodewijk het ma
nuscript terug. Zijn boetedoening
gaat echter zo ver dat hij het toch
vernietigt.
Schuldgevoelens spelen op de ach
tergrond ook een rol in 'Zeelucht'.
Een longarts is op vakantie in een
plaats waar hij ook als kind kwam.
Er was daar een sanatorium voor
longpatienten.
Vroeger was hij verliefd geworden op
één van de daar opgenomen meisjes
Als student had ook hij tbc opgelo
pen. hij was ervan genezen. Nu blijkt
hij weer aan die ziekte te lijden. Hij
aanvaardt het gemakkelijk, de schuld
die hij voelt over zijn erotische verlan
gen van weleer heeft daarmee te ma
ken. Ook in het titelverhaal speelt
zijdelings schuld een rol De hoofdfi
guur voelt zich schuldig wanneer een
vriend van hem verongelukt in een
vervoermiddel waarover hij hem heeft
geadviseerd. De hoofdpersoon in
'Duistere jaren' is een werkeloze on
derwijzer die zijns ondanks betrokken
raakt in een ultra-rechts clubje.
De crisis van de jaren dertig die in dit
verhaal wordt verbeeld, zal door ie
dere lezer met de crisis van onze tijd
in verband worden gebracht. Daar
had de schrijver niet met zoveel na
druk op hoeven te wijzen. Zeker de
manier waarop valt te laken zie het
gezeur bovenaan pagina 211.
Opmerkelijk is verder de rol van de
vrouw in dit werk. Men heeft Hotz
wel eens vrouwenhaat verweten. Bij
hem zijn vrouwen meestal vernijnige
wezens die het plezier van mannen
bederven, hun aspiraties dwarsbo
men en hen in allerlei moeilijkheden
brengen. Dat komt ook in deze nieu
we bundel voor.
De vriendin van de schrijver in 'Sep
tember' is in verhouding een vriende
lijke vrouwenfiguur. Maar ze wijst
er zelf op ze is er één van de
oorzaken van dat hij zelden meer aan
zijn literaire werk toekomt Dat ook
heel jonge vrouwen krengen kunnen
zijn, wordt duidelijk gemaakt in 'De
leerkracht' De hoofdfiguur Zegers
wordt leraar aan een muziekschool.
Door toedoen van twee meisjes komt
hij jn een kwaad daglicht te staan.
Zefers is echter vrij van iedere schuld.
In 'Twijfel' raakt een oude geleerde in
moeilijkheden mede door het optre
den van zijn jonge huishoudster. Ook
het handelen van de hoofdpersoon in
'De lange weg naar Veere' wordt be
paald door een onvriendelijke vrouw.
Het is 1809, Engelse troepen landen in
Zeeland. De hoofdfiguur verblijft in
Middelburg, hij kan door het krijgsge
weld niet terug naar zijn echtgenote
in Veere. Hij wordt verliefd op een
dienstmeisje. Eenmaal weer in Veere.
ziet hij dat terug. Hij laat zich door
haar overhalen om onder andere voor
haar nieuwe Engelse vriend die.
zoals zoveel Engelse soldaten aan de
'Zeeuwse koorts' lijdt zijn oom uit
Zierikzee te gaan halen die een specia
list is in het genezen van die ziekte.
Maar zijn verlangens ten aanzien van
haar worden desondanks niet ver
vuld.
Één verhaal dient nog vermeld: 'Wel
tevreden'. De vrouwelijke hoofdfi
guur daaruit kwam ook al voor in
'Drijvende mijnen' uit de bundel
"Ernstvuurwerk'.
Deze An gaat thans naar Nederlands-
Indiè waar ook haar verloofde ver
blijft. Zij wordt gouvernante bij een
welgestelde familie en zij wil graag
met haar verloofde trouwen. Voordat
en nadat het huwelijk gesloten is doen
slechte geruchten over hem de ronde.
Hij liegt haar voor. gaat met andere
vrouwen om en staat in alle opzichten
beneden haar peil Het is in de wereld
van Hotz misschien een ongebruikelij
ke gang van zaken, maar in dit ver
haal is het de vrouw die in haar
intellectuele en maatschappelijke
ontwikkeling de pas wordt afgesne
den door een man. Wat wel voorspel
baar mag heten in Hotz' denkraam is
dat An uiteindelijk wijs berust.
F. B. Hotz: 'Duistere jaren', 224 pag.; f 26,50
paperback; f 36,50 gebonden. De Arbeider
spers, Amsterdam.
Als vandaag de 36e editie van hel Filmfestival begint, zahblijk
de Zuidfranse badplaats Cannes weer een stuk verder ui:
voegen is getrokken door de zakenlieden, executanten en verslag r
van de negende muze. Het nieuwe Festivalpaleis aan het begin
Croisette kan eindelijk in gebruik worden genomen en het ligt l 1
rijk gereed met gigantische terrassen, te midden van een prachtij j,
met uitzicht op zee.
Twee jaar geleden al zou volgens de ken gaat buigen, staat ondet
aanvankelijke planning het filmfes- zitterschap van William Styifrt
tival in de nieuwe behuizing hebben romancier wiens ..Sophie's
kunnen neerstrijken, maar het ko- onlangs een geslaagde verf
mende weekeinde gebeurt het dan heeft gekregen. Het jurerend
werkelijk. Op de plaats waar zich ge bestaat verder uit actri<
vroeger het Wintercasino bevQnden riangela Melato. cameraman
heeft, staat nu een complex van Aiekan, producent Gilbe s
60 000 m2 oppervlakte, verdeeld Goldschmidt, filmhistorici^
over acht etages en met een hele van Leer en de cineasten Ch|
reeks zalen, waarvan de twee groot- Reisz, Cissc en Bondartsjoetjj
ste respectievelijk 2400 en 1000 zit- zware bezetting,
plaatsen tellen. Daar vinden de
voorstellingen plaats van de officié- Er wor(it dit jaar naast de g£ts
le programma-onderdelen Palm die de meest prestigieus
Intussen is het oude Festivalpaleis derscheiding blijft van Canwld
omgedoopt tot Palais Croisette en bekroning van acteurs en ai it
uitbesteed aan de alternatieve festi- een nieuwe trofee geintrodu iel
valsectie Quinzaine des Réalisa- de Mandragora. Een bronzen
teurs en aan overloopvoorstellingen je van een naakte dame m oi
van de Semaine de la Critique, de plant op haar hoofd en benen li
afdeling Un Certain Régard en Per- hanen in elkaar zijn gevloch t
spectives du Cinema Francais. In al Een welluidende naam ook: n
deze programma's bij elkaar zullen ragora, die in de encyclopedii oj
slechts twee Nederlandse films ver- verwijst naar Alruinmannetjf k
toond worden. De animatiefilm ^er dit trefwoord leren we dat n
..Haast een hand' (van Jacques ragora een soort wortel is di: pj
Overtoom, Peter Swenen en Gerrit komt in het Middelen
van Dijk) neemt deel aan de compe-
pieter van lierop
Zeegebied en waarin met en i i
tasie een menselijke gedas ik
herkennen valt. De wortel he
narcotische werking en wen
ger gebruikt als amulet en s
tovermiddelen en liefdesd:
aan te onttrekken. De worttjpv
de indruk van twee mensen ui
wat er toe heeft bijgedrage: r
baar mooi hebt geacteerd.
arr
tltie voor korte films. „Menuet"
(van Lili Rademakersi heeft een
plaats in de Semaine de la Critique,
wat inhoudt dat de film eventueel wortelstok een mannetje te:*;
bekroond kan worden met de Kri- volksnaam PisdieQe berust
tiekprijs en de Camera d'Or voor de P'oof dat de alruin uit de J;'
beste debuutfilm). Verder zullen Ne- het sperma van een gehangt
derlandse films gepresenteerd wor- zijn ontstaan. Het Pisdiefjem
den in de Marché. het puur zakelijk de nacJlt woorden uitgegrave g:
gedeelte van het festival. er een hond aan ^ast t€ bir*
In de strijd om de Gouden Palm zal mens moest daarbij zijn ora I
dit jaar speciale aandacht uitgaan stoppen, daar de plant eendi ii
naar de nieuwe film van Martin schreeuw uitstootte.
Scorsese („King of Comedy" met
Jerry Lewis en Robert de Niro). Enfin, zulke dingen krijg jetl(
Marco Ferreri („Storia di Piera"). in Cannes cadeau als je onoi
Andrei Tarkovski („Nostalgia", een
Italiaans-Franse co-produktie),
Claude Goretta („La morte de Ma
rio Ricci"), Robert Bresson („1'Ar
gent") en Nagisa Oshima („Merry
Christmas, Mr. Lawrence" met Da
vid Bowie).
Eveneens in competitie zijn films
van Imamura, Peter Weir. Yilmaz
Guney (met ,,Yol" vorig jaar Gou
den Palmwinnaari. Mrinalsen, Ria-
zanov, Patrick Chereau (de Wagner-
regisseun, Jean Becker. Zsolt Kez-
di-Kovacs. Terry Jones (Monty Py
thon's „The meaning of life"). Bruce
Beresford, James Ivory, Martin Ritt
en Jean-Jacques Beineix (de regis
seur van „Diva").
Buiten competitie, maar wel in het
hoofdprogramma, draaien nieuwe
films van Ermanno Olmi (maker
van „De klompenboom"I. Tony
Scott (de broer van Ridley Scott).
Robert Duvall (de acteur als regis
seur) en Michael Lonsdale (nog een
acteur die aan het regisseren is
geslagen).
jury
De jury die zich aan nauwgezette
bestudering van al deze werkstuk- Claude Goretta
Toen Marga Minco in 1957 debuteerde met haar zo
beroemd geworden 'kleine kroniek' Het Bittere
Kruid lag de oorlog al ruim tien jaar achter ons,
achter haar. Dat zij er zó lang over deed eer ze uiten
kon wat haar in het leven het diepst getekend had,
eer ze dat prijs kon geven ook, was in wezen al een
aanwijzing voor haar buitengewoon grote gesloten
heid. Het was geen vroeg debuut: Marga Minco was
al 37 jaar. Het enorme succes van het boek (het
beleefde al ongeveer 25 drukken) werd weliswaar
nooit geévenaard door haar latere publikaties, de
verhalenbundel 'De andere kant' van 1959 en de
roman 'Een leeg huis' uit 1966, maar toch behoort
Marga Minco, hoewel ze in een kwarteeuw maar
zeer mondjesmaat publiceerde, nog steeds tot onze
meest gelezen schrijfsters.
Vooral op scholen is zij geliefd ze houdt zeer veel
lezingen waarbij zij door haar innemende persoon
lijkheid grote belangstelling weet te wekken, én haar
boeken zijn buitengewoon kort en dat is het eerste
waar jongelui naar kijken Ik wil het eventueel
boosaardige van deze opmerking graag verzachten
door er direct aan toe te voegen dat er in de korte
boeken van haar hand meer staat dan in menige
roman fleuve, maar het neemt niet weg dat haar
populariteit bij de jeugd nooit zo groot geworden zou
zijn wanneer ze dikke boeken had geschreven
Haar tragische levenslot, door toeval de enige overle
vende van een uitgeroeide Joodse familie te zijn.
spreekt natuurlijk ook tot de verbeelding, temeer
daar zij er zo sterk ingehouden over schrijft Het
onderwerp is telkens weer hoofdmotief in haar proza.
Niet dat zij geen andere snaren op haar lier heeft, ik
heb al eerder geschreven dat ik enkele van de
verhalen die mets met dit centrale thema (oorlog en
jodenvervolging) te maken hebben, als 'De andere
kant'. 'De dochters van de majoor' en ook 'Meneer
Fnts' tot het beste reken wat ze ooit schreef.
Naar een nieuwe publikatie van een geliefde
schrijfster die zó weinig publiceert wordt met
grote belangstelling uitgekeken. De verwachtingen
omtrent de lange novelle 'De Val' die nu van de pers
kwam, waren heel hoog gespannen. Om met de deur
in huis te vallen: het is géén teleurstelling gewor
den. 'De Val' is een buitengewoon doorwrochte en
zeer beheerste novelle in Marga Minco's beste
traditie en stijl.
Hoewel de schrijfster is uitgegaan van een gemengd
bericht in de krant is de novelle zo zeer een eigen,
typische Minco-creatle dat het lijkt of zij alles
verzonnen heeft. Uiteraard valt de zaak ook om te
draaien: Marga Minco zou stellig niet zo sterk door
het gemengde bericht getroffen zijn, wanneer er geen
grote overeenkomst bestaan had tussen haar centra
le thema en dit bijzondere fait-divers.
Het gegeven was dit: in een stad, ik meen Arnhem,
viel een oude Joodse dame, de enige overlevende
van een familie die ongeveer veertig jaar geleden
gedeporteerd werd, op een winterdag in een niet
afgedekte put van de stadsverwarming. Vlak nadat
men haar ophaalde, half verdronken en verbrand,
stierf het slachtoffer.
Rondom dit intens trieste ongeval heeft Marga
Minco haar vertelling met buitengewone zorgvuldig
heid en met groot inlevingsvermogen opgebouwd.
Niets heeft ze aan het toeval overgelaten, ieder detail
heeft zij kennelijk bestudeerd, zowel de gang van
zaken in een bejaardentehuis als bijvoorbeeld hoe
onderhoudsmonteurs van zo'n stadsverwarming te
werk gaan De stad aan de rivier noemt ze niet met
name. Door het nauwkeurig uitwerken van allerlei
hans warren
LETTERKUNDIGE KRONIEK
merkwaardige tegenstellingen bereikt ze in de diver
se lagen van haar verhaal een maximaal effect van
verwevenheid en compactheid Van begin al ligt er
over het geheel een dreiging, een doem: de lezer voelt
dat het heel beklemmend af gaat lopen.
Het is een dag dat het vriest dat het kraakt en de
twee monteurs begeven zich met grote tegenzin naar
hun werk. Ze moeten met een dompelpomp de
putten van de stadsverwarming gaan legen. Op deze
ijzige dag een vreemde klus: het hete water zorgt
voor veel dampen en voor grillige temperatuursver
schillen voor de arbeiders. Ze werken in een buurt
waar behalve grote stadskantoren ook een ultra
modern en voorbeeldig bejaardentehuis staat.
In dat tehuis heeft Frieda Borgstein een kamer.
Het is voor het instituut een drukke dag: er komt
buitenlands bezoek. Enkele gerontologen uit Zwe
den komen, begeleid door de architect van het
gebouw en een paar gemeenteambtenaren, de mo
delinrichting een bezoek brengen.
De directrice en het hoofd van de huishouding, twee
zeer capabele vrouwen die niettemin hun eigenaar
digheden hebben en met elkaar op gespannen maar
hoogstbeschaafde voet omgaan, zijn beiden druk in
de weer Maar voor Frieda Borgstein is het een nóg
belangrijker dag. Zij zal morgen 85 worden en voor
het eerst 'sinds de oorlog' wil ze dat vieren. Ze wil
naar de bank. naar de kapper, ze wil persoonlijk het
gebak gaan uitzoeken bij de beste bakker. Hoewel
men haar bezweert thuis te blijven met deze snijden
de kou: ze laat zich niet overreden. Ze gaat geregeld
alleen uit, waarom ook niet nu. Het hoofd van de
huishouding wijst erop dat alles toch telefonisch
geregeld kan worden, de directrice vraagt of ze één
van de meisjes van het personeel mee zal sturen,
maar Frieda, koppig, wijst alle hulp af, raakt zelfs
geïrriteerd als ze nog even zorgzaam 'ingestopt'
wordt eer ze de straat op gaat
Mogelijk door alle andere beslommeringen wint zij zo
té gemakkelijk het pleit, memand kijkt haar na.
Frieda had in de oorlog met haar man en twee
kinderen in die stad gewoond. Ze zouden, als een
van de eersten, vluchten naar Zwitserland.
Ze kenden een zekere Hein Kessels, die hen voor
6.000 gulden daarheen brengen zou. Op het laatste
moment was er iets misgegaan. Frieda had nooit
geweten wat. maar ze moest wel denken aan verraad
van Kessels Ze moesten klaar staan in de gang. Haar
dochter, toch al verkouden, rilde: ze had haar warme
vest inderhaast niet kunnen vinden, er mocht geen
licht aan in huis. Er was nog éven tijd, Frieda rende
naar boven, vond op de tast het vest. Hoorde opeens
een heel lawaai in de gang Ze snelde met het vest de
trap af, viel over een losse roe, viel nogmaals over een
koffertje dat dwars in de gang stond, riep ..Wacht
toch. wacht toch op mij&" maar zag alleen nog een
grijze auto verdwijnen. Ze had de hele avond ge
wacht. niemand was haar komen halen en nooit had
ze iets meer van haar gezin vernomen.
Ze was ondergedoken, na de bevrijding gaan werken,
ze had niet willen emigreren met vrienden, maar ze
was naar de stad waar ze haar gelukkige familieleven
geleid had teruggekeerd en daar. toen ze op leeftijd
kwam, in dat tehuis gegaan. Een huwelijksaanzoek
had ze afgewezen. Ze had de gewoonte veel te
wandelen, dan stopte ze het portret van haar man in
haar tas, ze had dan het gevoel dat hij ook nog wat
deel had aan het leven in die stad Ze wou het voor
niemand weten, leek haast ongenaakbaar, gesloten,
op de grens van zonderling. De enige waar ze soms
vertrouwelijk mee sprak, was de klusjesman van het
gebouw. Ben Abels, een lotgenoot, die als jongeman
wel bij de Borgsteins over de vloer kwam. aangetrok
ken door de dochter Olga en ook wel door de moeder
Frieda Ook Abels was een enige overlevende
Zo ging Frieda dan ook die dag op pad. een nietig
zwart dametje van 85. speelbal van de ijskoude
stormwind, de gladheid en de enorme stoomwolken
die uit zo'n warmwaterput opstijgen.
Heel aannemelijk heeft Marga Minco verteld hoe
het gebeuren kon dat zo'n put een ogenblik onbe
heerd en zonder de veiligheidshekjes er om open
bleef liggen. Zielig is het kreetje bij de val, drama
tisch zijn de pogingen van één van de monteurs om
het slachtoffer uit die hete schacht op te halen: hij
moet het lichaam weer laten vallen en loopt
ernstige brandwonden op.
Geen van de talrijke omstanders steekt een hand uit.
Abels komt te laat. Als Frieda uit de put gehaald
wordt, zijn de levensgeesten zo goed als geweken:
„De brandweerlieden hadden haar in een zeil gewik
keld dat alleen haar bijna onherkenbaar geworden
gezicht vrijliet. Wat hem zou bijblijven was de trek
van verbijstering om de mond waaruit ivat roestkleu
rig water sijpeldeen het armelijke, tegen de schedel
geplakte haar Op dat moment leefde ze nog. Het was
gaan sneeuwen. Dunne vlokken vielen op haar neer.
Haar oogleden leken te trillen Terwijl ze haar naar
de ambulance droegen zag hij haar tas op deg
liggen. Hij raapte ze op. Ze was zwaar van hel
het leer gebarsten" <80)
Het bezoek van de buitenlanders, dat ongt
gelijktijdig plaats zou vinden, wordt natuu
afgelast. Onder dc lieren van de gemeentedi
meent Abels een vaag bekend gezicht te zien.
blijkt Hein Kessels te zijn, de man die destijds,
hij 22 was, het gezin Borgstein naar Zwits
zou brengen.
Ook Abels denkt dat hij een verrader is. Met
moeite weet.hij een afspraak met Kessels te m
En dan blijkt dat alle argwaan die zij gek<x
hebben ongegrond is geweest: Kessels weet a'
door welke oorzaak het destijds misgegaan is
hij was opgepakt, mét de Borgsteins, hij li
kampen gezeten, was bevrijd in Oraniënburg.
had hij contact met Frieda op durven nemen
.Moest ik tegen haar zeggen het spijt me. ik i
niks aan doen. ik was een dilettant, een klun
was er niet op verdacht? Nee. die confrontatiei
ik niet aan" 911
Tenslotte vraagt hij aan Abels' ..Hoe kicai
eigenlijk dat ze niet in de gang stond9 „Ze tpa
naar boven gegaan om een vest te halen",
knikte heflig. „Dat bedoel ik nou. wat het toen
ie doet. de absurde dingen, die geen mens van
aannemen. Ik moet ook zeggen dat ik een n
zes eerder dan we afgesproken hadden aan
kwam. Ik had hard gefietst" ..Dus omdat
minuten eerder kwam .Ja. maar ook dat
zeker" Kessels had zijn schouders opgeha
hem hulpeloos aangekeken Toen hij over heti
pad lussen de tafeltjes naar de draaideur liepl
gezien dat hij mankte" (92i
Daarmee is de ring gesloten, perfect schuift a
dit knap gecomponeerde verhaal in elka«
tragiek, aldoor obsederend aanwezig krijg
schrijnend accent door dat Frieda Borgstein
achter de waarheid gekomen is. Pas na haar
volgt de ontraadseling van wat haar veerti
beziggehouden heeft. Wanneer haar tas gej
wordt, blijkt het hete water de emulsie van
losgeweekt te hebben. Ook de gestalten
man en kinderen zijn nu uitgewist.
De uitgever besteedde al evenveel zorg aan
als de schrijfster; mooie druk, fraaie halflinnen
Langzamerhand maakt het gebonden en ven
boek gelukkig een bescheiden come back.
